1, 2. (a) Paulo karacelo ku juwagi ginwang’iri i wang’ ariti ma kani i Efeso? (b) Wabiweco iwi lembang’o i wic maeni?

 GENGI mir Efeso udhir ku woy, kok, man bang’ tiend dhanu m’uberingo. Udul dhanu ma kwiny gicoko dhoggi, man yakini ma dit unyay! Jumaku juwagi Paulo ario ma giwotho kugi man jubecidho kugi. Dhanu ulal wany kud i gengi ma lac maeno ma udilwor urieyo i ng’ete kun ku kun. Udul dhanu ma ng’eicwiny uopo i igi gibemedo yakini man gibepikiri i ot tuko, ma romo royo dhanu ma tundo elufu pier ario wi abic (25000). Dhanu ma pol ging’eyo de ngo lembe m’unyayu yakinine, re gibeparu migi swa kumeni nia hekalu man mungu migi ma nyaku ma gimaru akeca ma Artemi re ma lembe ubecitimo. Pieno gicaku kok ma tek thirithiri kumae: “Artemi mi Juefeso e dwong’!”​—Tic. 19:34.

² Wabeneno kendo nia Sitani ubepimo nitiyo kud udul dhanu ma ng’eicwiny uopo i igi pi nicero mew mi lembanyong’a mi Ker pa Mungu. Andha, timo mi kwinyo kende ngo re ma tie bodho ma Sitani tiyo ko. I wic maeni, wabineno bodho ma tung’ tung’ dupa ma Sitani utiyo ko pi ninyotho tic man bedo i acel mi Jukristu mi rundi ma kwong’a. M’usagu zoo, wabineno nia bodho parane ceke upodho, kum “lembe pa Yehova umedere ameda ninyay ni kum tego pare man ebamu zoo.” (Tic. 19:20) Ang’o m’uketho Jukristu maeno giloyo Sitani? Utie pi thelembe ma rom ku mwa tin. I andha, aloci utie pa Yehova, ento mwa ngo. Re calu Jukristu mi rundi ma kwong’a, wacikara nilubo telowic ceke ma jumiyo iwa. Ku kony mi tipo pa Yehova, waromo cego kite ma tung’ tung’ ma bikonyowa ninwang’u aloci i tic mwa mi rweyo lembanyong’a. Wakecak ku weco iwi lapor p’Apolo.

3, 4. Akila giku Prisila ginyang’ nia Apolo urem kud ang’o, man gitimo ang’o pi niyiko lembene?

³ Kinde ma Paulo ubino cidho i Efeso i saa mi woth pare mir adek i tic  mi misioner, Jayahudi moko ma nyinge Apolo utundo i adhurane. Eai kud i adhura ma pire yik lee mir Alekzandria i Misiri. Apolo ubino ku kite moko ma segi. Eweco ma ber. M’umedo bodho pare mi wec, “eng’eyo Lembagora cuu mandha.” Bende, ‘epong’ kud amora nikum tipo ma leng’.’ Enyutho amora man tegocwiny ma lee kinde m’ebino weco i wang’ Juyahudi i sinagog.​—Tic. 18:24, 25.

⁴ Akila giku Prisila giwinjo Apolo ubeweco. M’umbe jiji, gibino kud anyong’a niwinjo nia “ebeponjo lembe tap tap iwi Yesu.” Lembe m’ebino yero iwi Yesu ubino lembe ma tap. Ento i ng’ey saa ma lee de ngo ci, Akila giku Prisila ginyang’ nia Apolo ung’eyo ngo lembe moko ma pire tek lee. “Eng’eyo kende kende batizo pa Yohana.” Bodho mi wec man ponjiri p’Apolo unyayu ngo lworo i juruot ma mol maeno ma tie jubodho mi yiko hema. Ento, “giting’e gicidho kude i bang’gi man gikoro ire yo pa Mungu tap tap nisagu.” (Tic. 18:25, 26) Ng’atu maeni ma weco ma ber man m’uponjere utimo ang’o? M’umbe jiji, Apolo unyutho jwigiri ma tie acel m’i kind kite ma pigi tek nisagu m’ukwayu Jakristu ucegi.

