1. Ang’o m’umiyo tegocwiny ni Paulo, Luka man Aristarko?

 WAN’I kum oro 59 N.N.Y. Meli moko ma dit ma tie ku cal mi “wot Zeus” i kume, ma copere nia beyeyo nganu ku nying cam mange, uai i Maltha ma tie cula mi Mediteranea man ebecidho i Italia. Jakwenda Paulo ma jakol ma jubelwoko toke, man Jukristu wagi ma Luka gikud Aristarko de gin’i meline. (Tic. 27:2) Tung’ ku dhanu mange ma n’i meli, jurwey lembanyong’a maeni gibesayu ngo gwok i bang’ wot Zeus ma mungu mi Jugiriki, ma gitie umego ma rut ma nying’gi Castor giku Pollux. (Tic. 28:11) Ento Paulo giku juwodhe gitimo ni Yehova, m’ugam unyutho ni Paulo nia ebimiyo lembatuca iwi lemandha i Roma man ebicungo i wang’ Kaisari.​—Tic. 23:11; 27:24.

2, 3. Meli ma Paulo giwotho ko ukwanyu yo ma kani, man ng’a m’ukonyo Paulo niai i acaki?

² I ng’ey ma gitimo nindo adek i dhu wat mi Sirakusa ma tie adhura moko ma leng’ mi Sisilia m’uyenyo bedo rom kud Athene man ku Roma, meli uringo nitundo i Regio ma n’i leb ng’om mir Italia m’umondo i pii. I ng’eye, yamu ma yo piny ucwalu meline uketho eringo pi kilometre dak adek pier ario (320) man i ceng’ mir arionde etundo i saa m’ukwayere i dhu wat mir Italia ma nyinge Puteoli (ma tin nwang’ere ceng’ini ku Naples).​—Tic. 28:12, 13.

³ Kawoni Paulo ubecidho i Roma wang’ ma tokcen, man kuca ebiwok pido i wang’ Nero ma Jabim. Niai i acaki nitundo i ajiki, “Mungu mi jukocwiny ceke” ubino karacelo ku Paulo. (2 Kor. 1:3) Calu ma wabineno, kony maeno ujwik ungo; kadi Paulo de ubayu ngo amora m’ebino ko i tic mi misioner.

4, 5. (a) Jujolo Paulo ku juwodhe nenedi i Puteoli, man copere nia jumiyo ire bedagonya ma lee pirang’o? (b) Jukristu ma pol ginwang’u bero ma kani nikum timo migi kadok kud i otkol?

⁴ I Puteoli, Paulo ku juwodhe ‘ginwang’u umego man gikwayugi nia gibed kugi pi nindo abiro.’ (Tic. 28:14) Etie lapor ma ber andhandha mi  kite ma Jukristu ginyutho ko jol! M’umbe jiji, umego maeno ma weg jol ginwang’u sukulia dupa nikum tielocwiny mi thenge mi tipo ma ginwang’u i bang’ Paulo ku juwodhe. Dong’, nenedi ma jakol ma jubekuro kume de akura romo nwang’u bed’agonya ma tho rukeno? Copere nia pilembe timo pa jakwendane uketho jukur mi Roma gigene lee.

⁵ Tin bende, kinde ma jutic pa Yehova gin’i otkol kunoke i kambi mi masendi, ginwang’u wang’ dupa bedagonya man rwom ma segi nikum timo migi ma ber mi Jukristu. Ku lapor, i ng’om mi Rumania ng’atu moko ma jung’olo nia bibedo i otkol pi oro 75 pi kwo m’ekwalu, ucaku ponjo Lembe pa Mungu man etimo alokaloka ma lee i kwo pare. Pieno, judong kol gimiyo ire tic mi becidho i adhura pi ning’iewo cam, ma nwang’u jubekuro de ngo kume akura! M’usagu zoo, timo mwa ma ber miyo yung ni Yehova.​—1 Pet. 2:12.

6, 7. Umego mi Roma ginyutho mer ma wang’u ijo nenedi?

