Thelembe mi wec mi Biblia
A B C D E F G H I J K L M N P S T U V W Y Z
A
Abor.
Agwara.
Jamtic moko ma juyiko ku cuma ma jukudho yamu i iye kan ewak; jukudhe pi nipoyo dhanu man pi niwero wer. I ayi mi lapor, dwand agwara wotho karacelo ku pokolembe pa Yehova kunoke ku lembe mange ma pigi tek m’uai i bang’ Mungu.—1Ko 15:52; Ny 8:7–11:15.
Ajoga.
Ng’atu ma tiyo ku copo m’ung’eyere nia uai i bang’ tipo m’ucido.—Tic 13:6.
Ajok.
Akaya.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, nying’ maeno ubenyutho theng ng’om ma Roma ubed utelo wiye; ebino i Giriki, ku yo pinyne, man adhurane ma dit ubino Korintho. Akaya uketho i iye kabedo ceke mi theng ng’om mi Peloponese man Giriki mi diere.—Tic 18:12.
Alabasta.
Eno utie nying’ cupa moko ma nyanok mi mo ma ng’wice ng’ar; jubed juyiko cupa maeno ku kidi ma nwang’ere ceng’ini kud adhura mir Alabastron, i Misiri. Wang’ ma pol jubed juyiko ng’ute nyalikili kara ka jutwiyo dhoge, mo ma ng’wice ng’ar ma pire tek m’i iye kud uduny. I ng’eye, jucaku lwong’o nying’ kidine de kumeno.—Mk 14:3.
Alam; Kwong’.
Niyero wec ma nyayu lworo i ng’atini, kunoke nikwayu nia lembe ma rac utim ng’atini kadi piny moko. Etie ngo niyero lembacidi kunoke niweco ku kwinyo ma lee. Wang’ ma pol alam utie wec moko ma juyero kamaleng’ pi nikwayu nia lembe ma rac utim ng’atini, kunoke pi ninyutho nia lembe ma rac bitime. Tekene alam kunoke kwong’ uai i bang’ Mungu kunoke i bang’ ng’atu moko m’eng’iyo, ebedo calu lembila man etimere kokoro.—Th 12:3; Wl 22:12; Mk 11:21; Tic 23:12; Rm 12:14; Ga 3:10.
Alfa man Omega.
Amen.
“Ebed kumeno,” kunoke “andha.” Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma nia aman, ma thelembene tie “mandha, ma jugeno.” Con jubed juyero “Amen” pi niyiyo dhu kwong’, dhu rwo, kunoke dhu wec moko. I Lembanyutha, jutiyo kude ni nying’ mi dito pa Yesu.—Pc 27:26; 1Ke 16:36; Rm 1:25; Ny 3:14.
Apaje (apaj piny).
Ebino ng’ete acel iwi apar, kunoke apar iwi dak mi piny ma jubed jumiyo kunoke ma jubed juculo pi ninyutho nia jujwigiri i the telowic moko; jubed jucule asagane pi lembe mi dini. Jubed julwong’e bende nia “apaj piny,” man nicule julwong’o nia “miyo apaje.” (Ml 3:10; Pc 26:12; Mt 23:23; Eb 7:5) I the Cik pa Musa, Juisrael gibed gimiyo apaje mi piny migi m’ucek i podho man mir udul lim migi m’ubenyai kubang’ oro ni Julawi pi nitielogi. Julawi gibed gimiyo apaje mir apaj piny maeno pi nitielo julam ma gitie nyikway Arun. Kit apaje mange de ubino nuti. Ento Jukristu gimbe i the cik mi miyo apaje.
Areopago.
Etie nying’ got moko ma dit mir Athene, man ma nwang’ere yo malu mi kaka ma julwong’o Akropoli. Ebino bende nying’ dilo (pido) m’ubed utimere keca. Jururieko ma gi Justoiki man Juepikurio gitero Paulo i Areopago kara ekor igi thelembe mi ponji pare.—Tic 17:19.
Armagedon.
Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma Har Megidon, ma thelembene tie, “Got mi Megido.” Jutiyo ku wecne pi ninyutho “lwiny mi ceng’ ma dit pa Mungu ma Jategokpo,” ma i lwinyne, “jubim m’i ng’om zoo” gicoko dhoggi pi nikiedo i dhu Yehova. (Ny 16:14, 16; 19:11-21)—Nen MASENDI MA DIT.
Aselgeia.—
Ayi gin m’acwiya; Nirwo ni ayi gin m’acwiya.
Ayi gin m’acwiya utie cal mi gin moko ci, nik’ebed gin m’unuti andha kunoke ma juparu apara, ma dhanu rwo i wang’e. Nirwo ni ayi gin m’acwiya utie niworo, nimaru, man nitimo thier igi.—Zb 115:4; Tic 17:16; 1Ko 10:14.
Ayi; kace.
Jamtic ma jubed jutiyo ko pi nimwono ayi ma n’i kume i kum piny mange (wang’ ma pol i kum ulobo); kace ubed uketho jung’eyo won piny, enyutho nia pinyne utie mandha, kunoke nia juripo dhogjo iwi lembe moko. Ekonyo kara kud juwil jamtic kunoke piny mange ma juketho ayine i kume, nik’ebed dhugola man kabuli. Kace ma con ubino jamtic ma tek (kidi, lak liec, kunoke yen) ma jung’iko arufu kunoke cal i kume ataru. I Biblia, jutiyo ku wec ma nia ‘ketho ayi’ pi ninyutho nia piny moko utie mandha, kadi ke etie pa ng’atu moko, kunoke etie gin m’ukanere, kadi m’upondo.—Mt 27:66; Yh 6:27; Ef 1:13; Ny 5:1; 9:4.
Azia.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, eno utie nying’ theng ng’om ma Roma ubed ubimo wiye. Tin eni, ng’ombe uketho i iye thenge ma yo reto mi ng’om mi Tirki, man bende cula moko m’i dhu nam, calu ve Samos ku Patmos. Adhurane ma dit ubino Efeso.—Tic 20:16; Ny 1:4.
B
Baal.
Tie mungu mi Jukanani. Gibed ginene nia etie won polo, jakonj koth, eketho cam cek lee, man lei de nyai. Jubed julwong’o bende mungu mange ma thindho nia “Baal.” I dhu Juebrania, thelembe mi wecne tie “Won piny; Rwoth.”—1Ub 18:21; Rm 11:4.
Batizo; Nimiyo batizo.
Bedonuti.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo ku wec maeni kaka moko pi ninyutho bedonuti pa Yesu Kristu calu ubimo, niai i saa ma jukethe iwi Ker pa Masiya i polo, nitundo i nindo ma tokcen mi ng’om maeni. Bedonuti pa Yesu nyutho ngo kende kende nia ebino ci ecidho wang’ acel; ento etie lembe m’umaku nindo ma lee ma juketho.—Mt 24:3.
Bedopwe.
Belzebul.
Bero ma yawe mbe.
Eno utie ayi ma juloko ko wec mi dhu Jugiriki ma miyo paru mi gin moko ma cuu mandha man m’upong’ ku bero i iye. Jutiyo ku wecne pi ninyutho giramiya moko ma jumiyo ku berocwiny, kunoke ayi ma ber mi miyo giramiyane. Ka jubetiyo kude pi niweco iwi bero ma yawe mbe pa Mungu, wecne nyutho giramiya mi mananu ma Mungu miyo ku berocwinye, m’umbe nikuro nia jubidwoko ire kawang’e. Pieno, etie ayi ma Mungu nyutho ko mer pare ma lee man bero pare ni dhanu. Juloko bende wecne mi dhu Jugiriki ku wec ma calu “bero” man “giramiya ma ku berocwiny.” Etie gin ma jumiyo ni ng’atini, ungo nia pilembe etimo tic moko kunoke nia eromo kude, ento etie kende kende berocwiny pa ng’atu m’ubemiyo re ma cwale.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Bongu ma jupoko ko kusika; ridho.
Bonyo.
C
Cemo mir uthieno pa Rwoth.
Cemone tie mukathi ma thobi mbe i iye m’ubenyutho kum Kristu, man pigulok m’ubenyutho rimbe; jucame pi nipoy pi tho pa Yesu. Lembagora ung’olo nia Jukristu ceke gibed gipoy pi tho pa Yesu.—1Ko 11:20, 23-26.
Ceng’ mir Adunya.
Ebino nindo ma leng’ ma pire tek lee mandha ni Nyithindho mir Israel; jubed julwong’e bende nia Yom Kipur (m’uai kud i wec mi dhu Juebrania ma nia yom hakipurim, niwacu, “nindo mi umo” dubo), m’ubed ukadhu i nindo mir apar mi dwi mir Ethanim. Jalam ma dit ubed umondo i Kamaleng’ m’usagu mi hema i nindo maeno kende, pi nithiero rimo mi lam pi dubo pare, pi dubo mi Julawi mange, man pi dubo mi dhanu. Lam maeno ubino lanyuth mi lam ma Yesu uthiero, m’uumo dubo mi dhanu wang’ acel, man pi magwei, m’emiyo ko kaka ni dhanu kara girip kindgi ku Yehova. Ebino nindo mi cokiri ma leng’ man mi kwirocam, ebino bende nindo mi sabatu, man nindo ma jubed jutimo ngo tic i iye calu ma naka.—La 23:27, 28; Tic 27:9; Kl 1:20; Eb 9:12.
Cer.
Nidoko kwo kendo i ng’ei tho. Wec mi dhu Jugiriki ma nia anastasis thelembene tie “niai malu; nicungo.” Biblia uweco pi cer ma tung’ tung’ abung’wen, uketho i iye cer ma Yehova Mungu ucero ko Yesu. Kadok nwang’u Eliya, Elica, Yesu, Pethro man Paulo de gicero dhanu, re Biblia unyutho kamaleng’ nia gitimo udu maeno ceke ku tego pa Mungu. Enyutho bende nia cer bibedo nuti iwi ng’om “ni weg bedopwe ku ni weg bedopwe ngo de;” eno utie lembe ma pire tek i lembakeca pa Mungu. (Tic 24:15) Biblia uweco bende pi cer mi dhanu ma gibicikwo i polo, ma julwong’o nia cer “ma kwong’a;” etie cer mir umego pa Yesu ma juwiro ku tipo.—Flp 3:11; Ny 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25.
Cik.
Cik pa Musa.
Cokiri.
Cung piny.
D
Dekapoli.
Ungu mir adhura mi Giriki, ma ku kwong’a ular ubino kud adhura apar (eai kud i wec mi dhu Jugiriki ma nia deka, ma thelembene tie “apar,” man polis ma thelembene tie “adhura”). Ebino bende nying’ kabedo ma nwang’ere yo nyangu mi nam mi Galilaya ku kulo Yordan, kaka ma adhurane ma pol ubino i iye. I adhura maeno re ma lembe mi suru mi Jugiriki man bende kuloka ubed utimere lee. Yesu ukadhu kud i adhura maeno, ento jukiewo ngo lembe moko m’unyutho nia emondo kadok i adhura acel de m’i kindgi.—Mt 4:25; Mk 5:20.
Denari.
Dhobu; Won dhobu.
Dhu Aramea.
Etie dhok ma ceng’ini mandha ku dhu Juebrania man arufu migi de urombo. Ku kwong’a, Juaramea re m’ubed uweco dhokne, ento i ng’eye jucaku tiyo kude i kabedo ma pol i lembe mi kuloka, man jubed juwece i ng’om mir Asiria man i ng’om ceke m’ubino i the bimobim mi Babeli. Ebino bende dhok ma dit ma jubed jutiyo ko i tic pa gavmenti mi ng’om ceke m’ubino i the bimobim mi Perse. (Ezr 4:7) Jukiewo theng buku pa Ezra, pa Yeremia, man pa Daniel i dhu Aramea. Jutiyo bende ku wec moko mi dhu Aramea i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yr 10:11; Dn 2:4b–7:28; Mk 14:36; Tic 9:36.
Dhu Jugikiri; Jagiriki.
