1, 2. Paulo ubecinwang’ere i wang’ kit woth ma nenedi, man copere nia cwinye ubedieng’ iwi lembang’o?

 PAULO ubemedere ninyamu i wec pa Festo, kum wecne bibedo ku matoke ma lee iwi anyim pare. Festo ma jabim ugam uyero ire kumae: “Ibicidho i wang’ Kaisari.” Paulo utimo oro ario ma zoo i kol, pieno woth ma bor mi cidho i Roma biol kelo nyathin alokaloka moko ire. (Tic. 25:12) Ento, woth ma pol ma Paulo ubed uwotho iwi pii ubino ngo woth ma beco. Woth maeno ma bitere nicicungo i wang’ Kaisari romo nyolo bende penji ma dongo iwi Paulo.

² Paulo unwang’ere kud ‘ariti wang’ udul i nam;’ eboth i ng’ey m’eoy i nam wang’ adek, etimo kadok diewor traka man dieceng’ duu i die nam. (2 Kor. 11:25, 26) M’umedo maeno, woth pare maeni bikoc bor dit ku woth mi tic mi misioner m’ewotho kinde m’ebino agonya. Ebiwotho calu jakol man pi kilometre ma kadhu elufu adek (3000) niai i Kaisaria nitundo i Roma. Nyo ebitundo m’umbe peko moko? Poy nia ebecinwang’ere i wang’ pokolembe pa jabim ma dit nisagu zoo i ng’om pa Sitani mi rundi maeca.

3. Paulo ugam ukeco nitimo ang’o, man wabineno ang’o i wic maeni?

³ Nimakere ku lembe ceke m’idaru somo iwi Paulo, nyo ibeparu nia ebayu genogen man cwinye utur nikum lembe m’ebinwang’ere ko? Tak de ngo! Eng’eyo nia ebinwang’ere ku peko, re eng’eyo ngo nia ebibedo ayi peko ma nenedi. Dong’ pirang’o ebay anyong’a m’ebenwang’u i tic mi rweyo lembanyong’a, ma nia cwinye udieng’ ko iwi lembe moko m’eromo daru de ngo e? (Mat. 6:27, 34) Paulo ugam ung’eyo nia yeny pa Yehova ubino nia etii ku kare moko ci m’unen pi nirweyo lembanyong’a mi Ker pa Mungu, kadok ni jubim mi ng’om maeni. (Tic. 9:15) Paulo ukeco nitimo tic m’umiyere i kore, kadok nwang’u ebinwang’ere i wang’ lembang’o de. Nyo eno tie ngo lembakeca mwa bende? Dong’ wakelub tok Paulo i woth maeni ma pire tek ma nwang’u wacuku neno kite ma waromo lubo ko lapor pare.

4. Paulo ucaku woth pare ku meli ma nenedi, man jukani ma gilwoke?

⁴ Jumiyo Paulo ku jukol mange i cing’ jadit mi juaskari mi Roma ma  nyinge Yulio, m’ung’iyo nia giwoth ku meli moko ma yeyo ter m’ugam unyiko i Kaisaria. Meline ugam uai kud i Adramitio ma tie dhu wat moko ma nwang’ere yo reto mir Azia ma nok, yor i wang’ adhura mi Mithilene i cula mi Lesbo. Meline bedok yo malu, i ng’eye yo reto, ma nwang’u ecuku cungo pi niloro man niyeyo ter. I andha nwang’u kit meli maeno uromo ngo ku yeyo dhanu, asagane ke jukol. (Nen sanduku ma thiwiye tie, “ Wotho iwi pii ku meli mi kuloka.”) Ku lembe ma ber, Paulo ubino ngo Jakristu en kende i kind ungu mi junek. Juyic wagi moko ario kokoro ulwoke, ubino Aristarko giku Luka. Luka re m’ukiewo kpawane. Wang’eyo ngo ka nyo juwodhe ario maeno ma gimoko i kume giculo pi woth migi kunoke nyo gibino kende kende jukony pa Paulo.​—Tic. 27:1, 2.