⁶ Niai i Puteoli, copere nia Paulo ku juwodhe giwotho nitundo i Kapua kud i gengi ma nyinge Apius ma terojo i Roma, pi kilometre ma romo 50. Kud i gengi maeni ma pire yik lee ma juyiko ku briki ma wang’gi lac man ma padapada mi pii volka, juneno ma ber mandha poli mi ng’om mir Italia man ka juwok kaka moko, juneno nam Mediteranea. Gengine ukadhu bende kud i Thatha mi Potin, ma tie kabedo ma thatha upong’ lee i iye man ma nwang’ere i kilometre ma romo 60 niai kud i Roma; Soko p’Apius de ubino keca. Luka ukiewo nia kinde m’umego mi Roma ‘giwinjo pigi,’ jumoko gibino nitundo i Soko maeni, jumange ke gikurogi i Hotel Adek ma tie kayom ma nwang’ere i kilometre 50 niai kud i Roma. Etie mer ma wang’u ijo andha!​—Tic. 28:15.

⁷ Soko p’Apius ubed upong’o ngo yeny ceke pa jawoth m’umito nwang’u tego i  ng’ey woth pare. Jagor ma Jaroma ma nyinge Horace ukoro nia Sokone “upong’ ku julwor man jurutic mir hotel ma wang’gi col.” Emedo nia “pii m’i iye ubino rac akeca.” Ekwero kadok nicamu keca de! Kadok nwang’u lembe unyamere keca de, re umego m’uai i Roma gikuro Paulo ku juwodhe kud anyong’a kara gidok karacelo kugi.

8. Pirang’o Paulo ufoyo Mungu ‘saa m’eneno’ umego pare?

⁸ Biblia uyero nia, “saa ma Paulo uneno [umego pare], efoyo Mungu man enwang’u tegocwiny.” (Tic. 28:15) Andhandha, kinde ma wang’e upodho i kum umego maeno ma jumer, ma nyo eng’eyo jumoko m’i kindgi ku nying’gi, enwang’u tego man jukocwiny. Pirang’o Paulo ufoyo Mungu? Eng’eyo nia mer m’umbe umbili utie acel m’i kind nying tipo. (Gal. 5:22) Tin bende, tipo ma leng’ cwalu Jukristu niguriri i kum juwagi man nijuko cwiny ju ma gin’i yeny.​—1 Thes. 5:11, 14.

9. Wacopo lubo lapor mi nen ma ber mir umego ma girombo ku Paulogi nenedi?

⁹ Ku lapor, tipo ma leng’ cwalu Jukristu dupa ninyutho jol ni juliew mi twodiri, ni bamisioner, man ni jutic mange mi saa ceke, ma dupa m’i kindgi gibetimo kero ma lee dit pi nitimo ni Yehova cuu mandha. Kepenjiri kumae: ‘Nyo acopo timo lee i saa mi liew pa jaliew mi twodiri, saa moko nyo nikadhu kud i jol m’anyutho ire man ni min ot pare tek egamere? Nyo acopo pangu nirweyo lembanyong’a karacelo kugi?’ Kan itimo kumeno ibinwang’u mugisa dupa. Kepar pi kite m’umego mi Roma ginwang’u ko anyong’a lee kinde ma gibewinjo Paulo ku juwodhe gibekoro lembe moko kende m’i kind lembe ceke ma gierojo ma gikadhu kud i igi.​—Tic. 15:3, 4.

10. Lembe uwotho nenedi ni Paulo i Roma, man etimo ang’o nyanok i ng’ey tundo pare?

¹⁰ Tokcenne, kinde ma juwoth maeno gimondo i Roma, “juyiyo nia Paulo ubed en kende ku jaaskari m’ubekuro kume.” (Tic. 28:16) Wang’ ma pol, kara ng’atu ma jutwiyo pi lembe ma yong’ yong’ kud upiey, jutwiye ku nyoro i kum jakur pare. Kadok kumeno de, Paulo ubino jarwey lembanyong’a man nyoro romo ngo nitwiyo dhoge. I ng’ey m’ekeeyom pi nindo moko adek kende kara kume ugony i ng’ey woth ma tek, elwong’o judongo mi Juyahudi mi Roma kara enyuthere igi man emii igi lembatuca.