Dhu Jugiriki tie dhok ma dhanu mi Giriki re ma weco. Jagiriki ke tie anyoli mi Giriki kunoke ng’atu ma jupagi tie dhanu mi Giriki. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, thelembe mi wec maeno utie acel kende ngo; ecopo nyutho dhanu ceke ma gitie ngo Juyahudi, kunoke dhanu ma gicaku tiyo ku dhok mi Jugiriki man gicaku lubo suru migi.—Yl 3:6; Yh 12:20.
Drakma.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, wec maeni nyutho tongolo mi mola ma tar mi Jugiriki, ma kilone ubino garama 3,4.—Mt 17:24.
Dwi m’upor.
E
Efrath.
Kulo ma bor mandha man ma pire tek lee mir Azia ma yo piny ma yo reto; etie bende acel m’i kind kulo ario ma dongo mi Mesopothamia. Juweco pire wang’ ma kwong’a i Thangambere 2:14 nia etie acel m’i kind kulo ang’wen mir Eden. Julwong’e wang’ ma pol nia “Kulo.” (Th 31:21) Kulone ubino i kieu ma yo malu mi ng’om ma jumiyo ni nyithindho mir Israel.—Th 15:18; Ny 9:14; 16:12.
F
Farao.
Foc mi Mukathi ma thobi mbe i iye.
Foc mi kwong’o m’i kind foc adek ma dongo ma nyithindho mir Israel gibed gitimo. Ebed ecaku niai i nindo apar abic (15) mi dwi mi Nisan, ma tie nindo m’i ng’ei Kadhukuwijo, man ebed emedere pi nindo abiro. Gibed gicamu ndhu mukathi ma thobi mbe i iye kende, pi nipoy i kum wok migi kud i Misiri.—Ai 23:15; Mk 14:1.
Foc mi Otbak.
Ebed ecaku niai i nindo apar abic (15) nitundo i nindo pier ario wi acel (21) mi dwi mi Juebrania ma julwong’o Ethanim. Juisrael gibed gitime i ajiki mi oro mi fur migi pi piny m’ucek akeca igi; ebino bende nindo mir anyong’a man mi dwoko foyofoc ni Yehova pi mugisa m’emiyo iwi piny ma gifuro. I kind nindo mi foc maeno, dhanu ubed ubedo i otbak man i the tipo moko ma jujiyo ve wi ot, kara upoy wigi i kum wok migi kud i Misiri. Ebino acel m’i kind foc adek m’ugam ukwayere nia dhanu ma co gicidh gitim i Yeruzalem.—La 23:34; Ezr 3:4; Yh 7:2.
Foc mi Thiero hekalu.
Foc ma jubed jutimo kubang’ oro pi nipoy pir hekalu ma judwoko leng’ i ng’ei ma Antiokus Epifane ugam ucide. Focne ubed ucaku i nindo pier ario wi abic (25) mi dwi mi Kislev man ebed etimo nindo abora.—Yh 10:22.
Fwodo.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, enyutho fwodo ma jufwodo ko ng’atini ku del ma jukiedo akieda kunoke ma lake zar zar.—Yh 19:1.
G
Gagi.
Gehena.
Nying’ poga mir Hinom, i dhu Jugiriki; enwang’ere yo piny ma yo reto mi Yeruzalem ma con. (Yr 7:31) Lembila uweco pire calu kaka ma jubibayu avuj dhanu m’utho i iye. (Yr 7:32; 19:6) Gin moko mbe m’ubenyutho kamaleng’ nia jubed jubayu lei kunoke dhanu ma kwo i Gehena kara giwang’ kunoke nia gisendiri. Pieno Gehena copo nyutho ngo kaka moko ma nen ungo ma ng’eyong’ec mi dhanu sendiri i iye rondo ku rondo i mac m’ubeliel kaka moko. Ento Yesu karacelo ku julubne gitiyo ku wec ma nia Gehena pi ninyutho matira ma rondo ku rondo ma tie “tho mir arionde,” niwacu, nyoth ma rondo ku rondo kunoke mi magwei.—Ny 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Gin m’ucido; Ng’atu m’ucido.
Giramiya mi jucan.
Giramiya ma jubed jumiyo pi nikonyo ng’atu ma jacan. I Lembagora mi Juebrania juweco ngo pire thwolo thwolo, ento Cik pa Musa umiyo telowic ma kamaleng’ ni nyithindho mir Israel iwi lembe m’ukwayu gitim ni jucan.—Mt 6:2.
Giranyutha.
H
Hadeya.
Wec mi dhu Jugiriki ma thelembene tie rom ku wec mi dhu Juebrania ma nia “Sheol.” Juloke nia “Kabuli” (arufune ma kwong’a tie ma dit), pi ninyutho nia etie liel ma jukunyo dhanu i iye.—Nen KABULI.
Hekalu.
I adundo, enyutho kabedo ma leng’, ma jukoyo segi pi thier. Ento wang’ ma pol enyutho hema kunoke hekalu ma jugiero i Yeruzalem; hekalune ugam uwilo hema ma jubed juwotho ko awotha, m’ubino kaka thier mi nyithindho mir Israel. Suleman re m’ugiero hekalu ma kwong’a, man i ng’eye dhanu mi Babeli ginyothe. Hekalu mir ario Zerubabel re m’ugiero i ng’ei ma ju m’uai i ng’eca mi Babeli gidwogo, man oro dupa i ng’eye, Herode Ma dit re m’udok ugiere. Wang’ ma pol Lembagora ulwong’o hekalu kende kende nia “ot pa Yehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Ke 29:1; 2Ke 2:4; Mt 24:1) Jutiyo bende ku nying’ne pi ninyutho kaka ma Mungu bedo i iye i polo.—Ai 25:8, 9; 2Ub 10:25; 1Ke 28:10; Ny 11:19.
Hermes.
Etie mungu mi Jugiriki ma wod Zeus. Dhanu mir adhura mi Lustra ginwang’u nia Paulo tie Hermes, kum gibed giparu nia mungu maeno tie jakwenda mi mungu mange, man etie mungu ma ketho juweco ku bodho.—Tic 14:12.
Herode.
Nying’ mi juruot mi thekwaru mi dhanu m’ubed ubimo iwi Juyahudi, man jubed jung’iyogi kud i Roma. Ma kwong’ane ubino Herode Ma dit, ma nyinge uyik lee ni kum hekalu m’egiero kendo, man ni kum nek m’eketho junego ko awiya kinde m’ebino mito eneg Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Jugam juketho Herode Arkelao man Herode Antipa ma gitie wot Herode Ma dit, ni jubim iwi theng ng’om ma weggi ubed ubimo wiye. (Mt 2:22) I kind ju m’ubimo wi theng ng’om ang’wen, Antipa ubino ng’atu ma jubed julwong’o nia “ubimo.” En re m’ebino ubimo i kind oro adek ku nusu ma Kristu utimo tic i iye, nitundo i nindo ma lembe ma juweco pire i Tic mi Jukwenda thek apar ario (12) utimere. (Mk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Tic 4:27; 13:1) I ng’ei lembe maeno, malaika pa Mungu unego Herode Agripa mi Kwong’o ma tie nyakwar Herode Ma dit, nwang’u fodi ebimo nyanok. (Tic 12:1-6, 18-23) Wode ma Herode Agrippa mir Ario udoko jabim, man ebimo i nindo ma Juyahudi gijai i iye ni Juroma.—Tic 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hizop.
Uboko moko ma kor tiende likiliki man ma ithe nzir, ma jutiyo ko pi nikiro rimo kunoke pii i saa ma jubetimo lembe mi dwokirileng’. Copere ebino uboko ma julwong’o marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Hizop ma juweco pire i Yohana 19:29 copo bedo marjoram ma jutwiyo iwi tiend bel ma julwong’o dura, ma tie kit bel moko m’ung’eyere lee (Sorghum vulgare); calu ma jutiyo kude pi nicwalu pigulok ma wac nitundo i dhu Yesu, copere nia tiend belne udongo ma bor.—Eb 9:19.
I
Iliriko.
Theng ng’om mi Roma ma nwang’ere yo malu ma yo reto mi Giriki. Paulo ucidho nitundo i Iliriko kinde m’ebetimo tic pare mi lembanyong’a, re Biblia unyutho ngo nia erweyo i ng’ombe kunoke nyo erweyo nitundo i kieune.—Rm 15:19.
Israel.
Nying’ ma Mungu umiyo ni Yakobo. I ng’eye, jucaku tiyo kude pi nilwong’o nyikwaye zoo nitundo tin eni. Wang’ ma pol jubed julwong’o nyikway wot Yakobo apar ario (12) nia nyithindho mir Israel, ot mir Israel, dhanu mir Israel, kunoke Juisrael. Jutiyo bende ju nying’ ma nia Israel pi ninyutho suru apar mi ker ma yo malu, ma gigam gikoyiri ku ker ma yo piny; i ng’eye ke jutiyo ku wec maeno pi ninyutho Jukristu ma juwiro ku tipo, ma julwong’ogi nia “Israel pa Mungu.”—Ga 6:16; Th 32:28; Tic 4:10; Rm 9:6.
J
Jacwi agulu.
Ng’atu ma yiko agulu, tabu, man ajeni mange de kud ulobo. Wang’ ma pol Biblia beporo dito ma Malu ngbir ma Yehova utie ko iwi dhanu man iwi thek ku dito ma jacwi agulu utie ko iwi ulobo.—Is 64:8; Rm 9:21.
Jadit; Jadwong’.
Ng’atu m’uteng’ini, ento i Lembagora, enyutho mi kwong’o ng’atu ma tie ku dito man rwom i kind dhanu kunoke i kind thek. I buku mi Lembanyutha, jutiyo bende ku wec maeno pi niweco pi giracwiya mi polo. Juloko wec mi dhu Jugiriki ma nia presbiteros ku “jadit,” kaka ma juweco i iye pi ju ma gitie ku rwom mi telo wi cokiri.—Ai 4:29; Rie 31:23; 1Tm 5:17; Ny 4:4.
Jadit mi julam.
Eni utie ayi mange ma julwong’o ko “jalam ma dit” i Lembagora mi Juebrania. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, wec ma nia “judongo mi julam” ubenyutho julam ma pigi tek. Copere nia i ungu maeno, ju m’ular ubedo julam ubino nuti man bende judongo mir ungu pier ario wi ang’wen (24) mi julam.—2Ke 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.
Jadit mi jumalaika.
Jaebrania.
Jutiyo ku wecne wang’ ma kwong’a pi niweco pir Abram (Abraham), kara tung’ tung’ ubed utie i kindgi ku Juamori m’ebino kwo kugi. I ng’eye, judok jutiyo ku wecne pi ninyutho nyikway Abraham ma nyakware ma Yakobo re m’unyolo, man pi ninyutho dhok migi. I rundi pa Yesu, jubed juroyo wec mi dhu Aramea dupa i dhu Juebrania, man Kristu karacelo ku julubne de gibed giweco dhokne.—Th 14:13; Ai 5:3; Tic 26:14.
Jaethiopia.
Ng’atu mi ng’om mir Ethiopia. I rundi ma con, ng’om mir Ethiopia ugam umaku thenge ma yo piny mandha mi ng’om ma tin julwong’o Ejipt, man bende nusu mi thenge ma yo malu mi ng’om ma tin julwong’o Sudan.—Tic 8:27.
Jaew lembe.
Jagorcik.
Etie nying’ ma jutiyo ko pi ninyutho ng’atu m’udok ukiewo kendo Lembagora mi Juebrania. I rundi ma Yesu ubino i ng’om, nying’ maeno ubed unyutho ungu mi dhanu moko ma ging’eyo lembe mi Cik. Gigam gijai i kum lembe pa Yesu.—Ezr 7:6; Mk 12:38, 39; 14:1.
Jai.
Wec mi dhu Jugiriki ma nia apostasia uai kud i wec ma thelembene tie “nikoyiri kud i kum.” Ecopo miyo bende paru mi “piey kud i lembe moko,” mi “weko,” kunoke mi “jai i kum.” I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo ku wec ma nia “jai” pi niweco akecane pi dhanu ma giweko thier mandha.—Rie 11:9; Tic 21:21; 2Ts 2:3.
Jakony tic.