5. Paulo ubedo ku jukani i Sidon, man waromo nwang’u ponji ma kani i kum lembe?

⁵ I ng’ey ma gitimo nindo acel iwi nam man giwotho pi kilometre ma tundo dak kud apar (110) kumeni yo nyangu, meli migi uwok ucungo i Sidon ma tie dhu wat mi Siria. Ubenen nia Yulio utiyo ngo ku Paulo calu ve ebetiyo ku janek moko ci kumeni, copere nia pilembe Paulo ubino anyoli mi Roma ma kosa umbe i wiye. (Tic. 22:27, 28; 26:31, 32) Yulio uweko Paulo ucidho i dhu wat pi nineno Jukristu wagi. Ebino anyong’a ma lee ni umego ku nyimego nigwoko jakwenda maeno i ng’ey m’etimo oro ma dupa i kol! Kepar pi kare moko ma in de iromo nyutho iye kit jol maeno ma ku mer. Tek itimo kumeno, in bende ibinwang’u tielocwiny.​—Tic. 27:3.

6-8. Woth pa Paulo ma niai i Sidon nicidho i Knido ubino nenedi, man copere nia Paulo utiyo ku kare ma kani pi nirweyo lembanyong’a?

⁶ Meline ai kud i dhu wat mi Sidon, emedere ceng’ini ceng’ini ku dhu wat man ekadhu Kilikia m’ubino kago ku Tharso ma tie adhura ma Paulo udongo i iye. Luka unyutho ngo kaka mange ma gicungo i iye, re enyutho pir ariti ma gibino i iye ma nia ‘yamu ubino ai yor i wang’gi.’ (Tic. 27:4, 5) Kadok kumeno de, asu Paulo utiyo ku kare ceke m’unen pi nirweyo lembanyong’a. M’umbe jiji, emiyo lembatuca ni jukol wagi man ni dhanu mange m’ubino i  meli, uketho i iye jutela mi meli ku juaskari, man bende ni dhanu ma giwotho nwang’u kaka moko ci ma meli ucungo i iye. Nyo wan de wabed watiyo ma ber ku kare m’unen iwa pi nirweyo lembanyong’a?

⁷ Tokcenne, meline utundo i Mura ma tie dhu wat moko ma nwang’ere yo piny mir Azia ma nok. Ku keca, Paulo karacelo ku juwoth mange gimaku meli m’ubecidho i Roma, kaka ma gibijik i iye. (Tic. 27:6) I kind nindo maeca nwang’u nying cam ma mondo i Roma zoo beai kud i Misiri, man meli mi Misiri ma yeyo nying cam ubed unyiko i Mura. Yulio uculo meli ma kumeno re m’eketho juaskari ku jukol giidho i iye. Meli maeni ucikere nibedo lac nisagu mi kwong’o. Egam eriko nganu ma lee dit man bende dhanu dak ario pier abiro wi abusiel (276), niwacu jutela mi meli, juaskari, jukol man copere bende dhanu mange m’ubino cidho i Roma. Ubenen kamaleng’ nia meli ma giwilo uketho therithwar pa Paulo mi miyo lembatuca umedere, man m’umbe jiji etiyo ma ber ku kare maeno.

⁸ I ng’eye gicungo i Knido ma nwang’ere yo piny mir Azia ma nok. Ka yamu ubekoto ma ber, meli romo ringo pi bang’ acel niai i Mura nitundo i Knido. Re Luka ukoro kumae: “I ng’eye, wawotho yoo yoo pi nindo ma dupa, ka ku peko mandha wabin watundo i Knido.” (Tic. 27:7a) Woth m’iwi pii udoko pek. (Nen sanduku ma thiwiye tie, “ Yamu mi Mediteranea ma ai yor i wang’jo” i mbaya mi 208.) Kepar kite m’ebino tek ko ni dhanu m’i meline kinde ma gibekaku kind yamu ma tek man mujanga.

9, 10. Paulo ginwang’iri ku peko ma kani ceng’ini ku Krete?

⁹ Jadit mi meli upangu nia gimediri yo reto mi Knido, re Luka m’ubino nuti keca uyero nia “yamu uketho woth ubino tek.” (Tic. 27:7b) Calu ma meli ubino weko dhu wat, ekadhu mithe m’i dhu wat, e yamu ma tek m’uai yor i wang’e ucwale niai yo malu ku yo reto nidok yo piny, saa moko nyo kud alir ma lee dit. Tap calu m’i wang’e cula mi Kupro ugam ugeng’o meli m’uyeyo Paulogi i kum yamu m’ubino ai yor i wang’gi, wang’uni lundo cula mi Krete re m’ugeng’ogi. Kinde ma meline ukadhu leb Salmone ma nwang’ere yo nyangu mi Krete, lembe uol uyikere nyanok. Pirang’o? Pilembe meline ubino i ng’et culane ma yo piny m’upondo ni yamu; pieno i ayi moko ebino agwoka i kum yamu ma tek. Kepar kite ma yamu ukudho ko dhanu m’ubino i meline kadok pi saa ma nok! Ento jutela mi meli ging’eyo nia saa pa koyo ubebino, man woth bebedo tek i saa maeno. Cwinygi ubino dieng’ dhe.