11, 12. Kinde ma Paulo ubeweco ku Juyahudi wagi, ekabu nenedi pidoic ceke mir akoyakoya ma nwang’u giromo bedo ko?

¹¹ Paulo uyero igi kumae: “Umego, kadok nwang’u atimo ngo gin moko ma rac i kum dhanu mwa, kadi i kum kura mi kwaru mwa, jutwiya i Yeruzalem man jumiya i cing’ Juroma. I ng’ei ma ging’iyo i lembene, gimito gigonya kum ginwang’u ngo thelembe mi ketho junega. Ento saa ma Juyahudi gijai, anwang’u nia kwayu apid i wang’ Kaisari, re utie ngo nia pilembe abedo kud adote moko i kum thek mwa.”​—Tic. 28:17-19.

 ¹² Paulo ulwong’o Juyahudi maeno nia “umego” kara kindgi udok ceng’ini man kara ekab pidoic ceke mir akoyakoya ma giromo bedo ko. (1 Kor. 9:20) Bende, enyutho kamaleng’ nia ka en’i kuca, utie ngo pi nidoto jupagi ma Juyahudi, ento pi nicipido i wang’ Kaisari. Re kwac pa Paulo mi cipido i wang’ Kaisari uwok nyen ni Juyahudi mi Roma. (Tic. 28:21) Ang’o m’uketho Juyahudi mi Yudea ginyutho ngo pi lembene? Buku moko ma koro lembe iwi Biblia uyero kumae: “Meli ma Paulo giwotho ko ucikere nibedo i kind m’utundo ma kwong’a i Italia i ng’ey nindo mi koyo, copere nia eno nwang’u fodi juor mi judongo mi Juyahudi mi Yeruzalem, kadi barua m’ukoro pi lembe pa Paulo de utundo ngo.”

13, 14. Paulo ucaku weco pi Ker nenedi, man wacopo lubo lapor pare nenedi?

¹³ Kawoni, pi nicaku weco iwi Ker, Paulo utiyo ku wec moko m’utelo lee dit nen mi Juyahudi ma gibino i bang’e. Eyero kumae: “Pi thelembe maeno re m’akwayu nia wanen wakudwu man wawec wakudwu, kum pi genogen mir Israel re ma jutwiya ku nyoro maeni.” (Tic. 28:20) M’umbe jiji, genogen maeno ujengere iwi Masiya man Ker pare, tap calu ma cokiri mi Jukristu ubino twong’o. Judongo mi Juyahudi gidwoko kumae: “Waparu nia etie ber wawinj paru peri kud i beng’i, kum wang’eyo nia andha jubeweco rac pir ungu mi dini maeni kakare ceke.”​​—Tic. 28:22.

¹⁴ Ka wanwang’u kare mi rweyo lembanyong’a, wacopo lubo lapor pa Paulo ma nwang’u wabetiyo ku wec kunoke penji ma ketho wijo rego, pi nitelo nen mi juwinj mwa. Wacopo nwang’u thiwiwec ma beco i girasoma ma calu Buku  mi coko mi Kwo man tic mwa mi Jukristu ku Miiri zoo i somo piny man i ponji. Nyo ibetiyo cuu ku jamtic maenogi?

15. Lembatuca ma Paulo miyo ucungo iwi lembe ang’wen ma kani?

¹⁵ I nindo ma jupangu, Juyahudi ma keca “gibino ma wendgi tie dupa” kaka ma Paulo bedo i iye. Paulo ukoro igi lembe “niai kugweno nitundo uthieno . . . m’ebemiyo lembatuca mii iwi Ker pa Mungu, man etiyo ku Cik pa Musa ku lembagora mi Jubila pi nithokogi kara giyii Yesu.” (Tic. 28:23) Lembatuca ma Paulo miyo ucungo iwi lembe ang’wen ma dongo. Mi kwong’o, eketho peko iwi Ker pa Mungu. Mir ario, eweco i kite ma ketho juwinj pare giyiyo. Mir adek, eng’iyo i lembe niai kud i Lembagora. Mir ang’wen, ebino ku pidoic ma ber, uketho emiyo lembatuca “niai kugweno nitundo uthieno.” Etie iwa lapor ma ber andhandha! Adwogine ubino ang’o? “Jumoko gicaku yiyo,” jumange ke gikwero. E kindgi upokere, man Luka ukoro nia dhanune “gicaku cidho.”​—Tic. 28:24, 25a.