Eai kud i wec mi dhu Jugikiri ma nia diakonos, man juloke wang’ ma pol nia “jatic” kunoke “jakony.” “Jakony tic” nyutho ng’atu m’ubetimo calu jakony mi guriri mi judong cokiri i cokiri. Ubekwayu epong’ lembe ma Biblia ukwanu, kara ebed ng’atu m’uromo pi ninwang’u rwom mi tic maeno.—1Tm 3:8-10, 12.
Jakur.
Ng’atu ma kuro kum dhanu kunoke ma kuro kum piny ni ariti ma copo wok. Wang’ ma pol ekuro kurne ku diewor, man epoyo dhanu tek eneno lembe moko ma rac ubebino. Wang’ ma pol jukur gibed gibedo iwi gang’ mir adhura man i ot ma wiw kara gilar ginen dhanu m’ubebino i bang’ adhura ku bor. I tic mir askari bende julwong’o jumoko nia jukur.—Mt 27:65; 28:4.
Jakwenda.
Jalam.
Ng’atu m’ubed ucungo kaka Mungu i wang’ dhanu m’ebetimo igi; ebed eponjo igi lembe iwi Mungu man iwi cik pare. Julam gibed gicungo bende kaka dhanu i wang’ Mungu, ma nwang’u gibethiero lam, gibediko kind dhanu ku Mungu man bende gibekwayu pigi i bang’ Mungu. Ma fodi Cik pa Musa mbe, jawiot re m’ubedo jalam mi juruot pare. I the Cik pa Musa lundo, jumaco mi ot pa Arun mi suru pa Lawi re ma gibino julam. Julawi mange ke gibino jukony migi. Kinde ma the lembariba ma nyen ucaku, Israel mi tipo re m’udoko ni thek mi julam ma Yesu Kristu re m’utie Jalam ma ditne.—Ai 28:41; Eb 9:24; Ny 5:10.
Jalam ma dit.
I the Cik pa Musa, ebino jalam ma dit m’ubed ucungo kaka dhanu i wang’ Mungu man ebed eneno wi julam mange. En kende re m’ebino ku twero mi mondo i Kamaleng’ m’usagu, m’ubino kusika m’upondo mi hema, man yor i ng’eye ke mir hekelu. Ebed etimo kumeno wang’ acel kende kubang’ oro i ceng’ mir Adunya. Julwong’o Yesu Kristu bende nia “jalam ma dit.”—La 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Eb 4:14.
Jaliew.
Ng’atu ma tic pare ma kwong’a utie nineno wi cokiri man nitimo tic mi kwac i cokiri. Paru ma dit mi wec mi dhu Jugiriki ma nia episkopos tie nineno wi, kunoke nigwoko. I cokiri mi Jukristu, wec ma nia “jaliew” man “jadit cokiri” (presbiteros) nyutho tic ma rom, ento tung’ tung’ moko ma nyanok unuti i kindgi: Wec ma nia “jadit cokiri” nyutho nia ng’atu ma juketho i tic maeno tie ku kite ma beco pa ng’atu m’uteng’ini; wec ma nia “jaliew” ke nyutho akecane tic ma jumiyo i kor ng’atu ma tie ku rwom maeno.—Tic 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.
Jamgony.
Cul ma juculo pi nigonyo ng’atini kud i ng’eca, matira, masendi, dubo, kunoke kud i lembe moko ma ng’atini ucikere nitimo. Culne ubed ubedo ngo kwa sente. (Is 43:3) Ubed ukwayere nia jucul jamgony pi lembe ma tung’ tung’. Ku lapor, i Israel kayu ceke ma co, kunoke kayu mi lim ma thwoni ubino pa Yehova; i andha nwang’u gicikiri nibedo kwa i tic pa Yehova. Pieno ubed ukwayu nia jucul jamgony kunoke welpiny mi war kara gibed agonya kud i lembe maeno. (Wl 3:45, 46; 18:15, 16) Ka thwon dhiang’ moko ma kwiny ma jugwoko ngo cuu unego ng’atu moko, jubed jung’olo nia won dhiang’ne ucul jamgony pi niwaru kwo pare kud i tho ma jung’olo i wiye. (Ai 21:29, 30) Ento jubed juyiyo ngo jamgony pi ng’atu m’unego nek akakaka. (Wl 35:31) Jamgony ma pire tek nisagu zoo ma Biblia uweco pire akeca, utie ma Kristu uculo nikadhu kud i tho pare pi nigonyo dhanu ma wor kud i dubo man tho.—Zb 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.
Jamlwiny.
Kendi ma juaskari gibed gikendo pi nigwokiri; kendine uketho i iye sabu, koti mi cuma, mukaba, wara (geti), man ban.—1Sm 31:9; Ef 6:13-17.
Jam umo wi kaka mi ripo kindjo.
Kifiniko m’i wi sanduku mi lembariba, ma jalam ma dit ubed ukiro rimo mi lam mi dubo i wang’e i ceng’ mir Adunya. Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma thelembene tie “niumo wi (dubo),” kunoke nyo “niruco (dubo) cen.” Juyike ku mola ma kwar kende kende man jukerubi ario ubino i wiye, acel i ng’ete acel, ma kucelo ke i ng’ete ma kucelo. Saa moko julwong’e nia “jam umo wi sanduku.”—Ai 25:17-22; 1Ke 28:11; Eb 9:5.
Janazarethi.
Japiem Kristu.
Wecne mi dhu Jugiriki utie ku thelembe ario. Enyutho ng’atu ma jadhu, kunoke m’ujai i dhu Kristu. Ecopo nyutho bende Kristu mi ndra, niwacu ng’atu m’ukethere kaka Kristu. Dhanu ceke, kadi dilo, kunoke ungu moko ci m’uberagere nia ecungo kaka Kristu kunoke kaka Masiya, kadi m’ubejai i dhu Kristu kunoke i dhu julub pare, jucopo lwong’e m‘umbe jiji nia japiem Kristu.—1Yh 2:22.
Jarib kindjo.
Jatela ma dit.
Jayahudi.
Nying’ ma jubed jutiyo ko pi nilwong’o ng’atu mi suru pa Yuda i ng’ei ma ker mi suru apar mir Israel upodho. (2Ub 16:6) I ng’ei ma Juisrael gidwogo kud i ng’eca i Babeli, jutiyo ku nying’ maeno pi nilwong’o Juisrael mi suru ma tung’ tung’ ma gidwogo i ng’om migi. (Ezr 4:12) I ng’eye, jucaku tiyo kude i wang’ ng’om zoo pi ninyutho tung’ tung’ i kind Juisrael ku dhanu mi thek mange. (Es 3:6) Jakwenda Paulo bende utiyo ku nying’ maeno i ayi mi lapor, kinde m’ebino koro nia nibedo anyoli mi thek moko pire tie tek ungo i cokiri mi Jukristu.—Rm 2:28, 29; Ga 3:28.
Jufarisayo.
Ungu mi dini mi Juyahudi ma pire yik lee i rundi ma kwong’a. Gibino ngo i thekwaru mi julam, ento gimoko kikiki i kum woro Cik, kadok i lembe ma thindho magwei, man gimoko bende i ayi ma rom kumeno i kum lembsuru mi kwaru migi. (Mt 23:23) Gibed gikwero suru ceke mi Jugiriki, man calu ma gibino juponji mi Cik man mi suru, gibino ku dito ma lee iwi dhanu. (Mt 23:2-6) Jumoko m’i kindgi ubino bende ju mi Sanedrini. Wang’ ma pol gibed giyiyo ngo paru pa Yesu iwi woro Sabatu, iwi woro suru, man iwi bedo karacelo ku judubo man weg ajok. Jumoko m’i kindgi udoko Jukristu, calu ve Saul mi Tharso.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lk 6:2; Tic 26:5.
Jukaldayo.
Gitie dhanu ma gibed gikwo kaka ma kulo Tigre man Efrath umondo i iye i nam. I rundi ma con, adhura ma pire tek mandha mi Jukaldayo ubino Ur, ma tie adhura ma thugi Abraham.—Tic 7:4.
Jukerubi.
Jukristu.
Nying’ ma Mungu umiyo ni julub pa Yesu Kristu.—Tic 11:26; 26:28.
Jukur p’ubimo.
Ungu mi juaskari mi Roma ma jukethogi pi nikuro kum jabim mi Roma. Jukur maeno gidoko weg tego ma lee i lembgamba, eno uketho gibed gigwoko jubim kunoke giredhogi ku wi ker.—Flp 1:13.
Jumalaika.
I dhu Juebrania wecne tie malak, i dhu Jugiriki ke etie agelos. I dhok ario maeno zoo thelembe mi wecne tie “jaor,” ento ka jubeweco pi juor ma gitie ku kum mi tipo, juloko wecne nia “malaika.” (Th 16:7; 32:3; Yk 2:25; Ny 22:8) Jumalaika gitie giracwiya mi tipo ma gi weg tego; Mungu ular ucwiyogi oro dupa i wang’ nicwiyo dhanu. I Biblia julwong’ogi bende nia “udul jumaleng’,” “wot Mungu,” man “cero mi kugweno.” (Pc 33:2; Yb 1:6; 38:7; Yd 14) Jucwiyogi ngo ku copo mi nyolo nyodo, ento jucwiyogi ng’atuman kende. Wendgi kadhu milion dak acel (100 000 000). (Dn 7:10) Biblia unyutho nia malaikaman utie ku nyinge man kite pare, ento gijwigiri, uketho giyiyo ngo nia jurwo igi, man ju ma pol ginyutho ngo nying’gi. (Th 32:29; Lk 1:26; Ny 22:8, 9) Gitie ku dito m’ukoc man jumiyo igi tic ma tung’ tung’: Jumoko gitimo i wang’ komker pa Yehova, jumoko gitero kwenda pare, jumange ke gikonyo jutic pa Yehova ma gin’i ng’om, jumange lundo giketho pokolembe pa Mungu utimere kakare, man gidiko cing’gi i kum tic mi lembanyong’a. (2Ub 19:35; Zb 34:7; Mt 4:11; Lk 1:30, 31; Ny 5:11; 14:6) I nindo m’ubino gibidikiri karacelo ku Yesu pi nikiedo lwiny mir Armagedon.—Ny 19:14, 15.
Jumedi.
Nyikway Madai ma wod Yafeth; gibed gikwo i pambu mi ng’om gudi mi ng’om mir Iran, ma i ng’eye udoko ni ng’om mi Medi. Jumedi gibino nuti i Yerusalem i Pentecoste mi 33 R.M.—Tic 2:9.
Ju pa Herode.
Julwong’ogi bende nia Juherodiano. Gibino ungu mi dhanu ma gimaru ng’om migi, man ma gibed gidiko cing’gi i kum paru mi lembgamba mi jubim ma jubed julwong’ogi nia Herode, ma gibebimo i the loc mi Roma. Copere nia Jusadukayo moko de gibino i ungu maeno. Juherodiano gigam gidikiri ku Jufarisayo pi nijai i kum lembe pa Yesu.—Mk 3:6.
Jupoklembe.
I theng ng’om ma Roma ubino bimo wiye, jupoklembe gibed gineno wi lembe m’ubetimere i the bimobim. Tic migine moko ubino niketho lembe uwoth kakare, nineno lembe pa sente, nipoko lembe iwi ju m’ubeturo cik, man niketho jumii matira ni ju ma jung’olo lembe i wigi.—Tic 16:20.
Jururieko ma gi Juepikurio.
Julub pa jararieko mi Giriki ma nyinge Epikurio (341-270 W.R.M.). Rieko migi ugam ucungo iwi paru ma nia anyong’a re m’utie gin ma pire tek nisagu zoo m’ukwayu ng’atini uyeny i kwo pare.—Tic 17:18.
Jururieko ma Justoiki.
Ungu mi jururieko moko ma gi Jugiriki, ma giyiyo nia kara ng’atini unwang’ mutoro, ecikere nitiyo ku copo pare mi paru i lembe pi ninyang’ man nikwo nimakere ku cik m’ubetelo wi giracwiya ceke. Gibino ku paru ma nia ng’atu ma tie ku rieko mandha dieng’ ungo i kum litho kunoke i kum lembe ma nyayu anyong’a.—Tic 17:18.
Jusadukayo.