¹⁰ Luka uyero kumae: “Wawotho ku peko ku dhu wat ku dhu wat [mi Krete], ka wabin watundo kaka ma julwong’o Dhu wat ma ber.” Kadok meli ugudo ngo ng’om de, re asu ebino lembe ma tek nitiro wiye. Tokcenne, ginwang’u kaka ma giromo bolo iye nanga i kum dhu watne moko m’umondo i pii, tap i wang’ nitundo kaka ma dhu watne udok iye yo malu. Gibedo keca pi kare ma rukani? Luka uyero nia ‘pi nindo ma dupa;’ re lembe ubino ngo miero igi. I dwi mir abung’wen kud apar, wotho iwi nam ubino kud ariti lee i iye.​—Tic. 27:8, 9.

11. Paulo umiyo juk ma kani ni juwoth wagi, re asu gimaku yub ma kani?

 ¹¹ Copere nia juwoth moko gikwayu juk i bang’ Paulo calu m’edaru wotho wang’ ma pol iwi nam Mediteranea. Emiyo juk ma nia ukwayu ngo meli umedere i wang’e. Tek ecidho ke, wothne bikethogi ‘i ariti,’ ma giromo bayu kadok kwo migi. Ento jadit mi meli ku won meli gimito gimed i wang’gi; copere pilembe ginwang’u nia ukwayu giring nyatho tho pi ninwang’u kaka ma museme. Gicuno i Yulio, man dhanu ma dupa de ginwang’u nia ukwayu gikegi ii asu nitundo i Foiniki ma tie dhu wat ma n’i bor nyanok ku keca. Copere nia ebino dhu wat ma lac man ma gicopo bedo ma ber i iye i saa mi koyo. E kinde ma nyathi yamu moko ma julwong’o ngule ukoto ma ng’ic niai yo piny man uwondo wang’gi, meli uai.​—Tic. 27:10-13.

12. I ng’ey ma giweko Krete, meli unwang’ere i ariti ma kani, man jutic mi meli gitimo ang’o pi niuro peko?

¹² Peko ma lic ulund uwok: “Yamu ma tek” uai yo malu ma yo nyangu. Pi saa moko, “cula ma julwong’o Kauda” m’ubino i kilometre ma romo 65 niai kud i Dhu wat ma ber, ugeng’ogi ni yamu. Re asu meli ubino i ariti m’eromo mol ko yo piny nitundo ecidh eng’eny iwi kwiyo mi dhu wat mir Afrika. Kinde ma lworo pa tho umakugi, jutic mi meli gipeyo nyathi yei m’ubino i ng’ey meline umondo i meli. Gititini lee pi nipeyo nyathi yeine, kum nwang’u pii upong’o iye bik. I ng’eye gitimo kero ma lee pi nitwiyo meli, gikadu thol kunoke nyoro yor i there kara ucok dhu baune. Giloro bongu ma dit ma juyaru iye iwi meli pi nijwigo ng’wec, man giciko wi meli atira i wang’ yamu kara gikadh avuvu. Kepar kite ma lembe maeno unyayu ko lworo i igi! Yub ma gimakune de uromo ngo, pilembe ‘avuvu ma lee ubino sendo meli akeca.’ I nindo mir adege, gibayu jamtic mi meli, copere nia kara meli udong’ yot.​—Tic. 27:14-19.

13. Lembe ubino nenedi i meli kinde m’avuvu ubino koto?

¹³ Ndiri ucikere ning’oy lee i dhanu m’ubino i meli. Ento cwiny Paulo ku juwodhe ubino tek. I wang’e Rwoth ugam uketho cwiny Paulo nia ebimiyo lembatuca i Roma, man i ng’eye malaika moko de ucwaku lembene. (Tic. 19:21; 23:11) Kadok kumeno de, yamu ma tek umedere nikoto pi yenga ario dieceng’ ku diewor. Calu ma koth kud utor uumo wang’ ceng’ ku nyikaluku, jadit mi meli ubino mbe ku copo mi neno nia gini kani kunoke gibecidho kani. Ebino lembe ma tek nicamu kadok cam. Andha ndhu ng’atini romo paru pi cam kud i kind koyo mi koth, twoyo m’iwi pii, man lworo?