16-18. Pirang’o i Paulo uwang’ ungo kinde ma Juyahudi mi Roma giyiyo ngo lembe m’eyero, man ukwayu wawinjara nenedi ka dhanu gibekwero rwonglembe mwa?

¹⁶ Lembe maeno uwang’u ngo i Paulo, kum erombo ku lembila mi Biblia man etimere calu m’ebed eneno wang’ ma pol. (Tic. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Pieno, ni welo maeno m’adundegi udoko nwang’, Paulo uyero kumae: “Tipo ma leng’ uweco dre ni kwaruwu nikadhu kud i bang’ jabila Isaya, m’ewacu ko nia, ‘cidh i bang’ dhanu maeni man iyer kumae: “Awinja wubiwinjo, ento wubinyang’ ungo, man anena weng’wu bineno, ento wubineno ngo gin moko. Kum adunde dhanu maeni udoko nwang’.”’” (Tic. 28:25b-27) Wec ma kwong’a ma juloko nia “nwang’” ubenyutho adunde “ma thuthuru,” kunoke “ma miyo,” uketho ecero rwonglembe mi Ker nimondo i iye. Etie lembe ma rac magwei!

¹⁷ Kinde ma Paulo ubedolo dhu wec pare, eyero nia tung’ ku juwinj pare ma Juyahudi, ‘andhandha dhanu mi thek mange gibiwinjo.’ (Tic. 28:28; Zab. 67:2; Isa. 11:10) I andha, jakwendane romo weco ku tegocwinye iwi lembe maeno, kum eneno ku wang’e kite ma dhanu dupa mi thek mange gibejolo ko rwonglembe mi Ker!​—Tic. 13:48; 14:27.

¹⁸ Calu Paulo, ka dhanu gibekwero lembanyong’a, ukwayu ngo lembene uton i iwa. Andha de wang’eyo nia dhanu ma wendgi nok re ma binwang’u gengi mi kwo. (Mat. 7:13, 14) Re kinde ma dhanu m’adundegi tie ayika gimondo i thier mandha, ukwayu anyong’a unegwa man wajolgi ayaba cingwa.​—Luka 15:7.

19. Paulo utimo ang’o kinde m’ebino atwiya i ot?

¹⁹ Luka udolo dhu kpawa pare ku wec ma mit man ma mulo adunde, eyero kumae: “[Paulo] bedo pi oro ario zoo i ot pare m’epangu gire, man dhanu ceke  m’ubed ubino i bang’e, ejologi ma ber; ebed erweyo igi pi Ker pa Mungu man eponjogi iwi Rwoth Yesu Kristu m’umbe lworo man m’umbe macero moko.” (Tic. 28:30, 31) Etie lapor ma ber andhandha mi kite mi nyutho jol, yiyoyic, man amora!

20, 21. Kemii lapor moko mi ju m’unwang’u bero nikum lembanyong’a ma Paulo urweyo i Roma.

²⁰ Ng’atu moko ma nyinge Onesimo, m’ubino ng’eca m’uringo kud i Kaisaria de ubino i kind dhanu ma Paulo ujolo ma ber. Paulo ukonyo Onesimo udoko Jakristu, e Onesimo de udog udoko “umego mir amara man ng’atu ma jugeno” ni Paulo. Eno uketho elwong’e nia, “nyathin para . . . m’adoko won.” (Kol. 4:9; Filem. 10-12) Ubenen nia Onesimo ujuko cwiny Paulo lee mandha! a

²¹ Jumange de ginwang’u bero nikum lapor ma ber pa Paulo. Ni Jufilipi ekiewo kumae: “Lembe m’uwok i kuma ulund uketho lembanyong’a dong’ umew nisagu, uketho Jukur p’Ubimo ceke man dhanu mange zoo ging’eyo kamaleng’ nia jutwiya i kol pi Kristu. Bende, twic ma jutwiya ko i kol uketho kawoni umego ma pol ma gibetimo ni Rwoth cwinygi udoko tek, man gibemediri niweco pi lembe pa Mungu dong’ nisagu m’umbe lworo.”​—Filip. 1:12-14.