Ungu mi dini mi Juyahudi m’ung’eyere lee. Ju ma gibino i ungune gibedo julonyo man gidikiri karacelo ku julam ma gibino ku dito ma lee iwi lembe m’ubed utimere i hekalu. Jusadukayo gikwero lembsuru dupa ma Jufarisayo lundo gibed giworo; gikwero bende ponji moko mi Jufarisayo. Giyiyo nia cer umbe man jumalaika de mbe. Gigam gijai i kum lembe pa Yesu.—Mt 16:1; Tic 23:8.
Jusamaria.
Ku kwong’a, eno ubino nying’ ma jubed julwong’o ko Juisrael mi ker apar ma yo malu. Ento i ng’ei ma Juasiria gimaku Samaria i oro 740 W.R.M., jutiyo ku nying’ne pi nilwong’o bende juwirok ma Juasiria gimaku gitero i Samaria. I rundi pa Yesu, nying’ ma nia Jusamaria ubed unyutho ngo thek moko kunoke ungu moko mi lembgamba, ento ebed enyutho dhanu mir ungu mi dini moko ma gibino i kieu mi Cekem ku Samaria ma con. Dhanu mir ungu mi dinine gibino ku ponji moko ma giyiyo, ma re ukoc bor ku mi Juyahudi.—Yh 8:48.
K
Kabuli; Liel.
Kan arufu ma jucaku kiewe ko utie ma nyanok, enyutho kabuli pa ng’atu acel; ento kan arufune tie ma dit, enyutho kabuli ma jukunyo dhanu i iye, ma ku dhu Juebrania etie “Sheol” man ku dhu Jugiriki ke “Hadeya.” I Biblia juweco pire calu kaka moko mi lapor kunoke ayi ma ng’atini nwang’ere i iye, ma dong’ eng’eyo ngo gin moko, kadi etimo de ngo tic moko.—Th 47:30; Ek 9:10; Mt 27:61; Tic 2:31.
Kadhukuwijo.
Foc ma kubang’ oro ma nyithindho mir Israel gibed gitimo i nindo apar ang’wen (14) mi dwi mir Abib (ma i ng’eye julwong’o nia Nisan), pi nipoy i kum gony migi kud i Misiri. Pi focne, jubed juthumo nyathi rombo (kunoke diel) man juvule; i ng’eye ke jucame ku dek ma col ma kec man mukathi ma thobi mbe i iye.—Ai 12:27; Yh 6:4; 1Ko 5:7.
Kaisari.
Nying’ mi juruot moko mi Roma ma i ng’eye udoko ni nying’ mi dito mi jubim mi Roma. Biblia uweco pir Ogusto, Tiberio, man Klaudio nia gibino Kaisari, re eweco ngo pi Nero, ento en de ebino Kaisari. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo ku nying’ ma nia “Kaisari” pi ninyutho judongo pa gavmenti kunoke ng’om moko.—Mk 12:17; Tic 25:12.
Kajik ceng’.
I lembila mi Biblia, jutiyo ku wec maeni ku mange de m’uyenyo rombo kude calu ve, ‘nindo ma tokcen,’ pi niweco pi rundi man lembe ma bilar wok i wang’ pokolembe pa Mungu ma jular juyero pire. (Eze 38:16; Dn 10:14; Tic 2:17) Nimakere ku kit lembilaman, nindo maeno copo maku oro moko kende, kunoke oro dupa. I kakare ma pol, Biblia utiyo ku wec maeno pi ninyutho “kajik ceng’” mi ng’om maeni, m’ucaku rom rom ku nindo mi bedonuti pa Yesu.—2Tm 3:1; Yk 5:3; 2Pe 3:3.
Kajik mi ng’om.
Etie nindo m’ubeterojo nitundo i ajiki mi ng’om pa Sitani kunoke mi lembe ceke m’ubetimere m’ebetelo wiye. Nindone ubewotho rom rom ku nindo mi bedonuti pa Kristu. I the telowic pa Yesu, jumalaika “gibikoyo kind ju ma reco ku weg bedopwe” man gibinyotho ju ma reco. (Mt 13:40-42, 49) Julub pa Yesu gigam gimito dit ging’ey nia “kajik mi ng’om” bitundo awene. (Mt 24:3) I wang’ nidok i polo, Yesu ung’olo ni julubne nia ebibedo kugi nitundo i nindo maeno.—Mt 28:20.
Kamaleng’.
Kusika mi kwong’o man ma lac mi hema kunoke mir hekalu; ekoc ku Kamaleng’ m’usagu, ma tie kusika ma n’i yor i iye. Piny m’ubino i Kamaleng’ mi hema utie tiend thala mi mola ma kwar, pemblam mi mola ma kwar mir udok ma ng’wice ng’ar, meza mi mukathi m’anyutha, man ajeni mi mola ma kwar; piny m’ubino i Kamaleng’ mir hekalu ke utie pemblam mi mola ma kwar, tiend thala apar mi mola ma kwar, man meza apar mi mukathi m’anyutha.—Ai 26:33; Eb 9:2.
Kamaleng’ m’usagu.
Kusika m’upondo mi hema, man yor i ng’eye ke mir hekelu. Jubed jugwoko sanduku mi lembariba i iye; julwong’e bende nia Kamaleng’ m’uloyo Kamaleng’ ceke. M’uweko Musa, ng’atu mange ma juyiyo ire nimondo i Kamaleng’ m’usagu ubino jalam ma dit kende; ebed emondo wang’ acel kende kubang’ oro i ceng’ mir Adunya.—Ai 26:33; La 16:2, 17; 1Ub 6:16; Eb 9:3.
Kayu.
Ku kwong’a enyutho nyathin ma nico ma jadit pa wego (ento pa mego ngo). I rundi ma con, wod ma kayu ubino ku rwom ma lee i kind jupagi, man i ng’ei tho pa won, en re m’ebed edong’ etelo wi ot pa won. Yesu utie kayu pa Yehova, man m’umedo maeno, etie kayu mi giracwiya ceke man kayu mi ju m’ucer kud i kind ju m’utho.—Th 25:33; Ai 11:5; Kol 1:15; Ny 1:5.
Kenge.
Uluth ma bor ma lake tie cuma man lakene bith; jukwac gitiyo kude pi nileko lei. Biblia uyero nia wec pa ng’atu ma riek ma cwalu ng’atu m’ubewinje i timo, utie ve kenge. Wec ma nia “nitwangu lak kenge” uai kud i timo pa thwon dhiang’ ma wiye tek, ma jubecobo ku lak kenge re ebegweyo lak kengene pi nicerere man eno ulund ubenyayu ret i kume en gire.—Tic 26:14; Pk 3:31.
Ker pa Mungu.
Kidi mi gul.
Kidi ma juketho i gund ot ma jubegiero, kaka ma ng’et ot ario urombo i iye; kidi maeno pire tie tek pilembe ediko ng’et otne man etwiyo kindgi karacelo. Kidi ma dit mi gul ubino kidi mi kathere mi ot. Ka jubegiero udi ma pi dhanu dupa kunoke gang’ kidi mir adura, jung’iyo kidine ma tek m’usagu zoo. Jutiyo ku wecne i ayi mi lapor pi niweco pi kathere mi ng’om. Biblia uyero nia Yesu tie “kidi mi gul mi kathere” mi cokiri mi Jukristu, ma juporo ku ot mi tipo.—Ef 2:20; Yb 38:6.
Kidi rego.
Kidi ma ngungulu ma jubed juketho iwi wadi ma calu en pi nirego nying cam kara udok ni mogo. Yen ma jubed juroyo i die kidi ma dit ma yo piny, ubed ukonyo pi niwiro kidine ma nok ma n’i wiye. I rundi ma con, kidi rego ubino nuti i udi ma pol man jumamon ubed utiyo kugi pi nirego piny. Calu ma juruot gitiyo kude kubang’ ceng’ pi niyiko mukathi, Cik pa Musa ugam ukwero nia kud jumay kidine ma dit kadi nyathine ni mukwatu. Kidi rego ma dongo mir ayi ma rom eno, lei re m’ubed uwiro.—Pc 24:6; Mk 9:42.
Kithabu m’adola.
Karathasi ma bor ma juyiko kud adila kunoke ku kolo, man ma jukiewo piny i wiye i thenge acel; wang’ ma pol jubed judole i kum dund yen moko. Jugam jukiewo Lembagora iwi kithabu m’adola man aloka de jubed juloke iwi kithabu m’adola. I rundi ma jukiewo Biblia, buku ma jubed jutiyo ko ubino kithabu m’adola.—Lk 4:17-20; 2Tm 4:13.
Kom mi pokolembe.
Wang’ ma pol ebed ebedo bop ma jugiero woko, man ma juidho i wiye ku mangasi; judongo pa gavmenti gibedo i wiye ka giweco i bang’ udul dhanu, man ginyutho igi lembe ma ging’olo. Jutiyo ku wec ma nia “kom mi pokolembe pa Mungu” man “kom mi pokolembe pa Kristu” i ayi mi lapor, pi ninyutho yub ma Yehova umaku pi nipoko lembe iwi dhanu.—Rm 14:10; 2Ko 5:10; Yh 19:13.
Kongo.
Jamtwic moko ma jutwiyo ko ng’atini pi nimiyo ire matira. Jamtwicne moko jubed jutwiyo ko tielo kende, moko ke tie ma jubed jutwiyo ko ng’atini i ayi ma ketho kore gom agoma; copo bedo nyo jutwiyo tiende, cinge, man ng’ute.—Yr 20:2; Tic 16:24.
Kristu.
Kwirocam.
Niweko camu cam ceke pi nindo moko. Nyithindho mir Israel gibed gikwiro cam i ceng’ mir Adunya, i saa mi can, man i saa ma gitie ku yeny mi telowic pa Mungu. Juyahudi gibed gikwiro cam wang’ ang’wen kubang’ oro pi nipoy pi lembe ma reco ma thek migi ukadhu kud i iye. Kwirocam utie ngo cik ni Jukristu.—Ezr 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lk 18:12; Tic 13:2, 3; 27:9.
Kwong’.
Wec ma ng’atini kwong’ere ko pi ninyutho nia lembe moko utie andha, kunoke lembe ma ng’atini ng’olo kamaleng’ nia ebitimo gin moko kunoke ngo. Wang’ ma pol etie lembang’ola ma jutimo ni ng’atu ma tie ku dito, asagane ni Mungu. Yehova ukwong’o kwong’ pi niketho lembariba m’i kindgi kud Abraham ucung ma tek.—Th 14:22; Eb 6:16, 17.
L
Lam.
Piny ma ng’atini thiero ni Mungu pi nidwoko ire foyofoc, kunoke pi ninyutho nia etimo dubo moko man ebemito eyik winjiri m’i kindgi kude udok kakare. Niai i kum Abel, dhanu ubed uthiero kit lam ma tung’ tung’ ni Mungu m’adundegi ubecwalugi en; piny ma gibed githierone moko ubino lei. I ng’eye, i the Cik pa Musa, thiero lamne udoko ni cik. Niai ma Yesu uthiero kwo pare gire ni lam ma leng’, dong’ yeny mi thiero lei ni lam umbe; re asu Jukristu gimediri nithiero lam mi tipo ni Mungu.—Th 4:4; Eb 13:15, 16; 1Yh 4:10.
Lam m’awang’a.
Lam mi dubo.
Lam mi pigulok.
Landu wi mwoka.
Cam ma lar cek ma kwong’a kud i kind wagi i saa mi kayucam; adwogi ma kwong’a mi gin moko. Yehova ugam ukwayu nia thek mir Israel githier ire landu wi mwoka migi; nik’ebed dhanu, kadi lei, kadi piny m’ucek i podho. Thek mir Israel zoo ubed uthiero landu wi mwoka ni Mungu i foc mi Mukathi ma thobi mbe i iye, man i Pentekoste. Jutiyo bende ku wec ma nia “landu wi mwoka” i ayi mi lapor, pi niweco pi Kristu karacelo ku julub pare ma juwiro ku tipo.—1Ko 15:23; Wl 15:21; Rie 3:9; Ny 14:4.
Lawi; Jalawi.