14, 15. (a) Pirang’o Paulo upoyo wi juwoth wagi i kum juk m’egam emiyo igi? (b) Wec ma miyo genogen ma Paulo uyero romo miyo iwa ponji ma kani?

¹⁴ Paulo uai ucungo. Epoyo wigi i kum juk m’emiyo i wang’e, ento eng’iero ngo dhoggi m’ewac ko kumae: ‘Ayero iwu ngo.’ Re, lembe ma giai gikadhu kud i iye unyutho kamaleng’ nia nwang’u ukwayu giwinje. Emedo kumae: “Kawoni abekwayuwu nia cwinywu bed tek, kum ng’atu moko acel de mbe i kindwu ma kwo pare birwinyo, ndhu meli kende ma binyothere.” (Tic. 27:21, 22) Wec maeno utielo cwiny juwinj pare lee mandha. Anyong’a unego Paulo bende lee pilembe Yehova unyutho ire wec ma miyo genogen m’eyer ni jumange. Pire tie tek nipoy nia Yehova dieng’ pi kwo pa dhanu zoo. Pi ng’atuman acel acel utie tek i iye.  Jakwenda Pethro ukiewo kumae: “Yehova . . . [ubeyenyo] ngo nia ng’atu moko acel de unyothere, enre ebeyenyo dhanu ceke gilok cwinygi.” (2 Pet. 3:9) Dong’ m’umbe galu wamiyara nirweyo ni dhanu ma dupa lembe pa Yehova ma miyo genogen! Kwo mi dhanu ni ariti.

¹⁵ M’umbe jiji, Paulo umiyo lembatuca ni dhanu ma pol m’ubino i meli iwi “genogen mi lembang’ola ma Mungu ung’olo.” (Tic. 26:6; Kol. 1:5) Calu ma ng’wic oy i pii ubino ng’wii, Paulo umiyo igi genogen ma bigalu ngo ku pong’o. Eyero kumae: “I diewor ma tin, Mungu ma an a pare . . . uoro malaika ubin ucungo i vuta man ewacu kumae: ‘Lworo kud unegi, Paulo. Ukwayu icung i wang’ Kaisari, man nen! Mungu umiyo iri dhanu ceke ma wubewotho wukugi.’” Paulo ukwayugi kumae: “Pieno cwinywu bed tek jurimo, kum ayiyo nia Mungu bitimo tap calu ma juyero ira. Ento ni kum yamu maeni, wabioy kokoro iwi cula moko.”​—Tic. 27:23-26.

16, 17. (a) Paulo urwo saa ma kani, man rwone ubino kud adwogi ma kani? (b) Lembe ma Paulo uyero utimere kubang’e nenedi?

¹⁶ I ng’ey yenga ario mi can ku masendi, ma yamu ucwalugi pi kilometre ma tundo dak abora pier abiro (870), jurutic mi meli ginyang’ nia alokaloka moko  uwok, saa moko nyo giwinjo mujanga m’ubedhongo dhu wat. Gibolo nanga kud i the meli kara kud gimol man kara ucik wi meli atira ku ng’om tek nyo giromo nyiko. I saa maeno gimito gipiey kud i meli, re juaskari ucerogi. Paulo uyero ni jadit mi juaskari man ni juaskari kumae: “Ka dhanu maeni gibedo ngo i meli, wubiboth ungo.” Calu ma kawoni dong’ yamu ubesendogi ngo akeca, Paulo ukwayu gin ceke nia gikegicam piny moko, man eketho cwinygi kendo nia gibitho ngo. E Paulo ‘udwoko foyofoc ni Mungu i wang’gi ceke.’ (Tic. 27:31, 35) Kinde ma Paulo udwoko foyofoc ni Mungu nikadhu kud i rwo, eweko lapor ma ber ni Luka, ni Aristarko man ni Jukristu ma tin bende. Nyo rwo m’ibed irwo i kind dhanu, tielo man juko cwiny jumange de?

¹⁷ I ng’ey ma Paulo urwo, “gin ceke ginwang’u tegocwiny man gicaku camu gin bende.” (Tic. 27:36) I ng’eye, gibayu nganu i nam kara meli upor malu iwi pii, calu ma nwang’u dong’ gibecoro i dhu wat. Kinde ma piny ulero, githumo thond nanga, gigonyo bende thol ma jutwiyo ko upol ma jutwinyo ko wi meli, man giyaru i bongu m’i wi meli i wang’ yamu kara gitir wi meli ma ber nitundo i dhu wat. I ng’eye um meli umoko i kwiyo ma nam ucoko dhoge, man the meli ucaku ng’eny nikum mujanga m’ubegoye ma tek. Juaskari moko gimito gineg jukol kara ng’atu moko acel de kud uringi, ento Yulio ucerogi. Eng’olo igi ceke nia gikwang’ kunoke gibed iwi bau. Lembe ma Paulo ugam uewo utimere de kumeca; dhanu dak ario pier abiro wi abusiel (276) zoo uboth. Eyo, “gin ceke gitundo i ng’om ma gitie ma ber.” Re gibino kani?​—Tic. 27:44.