22. Paulo utimo ang’o saa m’ebino i kol i Roma?

²² Paulo utiyo ku saa m’ebino iye i kol i Roma pi nikiewo barua ma pigi tek ma kawoni utie theng Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu. b Barua maeno ubino ku kony lee ni Jukristu mi rundi ma kwong’a m’ekiewogi igi. Wan bende wanwang’u bero nikum barua ma Paulo ukiewo, kum juk ma tipo yuyo i wiye m’ekiewone utie iwa ku kony tin de.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Calu Paulo, Jukristu ma dupa mi rundi mwa gituc ninyutho nen ma ber nenedi kadok jutwiyogi mananu?

²³ Kadok nwang’u Tic mi Jukwenda unyutho ngo saa ma jugonyo iye Paulo de, re jugonye i ng’ey m’etimo oro ang’wen i kol; ario i Kaisaria man ario i Roma. c (Tic. 23:35; 24:27) Ento emedere nibedo ku nen ma ber, m’etimo ko gin ceke m’ecopo i tic pa Mungu. Kumeno bende, jutic pa Yehova ma dupa tin de gituc nimediri nigwoko anyong’a migi man nirweyo lembanyong’a, kadok nwang’u jutwiyogi mananu pi yiyoyic migi. Wakewec iwi lapor p’Adolfo, ma jutwiyo i Espany kum ekwero nimondo i lemgamba. Jadit moko mi juaskari uyero ire kumae: “Itie udu. Kenen nia watimo lembe moko ci kara ava kwo uai i kumi, re ka wabemedara nirido lak lembe, vonjo peri de lundo medere ameda man iyero kwa wec ma mit.”

 ²⁴ Yoyo, jugeno Adolfo ma dong’ dhugola mi kusika mi otkol m’ebino i iye de juweko thwolo. Juaskari gibed giliewe pi nipenjo penji iwi Biblia. Jakur acel ubed ucidho bir i kusika p’Adolfo pi nisomo Biblia, nwang’u Adolfo ke ubekemo ng’om. E jakol “ucaku kuro kum” jakur! Wawek lapor ma ber mi Jumulembe ma gimediri nigwoko bedoleng’ migi kumeno ucwalwa “[wamedara] niweco pi lembe pa Mungu dong’ nisagu m’umbe lworo,” kadok kinde ma wabenwang’ara ku peko.

25, 26. I oro ma tundo de ngo 30, lembila ma kani m’upong’o i the wang’ Paulo, man lembene rombo nenedi ku mi rundi mwa?

²⁵ Jubed jukuro kum jakwenda pa Kristu moko i ot re “ebed erweyo . . . pi Ker pa Mungu” ni dhanu ceke ma gibino liewe; buku mi Tic mi Jukwenda uthum ku wec ma mulo adunde andhandha! I thekne mi kwong’o, wanwang’u tic ma Yesu umiyo ni julub pare kinde m’eyero kumae: “Wubinwang’u tego kinde ma tipo ma leng’ bibino i wiwu, man wubibedo jumulembe para i Yeruzalem, i Yudea ku Samaria ceke, man nitundo i theng ng’om ma bor m’usagu.” (Tic. 1:8) Kawoni, oro ma tundo de ngo 30 i ng’eye, judaru rweyo rwonglembe mi Ker “ni giracwiya ceke ma n’i the polo.” d (Kol. 1:23) Eno ubenyutho kamaleng’ tego pa tipo pa Mungu!​—Zek. 4:6.

²⁶ Tin, tipo ma rom eno ubemiyo tego i kum dong umego pa Kristu karacelo ku jutic wagi ma “rombe mange,” kara gimediri ‘nimiyo lembatuca mii iwi Ker pa Mungu’ i ng’om ma kadhu dak ario pier ang’wen (240)! (Yoh. 10:16; Tic. 28:23) Nyo ibedikiri cuu i tije?