Wod Yakobo mir adek m’enyolo ku dhaku pare ma Leya; etie bende nying’ suru. Wot Lawi adek re ma gicaku ther ungu adek ma dongo mi Julawi. I ng’eye, jucaku tiyo ku wec ma nia “Julawi” pi niweco pi suru pa Lawi ceke, m’uweko julam ma gi nyikway Arun. Jumiyo ngo ng’om ni suru pa Lawi i ng’om mi Lembang’ola, ento jumiyo igi adhura pier ang’wen wi abora (48) i ng’om ma jupoko ni suru mange.—Pc 10:8; 1Ke 6:1; Eb 7:11.
Lela.
Kaka moko ma thwolo m’utieko hema man ma jugoyo gang’ i kume; i ng’eye, judok juweko lela kun ku kun i ng’et ot ma dit ma jugiero ni hekalu. Pemblam mi lam m’awang’a ubino i lela mi hema, man i ng’eye ke ebino i lela ma nwang’ere i die i hekalu. Biblia uweco bende pi lela mi udi mi dhanu man mi pacu mi jubim.—Ai 8:13; 27:9; 1Ub 7:12; Mt 26:3; Mk 15:16; Ny 11:2.
Lembabola.
Wec moko mi rieko kunoke kpawa moko ma nyanok ma jugamu ponji kud i iye, kunoke ma juyero ko lemandha ma thuc ku wec ma nyanok magwei. Lembabola mi Biblia copo bedo wec ma nyang’ i iye wang’ acel utie tek, kunoke wec ma jubolo ve koy. Lembabola nyutho lemandha m’upondo i iye ku wec ma mit, re wang’ ma pol i ayi mi lapor. Lembabolane moko udoko ni wec mir anyware kunoke mi cac ni dhanu moko.—Ek 12:9; 2Pe 2:22.
Lembagora.
Lembamung’a ma leng’.
Lembang’ola ma ku kwong’.
Lembe ma ng’atini ng’olo kamaleng’ ni Mungu nia ebitimo gin moko, ebithiero girathiera moko kunoke giramiya moko, ebicaku timo ire kit tic moko, kunoke nia ebitimo ngo gin moko ma nwang’u cik de ukwero ngo. Etie rom ku kwong’.—Mt 5:33.
Lembanyong’a.
Lembariba.
Utie lembang’ola kunoke winjiri i kind dhanu ku Mungu, kunoke i kind ungu ario mi dhanu, ma nia gibitimo lembe moko kunoke ngo. Saa moko thenge acel kende re m’ubino ku rwom mi timo lembe ma giwinjiri i wiye (julwong’e nia lembariba mi thenge acel, kum ebino kende kende lembang’ola). Saa mange ke lundo thenge ario zoo ubino ku rwom mi timo lembe ma giwinjiri i wiye (julwong’e nia lembariba mi thenge ario). M’uweko lembariba ma Mungu utimo ku dhanu, Biblia uweco bende iwi lembariba ma tung’ tung’ i kind dhanu, suru, thek kunoke ungu mi dhanu moko. Lembariba moko ubedo kud adwogi pi nindo ma dupa; ku lapor, lembariba ma Mungu utimo kud Abraham, ku Daudi, ku thek mir Israel (lembariba mi Cik), man ku Israel pa Mungu (lembariba ma nyen).—Th 9:11; 15:18; 21:27; Ai 24:7; 2Ke 21:7; Lk 22:29; Tic 3:25; 2Ko 3:6; Eb 8:6.
Lembila.
Rwonglembe m’uai i bang’ Mungu. Ecopo bedo wec ma Mungu ubenyutho ko yeny pare ni dhanu, kunoke dhanu re m’ubetwong’o pi yeny pa Mungu. Lembila copo bedo ponji ma tipo uyuyo i wiye, m’ubenyutho kura ma cuu m’ukwayu jubed ko, ecopo bedo cik kunoke pokolembe m’uai i bang’ Mungu, kunoke atwong’a mi lembe moko ma bitimere i nindo m’ubino.—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Lembsasa mi tarwang’.
Eai kud i wec mi dhu Jugiriki ma nia porneia, ma tie wec m’ucoko kwond ribiri ceke ma cik uyiyo ngo. Eketho i iye abor, asara, ribiri ma ju m’ugamiri ngo timo i kindgi, timo ribiri co ku co man mon ku mon, man timo ribiri ku lei. I buku mi Lembanyutha, jutiyo ku wec maeno pi nikoro kite ma dini ma julwong’o “Babeli ma dit” ubetimo ko asara i ayi mi lapor ku jubim mi ng’om maeni, pi ninwang’u dito man lonyo. (Ny 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Tic 15:29; Ga 5:19)—Nen WON ASARA.
Leng’; Leng’o.
Acel m’i kind kite ma Yehova utie ko, en m’e leng’ i yo pare ceke; enyutho bende nibedo ku leng’o m’usagu zoo i kurajo, man m’umbe cilo acel de. (Ai 28:36; 1Sm 2:2; Yh 17:11) I dhu Juebrania man i dhu Jugiriki, ka jubeweco pi dhanu (Mk 6:20; Tic 3:21), pi piny (Rm 7:12; 11:16; 2Tm 3:15), pi kabedo (Mt 4:5; Tic 7:33; Eb 9:1), man pi tic (Ai 36:4), wec maeno miyo paru mi gin ma jukoyo segi, kunoke ma judwoko leng’ ni Mungu ma leng’; enyutho bende gin ma juketho ang’et pi tic pa Yehova. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo bende ku wec ma juloko nia “leng’” man “leng’o” pi ninyutho nia ng’atini ucikere nibedo ku kura ma leng’.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Leng’o.
I Biblia, wec maeni nyutho ngo kende kende leng’o mi kum. Ecopo nyutho bende nibedo leng’ i kurajo man i thenge mi tipo, niwacu nigwokiri kunoke nidwokiri kendo leng’ calu ma jular jubino i wang’e, m’umbe adote, m’umbe poyo, m’umbe gin moko ma cidojo, m’umbe ninyothiri, kadi m’umbe nijebiri ku gin moko ma rac. I the Cik pa Musa, wec maeno ubed unyutho nidwokiri leng’ nimakere ku lembe ma cikne ukwayu.—La 10:10; Zb 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.
Lepta.
Lokocwiny.
Longoro ma there mbe.
Uai kud i wec mi dhu Jugiriki ma nia abisos, ma thelembe tie, “ma thuc magwei” kunoke “ma thucne pimere ngo, m’ujik ungo.” Jutiyo ku wec maeno i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, pi ninyutho kabedo moko kunoke ayi ma ng’atini ubenwang’ere ko, ma dong’ eromo yiko kume ngo nyanok de. Ecopo nyutho kabuli kunoke gin mange bende.—Lk 8:31; Rm 10:7; Ny 20:3.
M
Magali.
Makedonia.
Kabedo ma nwang’ere yo malu mi Giriki; ebino kabedo ma pire yik lee i the bimobim pa Alekzandre Ma dit, man ebedo ngo i the tela mi bimobim mange, nitundo ma Juroma ubin umake. Makedonia ubino theng ng’om mi Roma kinde ma jakwenda Paulo ucidh uliewo Europe wang’ ma kwong’a. Paulo uliewo kabedo maeno wang’ adek.—Tic 16:9.
Mana.
Cam ma nyithindho mir Israel gicamu pi oro pier ang’wen (40) ma gitimo i langa. Yehova re m’ugam umiyo cam maeno. Mana ubed uwok i ayi mir udu iwi ng’om, man ebed enen ka thoi m’ung’ier i wiye udaru duny; ebed ewok kubang’ kugweno, ento i ceng’ Sabatu re ngo. Kinde ma Juisrael ginene wang’ ma kwong’a, giwacu kumae: “En e ang’o?” Kunoke ku dhu Juebrania, “man hu?” (Ai 16:13-15, 35) Yesu de uweco pi mana i ayi mi lapor.—Yh 6:49, 50.
Masendi ma dit.
Wec mi dhu Jugiriki ma juloko nia “masendi,” miyo paru mi can kunoke mi peko ma wok ni kum lembe moko ma tek ma jubekadhu kud i iye. Yesu uweco pi “masendi ma dit” ma fodi ayine uwok ungo ma bitundo iwi Yeruzalem, man asagane masendi ma biwok iwi dhanu ceke kinde m’ebibino ku ‘tego man ku dwong’.’ (Mt 24:21, 29-31) Paulo uyero nia masendi maeno tie lembe ma pwe, ma Mungu bikelo iwi ‘ju m’ung’eyo ngo Mungu man ju m’ubeworo ngo lembanyong’a’ iwi Yesu Kristu. Lembanyutha thek apar abung’wen (19) unyutho nia Yesu re m’ubetelo wi udul mony mi polo m’ubekiedo i dhu “yedi ma kwiny man ubimo m’i ng’om kud udul mony migi.” (2Ts 1:6-8; Ny 19:11-21) Biblia unyutho nia “udul ma dit” biboth kud i masendi ma dit maeno. (Ny 7:9, 14)—Nen ARMAGEDON.
Masiya.
Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma thelembene tie “ma juwiro” kunoke “ng’atu ma juwiro.” “Kristu” ke tie wecne m’uai kud i dhu Jugiriki.—Dn 9:25; Yh 1:41.
Mbegi.
Jubed jupidho mbegi moko pi nipoy i kum lembe moko m’utimere, m’udong’ ni kpawa. Jugam jutiyo ku mbegi mi tielo ot i hekalu, man i udi mi kal ma Suleman ugiero. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo ku wec ma nia mbegi i ayi mi lapor pi ninyutho gin m’utielo piny moko (1Tm 3:15), kunoke gin ma bedo kakare nja (Ny 3:12).—Pk 16:29; 1Ub 7:21.
Mberembere.
Yen ma jubed jubielo ko ter iwi gokjo ma nwang’u jutwiyo terne i dhoge kun ku kun; kunoke yen moko ma bor ma jubed juketho i ng’ut lei ario (asagane ubino thwoni dhieng’), ma nwang’u gibepeyo jamtic moko mi furo podho kunoke gadigadi. Calu ma wang’ ma pol ng’eca gibed giyeyo ter ma pek ku mberembere, jutiyo ku mberembere i ayi mi lapor pi ninyutho bedo ng’eca, kunoke nibedo i the loc pa ng’atu mange man adici ku masendi bende. Nikabu mberembere kunoke niture cen ubed unyutho ninwang’u gony, niwok kud i ther adici moko man nijigo timo ni ng’atu mange.—La 26:13; Mt 11:29, 30.
Mina.
I rundi ma jukiewo Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, mina acel ubino drakma dak acel (100). Ebed etelo garama dak adek pier ang’wen (340).—Lk 19:13.
Mira.
Udok ma ng’wice ng’ar ma jubed jutheyo kud i kum kit yend ukudho moko, kunoke kud i kum nyithi yen ma thindho thindho ma julwong’o Komifora. Mira ubino acel m’i kind piny ma jubed juyiko ko mo ma leng’ ma juwiro kojo. Jubed jukethe i kum bongu kunoke i kum kavuto pi niyubo ng’wice, man jubed jujebe i mo ma jumadu ko dhanu, kunoke i mo m’awira. Jubed jutiyo kude bende pi niyiko kum avu pi kuny.—Ai 30:23; Rie 7:17; Mk 15:23; Yh 19:39.
Molok.
Tie mungu mi Juamori; copere etie mungu ma rom ku Malkam, Milkom, man Molek.—Tic 7:43.
Mukathi m’anyutha.
Lungu mukathi apar ario (12) ma jubed jupangu dhoggi thek ario iwi meza, i Kamaleng’ mi hema man mir hekalu; gibed gibedo abusiel abusiel. Julwong’e bende nia “mukathi ma jurodo iwi wadi” man “mukathi m’athiera.” Kubang’ Sabatu, jubed juwilo mukathi maeno ma juthiero i wang’ Mungu ku mukathi mange ma nyen. I andha, julam kendgi re ma gibed gicamu mukathi ma juai juwilo.—2Ke 2:4; Ai 25:30; La 24:5-9; Mt 12:4; Eb 9:2.
N
Nammac.
Kaka moko mi lapor, ma julwong’o nia “nammac m’ubewang’ ku muganga,” man “tho mir arionde.” Judubo ma giloko ngo cwinygi, Wonabali, man kadok tho ku Kabuli (kunoke Hadeya) ceke jubologi i iye. Calu ma giracwiya mi tipo man tho kud Hadeya de jubologi i iye, ma ke gitie piny ma mac copo wang’u ngo, eno ubenyutho nia nam maeni nyutho ngo masendi ma rondo ku rondo, ento enyutho nyoth mi magwei.—Ny 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Nar.