18-20. Dhanu mi Maltha ginyutho “berocwiny ma yawe mbe” nenedi, man Mungu utimo udu ma kani nikadhu kud i bang’ Paulo?

¹⁸ Dhanu maeno m’uboth kud i nam ginwang’iri i cula mi Maltha ma n’i yo piny mi Kilikia. (Nen sanduku ma thiwiye tie, “ Maltha nwang’ere kani?”) Dhanu mi culane ginyutho igi “berocwiny ma yawe mbe.” (Tic. 28:2) Gikudho mac ni welo maeno ma kumgi top man ma the lakgi ubemiel. Mac uketho kumgi udoko mor kadok kud i kind koyo man koth; eketho udu moko de utimere.

 ¹⁹ Paulo utimo lembe moko pi nikonyo. Ecoko ng’ili yen, man epangugi iwi mac. E ndhundhu, thwol moko uwok man utong’e, edhokere bende i cinge. Dhanu mi Maltha giparu nia eno ubino matira m’uai i bang’ mungu. a

²⁰ Dhanu mi culane ma gineno nia thwol utong’o Paulo giparu nia “kum Paulo bikwot.” Nimakere ku buku moko mi timo sayusac, wec ma kwong’a ma jutiyo ko keni utie “wec m’udok i kum yath.” Etie ngo lembe mi zungo nia wec ma kumeno ubin yot yot iwi “Luka, ma munganga ma jamer.” (Tic. 28:6; Kol. 4:14) Ento Paulo ukiro thwolne cen man gin m’utime mbe.

21. (a) Lapor moko ma kani mi lembe ma jukoro tap tap ma nwang’ere i theng kpawa maeni ma Luka ukiewo? (b) Paulo utimo udu ma kani, man udune ubino kud adwogi ma kani iwi dhanu mi Maltha?

²¹ Jalonyo moko ma nyinge Publio, m’ubino ku ng’om, ubed ukwo i kabedo maeca. Copere nia ebino jadit mi juaskari mi Roma i Maltha. Luka ulwong’e nia “jadit mi cula,” m’etiyo ko ku nying’ ma tap mi dito ma junwang’u i gor ario mi Maltha. Ejolo Paulo ku juwodhe pi nindo adek. Ento, won Publio ubino twoyo. Keni de Luka ukoro tap tap kite m’ebino winjere ko. Elwong’o tap tap nying twoyone, m’ekiewo ko nia ng’atune “uvuto avuta m’ebetwoyo malaria ku ic akaya mi rimo.” Paulo urwo man eketho cinge i wiye, e kume ukey. Udu maeno uwang’u i dhanu mi culane lii, uketho gikelo dhanu mange de ma kumgi uberemo, man gikelo giramiya dupa pi nipong’o yeny pa Paulo man mi juwodhe.​—Tic. 28:7-10.

22. (a) Jararieko moko uyungo kpawa ma Luka ukoro pi woth mi cidho i Roma nenedi? (b) Wabiponjo lembang’o i wic m’ulubo?

²² I theng woth pa Paulo ma waweco i wiye nitundo kawoni, jukoro ngo lembe nyamalu malu, ento jukolo wang’e tap tap. Jararieko moko uwacu kumae: “Kpawa pa Luka . . . utie acel m’i kind buku mi Biblia m’ukoro lembe i thucne. Lembe m’ekoro iwi woth m’iwi pii mi rundi ma kwong’a utie tap tap man kite m’eweco ko iwi kwo mi Mediteranea ma yo nyangu utie de kumeca . . . pieno ecikere nijengere iwi lembe ma jubed jukiewo kinde ma jubewotho kit woth ma kumeno, tap calu ma Luka ukiewo.” Copere nia Luka ukiewo lembe maeni i saa ma gibewotho ku Paulo. Tek kumeno, enwang’u lembe lee m’ekiew i theng wothne m’ulubo. Paulo ku juwodhe gibinwang’iri ku lembang’o kinde ma gibitundo i Roma? Wakenenu.