Mo ma ng’wice ng’ar ma rangine nyakwar kwar, ma jubed juyiko ku lum ma julwong’o nar (Nardostacis jatamansi). Calu ma bei nar ubino tek lee, wang’ ma pol jubed jujebe ku mo ma cuu ngo, man saa moko jubed juyiko nar mandha ngo. Etie lembe ma ber nineno nia Marko giku Yohana ceke giwacu nia nar ma jukonjo i kum Yesu ubino “nar m’alili.”—Mk 14:3; Yh 12:3.
Ng’atu ma rac.
Ng’atu ma tie agonya; Ng’atu ma jugonyo.
I the bimobim mi Juroma, “ng’atu ma tie agonya” ubino ng’atu m’unyolere m’etie ng’eca ngo, man ebino ku twero ceke ma ng’atu ma tie anyoli bedo ko. Tung’ ku maeno, “ng’atu ma jugonyo” ubino ng’atu ma juwodho kud i the ng’eca. Ng’eca ma jugonyo nimakere ku cik, jubed jumiyo ire twero mi bedo anyoli mi Roma, ento jubed juyiyo ngo nia etim tic mi lembgamba. Ng’eca m’unwang’u bedagonya i ayi ma cik uyiyo ngo, ebedo agonya, re ebedo mbe ku twero ceke m’anyoli ucikere nibedo ko.—1Ko 7:22.
Ng’eyong’ec.
Eni tie ayi ma juloko ko wec mi dhu Juebrania ma nia nephesh man mi dhu Jugiriki ma nia psykhe. Ka jung’iyo cuu i ayi ma jutiyo ko ku wec maeno i Biblia, enen kamaleng’ nia jutiyo kude asagane pi ninyutho (1) dhanu, (2) lei, man (3) kwo pa dhanu kunoke kwo pa lei. (Th 1:20; 2:7; Wl 31:28; 1Pe 3:20; nen bende korolembe mi there.) Tung’ ku kite ma dini ma pol gitiyo ko ku wec ma nia “ng’eyong’ec,” Biblia unyutho nia ka jutiyo ku wec ma nia nephesh ku psykhe pi niweco pi giracwiya mi ng’om, ginyutho giracwiya ma tie ku kum, ma jucopo mulo, ma nen man ma tho. I Biblia maeni, juloko wec maeno wang’ ma pol nimakere ku thelembe m’ebenyutho kaka m’ebenwang’ere i iye. Juloke ku wec ma calu ve “kwo,” “giracwiya,” “dhanu,” “ng’atini en zoo,” kunoke kende kende ku wec ma nia (“an” pi ninyutho “ng’eyong’ec para”). I kakare ma pol, korolembe mi there ubed unyutho ayi mange ma juloko ko wec ma nia “ng’eyong’ec.” Ka jutiyo ku wec ma nia “ng’eyong’ec” i verse moko kunoke i korolembe mi there, pi ninyang’ i iye ukwayu jusom lembe ma jukoro eni. Ka jutiyo ku wec maeno pi ninyutho nia ng’atini ubetimo gin moko ku ng’eyong’ec pare zoo, thelembene tie nia ebemiyere en zoo pi nitime, etime kud adundene ceke kunoke ku kwo pare zoo. (Pc 6:5; Mt 22:37) Kaka mange ma wec maeno nwang’ere i iye, jutiyo kude pi ninyutho yeny kunoke ava mi giracwiya ma kwo. Jucopo tiyo kude bende pi ninyutho ng’atu m’utho kunoke avu.—Wl 6:6; Rie 23:2; Is 56:11; Hg 2:13.
Ng’om maeni.
Eno tie ayi ma juloko ko wec mi dhu Jugiriki ma nia aion kinde m’ebenyutho lembe ma tung’ tung’ m’ubetimere i rundi moko, kunoke gin m’uketho saa moko, oro moko, kunoke rundi moko ukoc ku mange. Biblia utiyo ku wec ma nia “ng’om maeni,” pi ninyutho lembe ceke m’ubetimere i ng’om man kit kwo pa dhanu mi ng’ombe. (2Tm 4:10) Ni kum lembariba mi Cik, Mungu ucaku the rundi ma jumoko lwong’o nia rundi mi Juisrael kunoke rundi mi Juyahudi. Ni kum lam mi jamgony pa Yesu Kristu, Mungu utiyo ku Yesu pi nicaku the rundi moko ma segi, ma ku kwong’a ugwaku kum cokiri mi Jukristu ma juwiro ku tipo. Eno ubino acaki mi rundi ma nyen, ma lembe ceke m’ubed utimere i the lembariba mi Cik ubino tipo piny mi gin m’udok utimere i iye. Saa moko enyutho lembe ma tung’ tung’ m’ular ubino con, kunoke lembe ma bibino.—Mt 24:3; Mk 4:19; Rm 12:2; 1Ko 10:11.
Nifwodo cam; Lela mi fwodo cam.
Nifwodo cam utie nioyo nyinge kud i kum tiende, niwanyu poke cen kud i kume man nipiedho cunge kud i iye; kaka ma jubed jufwodo camne i iye julwong’o nia lela mi fwodo cam. Jubed jufwodo camne kud uluth, ento tekene e lee, jubed jufwode ku jamtic moko ma segi calu ve baw ma dit ma juyiko pi rego cam, ma lei re m’ubed upeyo. Jubed juketho lei peyo bawne man ekadhu kude iwi cam ma jumoyo i lela mi fwodo cam. Wang’ ma pol lelane ubed ubedo nyangulu ngulu man juyike iwi ting’ting’, kaka ma yamu copo tuc i iye yot yot.—La 26:5; Is 41:15; Mt 3:12.
Niketho cing’ iwi.
Nimoko kikiki i kum Mungu.
Nindo mi Pokolembe.
Ecopo bedo nindo acel, kunoke nindo ma lee, ma i kind nindone, ungu moko mi dhanu, thek, kunoke dhanu zoo gicungo i wang’ pokolembe pa Mungu. Eromo bedo nindo ma junego i iye dhanu ma judaru pokolembe i wigi nia giromo ku tho, re i nindo maeno dhanu moko romo nwang’u bende kaka mi both man mi nwang’u kwo ma rondo ku rondo. Yesu ku jukwenda pare giweco pi “nindo mi Pokolembe” m’ubino, ma bibedo pi ju ma kwo kende ngo, ento pi ju m’utho bende.—Mt 12:36.
Nisan.
Nying’ ma nyen ma julwong’o ko dwi mir Abib, i ng’ei ma nyithindho mir Israel gidwogo kud i ng’eca mi Babeli. Ebino dwi ma kwong’a mi kalenda ma Juyahudi gibed gilubo pi lembe mi dini man dwi mir abiro mi kalenda ma dhanu ceke tiyo ko. Emaku diere pa dwi mir adek nitundo i diere pa dwi mir ang’wen. (Ne 2:1) Juyahudi gibed gitimo Kadhukuwijo i nindo apar ang’wen (14) mi dwi mi Nisan, man Yesu Kristu de ucaku the Cemo mir uthieno pa Rwoth i nindo maeno. (Lk 22:15, 19, 20) Jugure bende iwi yen mi can i nindo ma rom eno.—Lk 23:44-46.
Nituro cik; Turocik.
Niwiro.
Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma thelembene tie “niwiro ku piny ma liwu.” Jubed jukonjo mo iwi dhanu kunoke iwi piny moko pi ninyutho nia juthiere ni Mungu pi tic ma segi. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo bende ku wec maeno pi niweco pi tipo ma leng’ ma jukonjo iwi ju ma jung’iyo pi genogen mi cikwo i polo.—Ai 28:41; 1Sm 16:13; Lk 4:18; Tic 10:38; 2Ko 1:21.
P
Pajogi.
Giracwiya mi tipo, ma gi reco man ma kumgi nen ungo; gitie ku copo m’ukadhu pa dhanu. I Thangambere 6:2, Biblia ulwong’ogi nia “wot Mungu” mandha man i Yuda 6 ke, Biblia ulwong’ogi nia “jumalaika.” Saa ma jucwiyogi, gibino ngo giracwiya ma reco, ento gibino jumalaika ma beco, re gidwokiri gin gigi ni jukwor pa Mungu kinde ma gikwero niwore i rundi pa Noa man gidikiri karacelo ku Sitani pi nijai ni Yehova.—Pc 32:17; Lk 8:30; Tic 16:16; Yk 2:19.
Paradizo.
Kabedo moko ma leng’ mandha, kunoke podho moko ma juyiko ma ber. Kabedo ma kwong’a ma kumeno ubino Eden, ma Yehova uyiko en gire pi nico ku dhanu ma kwong’a. Kinde ma Yesu ubino weco i bang’ jatimrac ma juguro i ng’ete iwi yen mi can, enyutho nia ng’om bidoko ni paradizo. I buku mi 2 Jukorintho 12:4, ubenen kamaleng’ nia wecne nyutho paradizo mi lapor, man i Lembanyutha 2:7 ke ebenyutho paradizo mi polo.—Wer 4:13; Lk 23:43.
Pemblam.
Utie piny moko ma jugiero agiera kunoke bop; jubed juyike ku ng’om, ku kidi ma jurodo iwi wadi, ku kidi ma jucoko dhoge acoka kunoke ku yen ma juwiro kume ku mola. Jubed juthiero lam kunoke jubed juwang’u udok ma ng’wice ng’ar i wiye pi nitimo thier. “Pemblam mi mola ma kwar” ma nyanok ma jubed juwang’u udok ma ng’wice ng’ar i wiye ubino nuti i kusika ma kwong’a mi hema man mir hekalu. Juyike ku yen man juwiro kume ku mola ma kwar. “Pemblam mi mola” ubino ma dit; ebino woko i lela, man jubed jutiyo kude pi lam m’awang’a. Jubed jutiyo ku pemblam i thier mi vupo bende.—Ai 39:38, 39; 1Ub 6:20; Mt 5:23, 24; Lk 1:11; Tic 17:23.
Pentekoste.
Foc mir ario i kind foc adek ma dongo m’ugam ukwayere nia jumaco ceke ma gi Juyahudi gibed gitim i Yeruzalem. Pentekoste thelembene tie “Nindo mir apar abije.” Jutiyo kude i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu pi nilwong’o foc mi Kayucam, man i Lembagora mi Juebrania ke, pi nilwong’o foc mi Yenga. Niai i nindo apar abusiel (16) mi Nisan, jukwanu nindo pier abic (50) ka jutime.—Ai 23:16; 34:22; Tic 2:1.
Pond ot pa Suleman.
I rundi pa Yesu, ebino kakadhu moko ma juumo wiye auma; ebino yo nyangu mi lela ma yo woko, man dhanu ma pol giyiyo nia etie kum ot mir hekalu ma Suleman ugam ugiero. Yesu uwotho ku keca i ‘saa mi koyo,’ man Jukristu mi rundi ma kwong’a de gibed gicokiri keca pi nitimo thier ni Mungu.—Yh 10:22, 23; Tic 5:12.
Porneia.—
Nen LEMBSASA MI TARWANG’.
S
Sabatu.
Eai kud i wec mi dhu Juebrania ma thelembene tie “niyom; nijigo.” Etie nindo mir abiro mi yenga mi Juyahudi (ecaku i mwony pa ceng’ mi kas’abic nitundo i mwony pa ceng’ mi ceng’ soko). Nindo mange mi foc ma jubed jutimo i kind oro de jubed julwong’o nia sabatu, uketho i iye oro ceke mir abiro man mi pier abije. M’uweko tic ma julam gibed gitimo i hekalu, i ceng’ Sabatu, jubed jutimo ngo tic. I oro mi Sabatu, jubed juweko ng’om yom ma jubefure ngo, man Juebrania gibed gidiyo ngo Juebrania mange nia gicul banja migi ma n’i igi. Lembe ma Cik pa Musa ukwero nia kud jutim i ceng’ Sabatu ubino lembe ma woro tek ungo, ento nok nok judong dini gimedo lembe mange i kume, ma dong’ nitundo i rundi pa Yesu nwang’u woro cikne udaru doko tek ni dhanu.—Ai 20:8; La 25:4; Lk 13:14-16; Kl 2:16.
Samaria.
Ebino adhura ma dit mi ker ma yo malu mir Israel pi oro dak ario (200); ebino bende nying’ kabedo ma suru apar mi kerne gigam gibedo i iye. Jugiero adhurane iwi got ma julwong’o de Samaria. I rundi pa Yesu, Samaria ubino nying’ theng ng’om ma Roma ubed utelo wiye, ma nwang’ere i kind Galilaya ku Yudea; Galilaya ubino yo malune, Yudea ke yo pinyne. Wang’ ma pol, Yesu ubed ucidho ngo athothi nirweyo i Samaria; ento kan ebekadhu kud i kabedo maeno, saa moko ebed eweco ku dhanu m’i iye. Pethro utiyo ku nyamufutha mir ario mi ker i ayi mi lapor kinde ma Jusamaria ginwang’u tipo ma leng’.—1Ub 16:24; Yh 4:7; Tic 8:14.
Sanduku mi lembariba.
Tie sanduku ma juyiko ku yend utiep man ma juwiro kume ku mola ma kwar. Jugam jugwoko sandukune i Kamaleng’ m’usagu mi hema man i ng’eye ke, i Kamaleng’ m’usagu mir hekalu ma Suleman ugiero. Juyiko kifiniko m’i wiye ku mola ma kwar kende kende man jukerubi ario ma gibeneniri ubedo i wiye. Piny ma pigi tek m’ubino i iye, utie ban kidi ario mi Cik apar.—Pc 31:26; 1Ub 6:19; Eb 9:4.
Sanedrini.
Otpido ma malu mi Juyahudi, man pidone ubed ukadhu i Yeruzalem. I rundi pa Yesu, wend dhanu mi Sanedrini ubino pier abiro wi acel (71). I kindgi ubino jalam ma dit ku ju ma gilar gibedo julam ma dongo i wang’e, wedi pa jalam ma dit, judongo, judongo mi suru ku judong pacu, man jugorcik.—Mk 15:1; Tic 5:34; 23:1, 6.
Sayuni; Got Sayuni.
Nying adhura ma tek mi Juyebusi, ma jubed julwong’o Yebus; ebino iwi got ma judok jugiero Yeruzalem i wiye, i ng’ete ma yo piny ma yo nyangu. I ng’ei ma Daudi umaku adhura maeno, egiero kal pare keca, man i ng’eye julwong’e nia “adhura pa Daudi.” (2Sm 5:7, 9) Sayuni udoko got ma leng’ akeca i wang’ Yehova kinde ma Daudi udwoko Sanduku mi lembariba kuca. I ng’eye jucaku tiyo ku nying’ maeno pi nilwong’o bende got Moria ma hekalu ubino i wiye, man i ng’ei kare, jutiyo kude pi nilwong’o adhura mi Yeruzalem zoo. I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jutiyo ku wecne wang’ ma pol i ayi mi lapor.—Zb 2:6; 1Pe 2:6; Ny 14:1.
Sinagog.
Wec ma thelembene tie “nicoko karacelo; coko.” Ento i giragora ma pol, enyutho ot kunoke kaka ma Juyahudi gibed gicokiri i iye pi nisomo Lembagora, telowic, pi niponjo dhanu, man nirwo. I rundi pa Yesu, pacu ceke ma dongo ubino ku sinagog man adhura ma lac m’usagu ubino ku sinagog dupa.—Lk 4:16; Tic 13:14, 15.
Siria; Jusiria.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, Siria ubino theng ng’om ma Roma ubed utelo wiye, ma adhurane ma dit ubino Antiokia. Theng ng’om ma pol m’i iye ubino ma rom ku mi Siria (ma julwong’o bende nia Aram) ma juweco pire i Lembagora mi Juebrania. Jabim mi Siria ubed utelo bende wi ng’om mi Palestine zoo.—Lk 2:2; Tic 18:18; Gal 1:21.
Sitani.
Surtis.
Nying’ kabedo ario ma nwang’ere i dhu wat mi Libya, yo malu mir Afrika; etie kaka ma nam umondo i iye lee i ng’om. I rundi ma con dhanu ma giwotho iwi pii gibed gilworo kabedo maeno mir ariti pilembe mitho ubed ucoko dhu kwiyo lee i iye.—Tic 27:17.
T
Tabu.
Etie jamtic ma juyiko ku mola ma kwar, mola ma tar kunoke mola. Jubed jutiyo kude i hema man i hekalu pi niwang’u udok ma ng’wice ng’ar, pi nicoko cugimac kud iwi pemblam ma juthiero lam i wiye, man pi nicoko kithambi m’uwang’ kud i the tiend thala mi mola ma kwar. Jubed julwong’e bende nia jamketho mac.—Ai 37:23; 2Ke 26:19; Eb 9:4.
Talanto.
Eno tie jam pimo piny ma lee mi Juebrania ma gibed gipimo ko peko pa piny, man jubed jutiyo kude ni sente. Ebino kilo 34.2. Talanto mi Jugiriki lundo ubino nyanok, ebino kilo 20.4.—1Ke 22:14; Mt 18:24.
Tarwang’.—
Nen LEMBSASA MI TARWANG’.
Tharthar.
I Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, wec maeno nyutho hali ma calu otkol ma juloro i iye jumalaika ma gigam gijai i rundi pa Noa. Wec ma jutiyo ko i 2 Pethro 2:4, ma nia tartaroo (“nibolo i Tharthar”) nyutho ngo nia jubolo “jumalaika m’udubo” i Tharthar ma jukoro pire i lembuda ma jukafiri githungo (niwacu, kol moko ma nwang’ere i the ng’om, kaka ma col bii ma mungu ma thindho n’i iye). Ento i andha enyutho nia Mungu ujwigogi, m’eketho gibayu ko kabedo man rwom ma gibino ko i polo, man eroyo ng’eyong’ec migi i mudho ma bii kara kud ginyang’ i lembakeca pare ma leng’. Mudho nyutho bende lembe ma binwang’ugi, ma Lembagora uyero nia utie nyoth ma jubinyotho kogi mi magwei karacelo ku jabim migi ma Sitani Wonabali. Pieno, Tharthar nyutho hali ma piny magwei ma juloro i iye jumalaika maeno ma gi jujai. Ekoc ku “longoro ma there mbe” ma Lembanyutha 20:1-3 uweco pire.
Thobi.
Gin moko ma jujebo i kwend piny kunoke i piny ma nyapii pii kara ekwoti kunoke eyeny; con ebed enyutho asagane kwende m’udaru kwot, ma jung’wenyo pi nijebo i mange. Wang’ ma pol jutiyo ku wec ma nia thobi i Biblia pi ninyutho dubo kunoke piny m’unyothere; ecopo nyutho bende gin moko ma nyay ma jubenyang’ ungo, man emew kakare zoo.—Ai 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.
Thong’om.
Kit twoyo moko ci ma dak nyapio pio, ma copo romo ng’om zoo, man ma negojo.—Lk 21:11.
Timo mir acidi man mi thwon.
Eai kud i wec mi dhu Jugiriki ma nia aselgeia. Wecne nyutho turo cik pa Mungu i ayi ma rac mandha, man enyutho nia ng’atu m’ubetimo lembene utie ku thwon, ku kuhaya man cac; etie bende pidoic ma nyutho koso woro kunoke cayu dito, cayu cik, man cik mir ukungu. Wec maeni nyutho ngo timo ma reco ma thindho thindho.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.
Timo yaa.
Tipo.
Wec mi dhu Juebrania ma nia ruach man mi dhu Jugiriki ma nia pneuma, ma julokogi wang’ ma pol nia “tipo,” utie ku thelembene dupa. Gin ario zoo ginyutho gin moko ma wang’ dhanu neno ngo, ento ma nen nikadhu kud i lembe m’ebetimo. Jutiyo ku wec maeno mi dhu Juebrania man mi dhu Jugiriki pi ninyutho (1) yamu, (2) tego mi kwo ma ketho giracwiya mi ng’om bedo kwo, (3) tego ma ai i ng’atini man ma cwale niweco man nitimo lembe i ayi moko, (4) wec ma juyuyo i wiye, m’uai kaka ma nen ungo, (5) dhanu ma gitie ku kum mi tipo, man (6) tego pa Mungu m’ubetimo tic, kunoke tipo ma leng’.—Ai 35:21; Zb 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.
Tipo ma leng’.
Tung pemblam.
Tung’.
Enyutho tung lei ma jubed jutiyo ko calu jam madhu piny, jam gwoko mo, jam gwoko wino mi kiewo piny, jam gwoko mo m’awira; jubed juyike bende ni jamtic mi mizik man mi poyo dhanu. (1Sm 16:1, 13; 1Ub 1:39; Eze 9:2) Wang’ ma pol jutiyo ku wec ma nia “tung’” pi ninyutho tego, man aloci.—Pc 33:17; Mik 4:13; Lk 1:69.
U
Udok ma ng’wice ng’ar.
Udok ma juyiko ku piny ma ng’wicgi ng’wii ma mit, man ebed ewang’ yoo. Jubed jutiyo kud udok ma ng’wice ng’ar ma segi ma juyiko ku piny ang’wen ma tung’ tung’ i hema man i hekalu. Jubed juwang’e kugweno kud uthieno iwi pemblam mir udok ma ng’wice ng’ar i Kamaleng’, man i ceng’ mir Adunya ke jubed juwang’e i kusika m’upondo, niwacu i Kamaleng’ m’usagu. Ebed enyutho nia Mungu ujolo rwo mi jutic pare ma gigwoko bedoleng’ migi ire. Jukwayu ngo nia Jukristu gitii kude.—Ai 30:34, 35; La 16:13; Ny 5:8.
Udok sengi.
Udok ma cwir kud i kum kit yen moko man uboko moko ma julwong’o Boswelia. Udokne coko dhoge ni unding’ man etal. Kan udokne ubewang’, ng’wice ng’wii ma ng’ar. Jubed jujebe bende ku piny mange pi niyiko udok ma ng’wice ng’ar ma leng’, ma jubed jutiyo ko i hema man i hekalu. Jubed juthiere karacelo ku lam mi nying cam, man jubed jukethe iwi lungu kwen m’anyutha ceke ma nwang’ere i Kamaleng’.—Ai 30:34-36; La 2:1; 24:7; Mt 2:11.
Udu.
Uluth mi Ker.
Ungu mi dini.
Guriri mi dhanu ma giyiyo ponji moko kunoke jatela moko, man ma gilubo ponji migi gigi. Jubed jutiyo ku wecne pi nilwong’o ungu ario ma dongo mi dini mi Juyahudi, niwacu Jufarisayo ku Jusadukayo. Dhanu ma gi Jukristu ngo gibed gilwong’o Jukristu nia “ungu mi dini” kunoke “ungu mi dini mi Junazarethi,” copere pilembe gibed gineno nia gitie ungu m’uai kud i dini mi Juyahudi. Nok nok ungu mi dini ugam umondo bende i cokiri mi Jukristu. I buku mi Lembanyutha julwong’o kamaleng’ nying’ “ungu mi dini mi Junikolao.”—Tic 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ny 2:6; 2Pe 2:1.
Usau pigulok.
Jamtic moko ma juyiko kud adila lei, copo bedo adila diel, kunoke adila urombo. Jubed jutiyo kude pi nigwoko pigulok. Jubed juketho pigulok i usau pigulok ma nyen pilembe kinde ma pigulok ubecek, ewodho lietho man liethone tielo i usau pigulokne. Kan usaune tie ma nyen, iye telere; m’utii ke tego mi pigulok ng’enye.—Yc 9:4; Mt 9:17.
V
Vur mi biyo pigulok.
Ebed ebedo vur ario ma juyiko i cana, ma igi tangala ve galai; acel bedo yo malu, ma kucelo ke yo piny, man juyiko yo moko pi nidiko kindgi. Kinde ma jubenyono nyingulok i vur ma yo malu, pige loro i vur ma yo piny. Jutiyo ku wec maeno i ayi mi lapor pi niweco iwi pokolembe pa Mungu.—Ny 19:15.
W
Wak.
Ayi ma ng’atini nyutho ko can ma n’i cwinye pi lem tho kunoke pi peko mange. I rundi ma con, dhanu gibino ku ng’iyo mi wak pi nindo ma dupa. M’umedo niwak ma tek, ju ma gibewakne gikendo kendi ma segi, givuko vuru i wigi, giyeco kendi migi man gidhongo korgi. Saa moko jubed julwong’o juruwak ma juculo acula gibin giwaki kaka ma lemcan utimere i iye.—Es 4:3; Mt 11:17; Mk 5:38; Yh 11:33; Ny 21:4.
Weco ku tipo.
Yiyoyic ma nia tipo ju m’utho medere asu nikwo i ng’ei tho, man nia ecopo weco ku ju ma kwo, asagane nikadhu kud i bang’ ng’atu moko (ajoga) m’uweko tipo utel wiye. Wec mi dhu Jugiriki ma juloko nia “weco ku tipo” utie pharmakia, ma thelembene tie “yath ma merojo.” I ng’eye, jucaku tiyo ku wec maeno i lembe m’uneno weco ku tipo pilembe i rundi ma con, jubed jutiyo ku yath ma merojo kinde ma jubelwong’o tego mi pajogi pi nitimo lembajoga man lemb jeyi.—Ga 5:20; Ny 21:8.
Wod Daudi.
Wod dhanu.
Wec maeni nwang’ere ma romo wang’ pier abora (80) i Injili. Jutiyo kude pi nilwong’o Yesu Kristu, man enyutho nia kinde ma Yesu unyolere i kum edoko dhanu, ento ebino ngo kende kende giracwiya mi tipo m’umaku kum mi dhanu. Wec maeno nyutho bende nia Yesu bipong’o lembila ma nwang’are i Daniel 7:13, 14. I Lembagora mi Juebrania, julwong’o Ezekiel man Daniel nia “wod dhanu,” pi ninyutho nia gitie dhanu maeni ma githo, tung’ ku Ng’atu ma gibeyero lemkwenda pare.—Eze 3:17; Dn 8:17; Mt 19:28; 20:28.
Won asara.
Ng’atu ma miyere i timo ribiri woko mi gamiri, asagane ke pi ninwang’u sente. (Wec mi dhu Jugiriki ma juloko nia “won asara” utie porne, m’ulag wec m’eai ku i iye thelembene tie “nilworo.”) Wang’ ma pol jubed jutiyo ku wec maeno pi ng’atu ma dhaku, re Biblia uweco bende pi weg asara ma co. Cik pa Musa ukwero asara, man jubed juyiyo ngo nia sente mir asara ubed ni giramiya i hekalu pa Yehova, tung’ ku jukafiri ma gibed gitiyo ku weg asara mir hekalu pi ninwang’u sente. (Pc 23:17, 18; 1Ub 14:24) Biblia utiyo bende ku wec ma nia asara i ayi mi lapor pi ninyutho dhanu, thek, kunoke dilo ma giroyiri i kit timo moko mi rwo ni ayi gin m’acwiya, ma re mwang’u gibeloko nia gibetimo ni Mungu. Ku lapor, nimakere ku buku mi Lembanyutha, dini ceke ma julwong’o nia “Babeli ma dit,” utie won asara, pilembe edikere ku jubim mi ng’om maeni pi ninwang’u tego man lonyo.—Ny 17:1-5; 18:3; 1Ke 5:25.
Wonabali.
Nying’ m’ukoro pi Sitani i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, man thelembene tie “jacid nying’.” Jumiyo nying’ ma Wonabali ni Sitani, pilembe etie jadit mi ju m’ucido nying’ Yehova man ng’atu ma kwong’a m’ular ucido nying’ne, m’ukelo adote mi ndra iwi Yehova, m’ubalu dhoge, man m’uyero lembe ma rac ku nyinge.—Mt 4:1; Yh 8:44; Ny 12:9.
Y
Yakobo.
Wod Isak giku Rebeka. I ng’eye Mungu umiyo ire nying’ ma nia Israel, man edoko kwaru mi dhanu mir Israel (ma julwong’o bende nia Juisrael man i ng’eye ke Juyahudi). Enyolo wote apar ario (12), man wotene karacelo ku nyikwaygi re ma gidoko suru apar ario (12) mi thek mir Israel. Jumediri nitiyo ku nying’ ma Yakobo pi nilwong’o thek kunoke dhanu mir Israel.—Th 32:28; Mt 22:32.
Yehova.
Biblia lok mi ng’om ma nyen utiyo ku nying’ ma “Yehova” wang’ dak ario pier adek wi abiro (237) i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu. Yub maeno ma jumaku pi niroyo nying’ Mungu ujengere iwi lembe ma e ma kamaleng’:
1. Lembagora mi Juebrania ma jubed jutiyo ko i rundi pa Yesu ku jukwenda pare ubino ku Tetragram (niwacu, nying’ Mungu ma jukiewo kud arufu ang’wen ma e יהוה mi dhu Juebrania) i iye ceke.
2. I rundi pa Yesu ku jukwenda pare, Tetragram ubino nuti bende i Lembagora mi Juebrania ma juloko i dhu Jugiriki.
3. Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu en gire de unyutho nia Yesu ubed utiyo wang’ ma pol ku nying’ Mungu man eketho jumange bende ung’eyo nying’ne.—Yohana 17:6, 11, 12, 26.
4. Calu ma Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu umedo dhu Lembagora ma leng’ mi Juebrania ma tipo uyuyo i wiye, ka nying’ Yehova urwinyo rek kud i theng’ Lembagorane acel, copo nen ve nia thenge ario maeno girombo ngo i kindgi.
5. Nying’ Mungu ma jukiewo i adundo nwang’ere i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu.—Lembanyutha 19:1, 3, 4, 6.
6. Piny ma tung’ tung’ ma Juyahudi gikiewo con unyutho nia Jukristu ma gi Juyahudi gibed gitiyo ku nying’ Mungu i girakiewa migine.
7. Jururieko moko ma giponjo lembe mi Biblia giyiyo nia, copere nying’ Mungu nwang’ere i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, kaka ma judok iwi wec mi Lembagora mi Juebrania.
8. Nying’ Mungu nwang’ere i lok ma tung’ tung’ mi Biblia i dhok ma kadhu dak acel i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu.
M’umbe jiji, thelembe ma kamaleng’ unuti ma copo cwalujo nidwoko nying’ Mungu ma Yehova kakare i Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu. Ju ma giloko Biblia lok mi ng’om ma nyen gitimo tap kumeno. Ginyutho woro ma thuc pi nying’ Mungu man gilworo niwodho gin moko ci ma nwang’ere i gor ma kwong’a; lworo migine utie lworo ma kakare.—Lembanyutha 22:18, 19.
Yen.
Etie yen m’atira ma jubed juliero i wiye ju ma jung’olo tho i wigi. Thek moko gibed gitiyo kude pi ninego ng’atini kunoke pi niliero avu i wang’ dhanu kara ubed ni cimowang’ ni jumange, kunoke ubed ni acidi ma kamaleng’. Juasiria ma pigi ugam ung’eyere nia ginego dhanu ve ma junego ko lei, gibed giliero ju ma gimaku i ayi ma kumae: gicobo yen ma lake bith mondo i ng’atu ma ging’olo tho i wiye nitundo i dang’ kore, ka gicomo yen ne atira. I the cik mi Juyahudi lundo, ju ma gitimo kit dubo ma rac mandha calu ve niyero lembacidi i kum Mungu kunoke nirwo ni ayi gin m’acwiya, jular jucanyugi ku kidi nitundi githo, kunoke junegogi i ayi mange, kan i ng’eye juliero avujgi i kor yen kara ubed ni cimowang’ ni jumange. (Pc 21:22, 23; 2Sm 21:6, 9) Saa moko Juroma gibed gitwiyo ng’atu ma gibenego atwiya kende iwi yen; i ayi maeno, emedere nikwo pi nindo moko kan ebin etho ni kum litho, rieu, kec man lietho pa ceng’. Saa mange lundo, calu ve i saa mi nek pa Yesu, gibed giguro cing’ ng’atu ma jung’olo tho i wiye man tiende ku musumali iwi yen. (Lk 24:20; Yh 19:14-16; 20:25; Tic 2:23, 36)—Nen YEN MI CAN.
Yendadra.
Tie kit yen ma tung’ tung’ ma gikec mi tuko ngo man ma ng’wicgi de tek. I Lembanyutha 8:11, “Yendadra” nyutho gin moko ma kec man ma timojo rac.
Yen mi can.
Ayi ma juloko ko wec mi dhu Jugiriki ma nia stauros, ma thelembene tie yen m’atira, calu ve ma junego Yesu i wiye. Gin moko mbe m’ubenyutho nia wec maeno mi dhu Jugiriki thelembene tie musalaba, ma jukafiri gibed gitiyo ko calu ayi mi dini migi pi oro ma dupa i wang’ bino pa Kristu. Lok ma nia “yen mi can” re ma miyo thelembe ma tap mi wec maeno mi dhu Jugiriki, pilembe Yesu de utiyo ku wec ma nia stauros pi ninyutho can, masendi, man lewic ma julubne gibinwang’iri ko. (Mt 16:24; Eb 12:2)—Nen YEN.
Yen mi kwo.
Yen moko m’ubino i podho mir Eden. Biblia unyutho ngo nia nying yen maeno ubino ku copo mi miyo kwo; ento yen ne ubino nyutho m’umbe jiji nia Mungu bimiyo kwo ma rondo ku rondo ni ju m’eyiyo nia gicam nyinge. I buku mi Lembanyutha, yen ne utie lanyuth mi gin ma Mungu timo pi nigwoko kwo.—Th 2:9; 3:22; Ny 2:7; 22:19.
Yikiri.
Nying’ ma jubed julwong’o ko nindo m’i wang’ Sabatu. I nindo maeno, Juyahudi gibed giketho piny ceke bedo ayika. Nindone ubed uthum i mwony pa ceng’ mi nindo ma tin walwong’o nia kas’abic, man Sabatu caku tap i saa maeno. Nindo mi Juyahudi ubed ucaku niai i dhu uthieno man ethum de i dhu uthieno m’ulubo.—Mk 15:42; Lk 23:54.
Yojuni.
I Lembagora, jutiyo ku wec maeni i ayi mi lapor pi ninyutho kit timo moko kunoke kura moko ma Yehova yiyo kunoke m’eyiyo ngo. Jubed julwong’o ju ma gidoko julub pa Yesu nia dhanu mi “Yojuni,” pilembe gigam giketho kwo migi zoo ujengere iwi yiyoyic ma gitie ko i Yesu Kristu, man gilubo lapor pare.—Tic 19:9.
Yuda.
Wod Yakobo mir ang’wen m’enyolo ku dhaku pare ma Leya. I lembila ma Yakobo uewo iwi kavuto pare kinde m’edhingo tho, eyero nia jabim ma dit ma bibimo pi nja biwok kud i thekwaru pa Yuda. Kinde ma Yesu unyolere calu dhanu iwi ng’om, ewok kud i thekwaru pa Yuda. Nying’ ma nia Yuda nyutho bende suru pare; i ng’eye, julwong’o ker ma yo piny de nia ker pa Yuda.—Th 29:35; 49:10; Eb 7:14.
Z
Zaburi.
Wer mi paku Mungu. Jubed juthungo zaburi calu wer man jutic pa Mungu gibed giwere, kadok kinde ma gicokiri karacelo pi nitimo thier ni Yehova i hekalu pare i Yeruzalem.—Lk 20:42; Tic 13:33; Yk 5:13.
Zeus.
Mungu ma dit i kind mungu ma tung’ tung’ ma Jugiriki gibed giworo. Dhanu mir adhura mi Lustra ginwang’u nia Barnaba tie Zeus. I girakiewa moko ma con ma junwang’u ceng’ini kud adhura mi Lustra, juweco pi “julam pa Zeus” man pi “Zeus mungu mi ceng’.” Meli ma Paulo uwok umaku kud i cula mi Malta ubino ku cal pa “wot Zeus,” ma gibino umego ario ma rut ma nying’gi Castor man Pollux.—Tic 14:12; 28:11.