5, 6. Ang’o m’uketho Apolo udoko ni ng’atu ma Yehova utiyo ko lee, man lapor pare ubemiyo iwa ponji ma kani?

⁵ Calu m’Apolo uyiyo kony p’Akila giku Prisila, edoko ni jatic pa Yehova ma tek mandha. Ecidho i Akaya, man kuca ewok “ekonyo lee dit” ju ma gidoko juyic. Bende, ponji pare uvoyo mi Juyahudi m’i kabedone, ma gibino rido migi nia Yesu utie ngo Masiya ma juewo pire. Luka ukoro kumae: “Ku tego mandha eloyo dhu Juyahudi, m’ebenyutho igi niai kud i Lembagora nia Yesu tie Kristu.” (Tic. 18:27, 28) Apolo udoko ni kony ma lee ni cokiri! I andha, en de ebino thelembe m’uketho “lembe pa Yehova umedere” nibamu zoo. Wacopo nwang’u ponji ma kani niai kud i lapor p’Apolo?

⁶ Jwigiri utie kite ma pire tek lee ma Jukristu ceke gicikiri nicego. Wan ceke wanwang’u mugisa mi giramiya ma tung’ tung’; eromo bedo copo ma wanyolara ko, lembe ma wakadhu kud i iye, kunoke ng’eyong’ec ma wanwang’u. Re jwigiri mwa ucikere nisagu copo mwa. Kan ungo, copo mwane romo nyayu dwala i dhoggwa. Waromo doko ni ng’om ma miyo ma ketho doy ma rac ma en e hayiri dongo lep lep. (1 Kor. 4:7; Yak. 4:6) Tek andha wajwigara, wabi ii nineno nia jumange dit nisaguwa. (Filip. 2:3) Ng’eicwiny bimakuwa ngo ka jutwinyowa, man wabicayu ngo ponji mi jumange. Wabinyono ngo tiendwa ku ting’iri iwi paru mwa ka wanyang’ nia gitie ngo nimakere ku lero ma nyen ma tipo ma leng’ umiyo. Tek fodi wajwigara ci, Yehova giku Wode gitie ayika nitiyo kudwa.​—Luka 1:51, 52.

7. Paulo gikud Apolo giweko lapor mi nyutho jwigiri nenedi?

⁷ Jwigiri cerowa bende i kum sayu nibedo judhu jumange. Nyo icopo paru pi kite ma Sitani ukeco ko ninyayu pokiri i kind Jukristu ma kwong’a? Nwang’u ecibedo kud anyong’a lee dit nineno nia Apolo giku jakwenda Paulo ma gibino ku kite ma beco giweko kuhaya upoko kindgi, saa moko nyo ma nwang’u  ng’atuman ubesayu nia en re ma pire ubed tek lee i cokiri! Nwang’u eromo bedo igi yot nitimo kumeno. I Korintho, Jukristu moko gicaku yero kumae: “An a pa Paulo,” jumange ke, “an a pa Apolo.” Nyo Paulo gikud Apolo gicwaku pidoic maeno mi pokiri? Tak de ngo! Ku jwigiri, Paulo upoy i kum dikocing’ p’Apolo i kum tic, uketho emiyo ire rwom dupa mi tic. Apolo de ulubo telowic ma Paulo umiyo ire. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Paulo gikud Apolo ginyutho jwigiri man gitimo tic karacelo. Gitie iwa ni lapor ma ber!

8. Paulo udok i Efeso ku yo ma kani, man pirang’o?

⁸ Paulo uciko nia ebidok kendo i Efeso, man edok de andha. a (Tic. 18:20, 21) Wakewec iwi yo m’ekwanyu pi nidok kuca. Wang’ ma tokcen ma waweco pire, ebino i Antiokia mi Siria. Pi nitundo i Efeso, ugam ukwayu ewoth nyanok nitundo i Selukia, emaki yei man ecidhi ku yo mi pii. Kakare nitimo kumeno, Paulo uwotho “kud i gengi ma ni bor ku nam.” Nimakere ku kwan moko ma jutimo, woth pa Paulo ma jukoro pire i Tic mi Jukwenda 18:23 man 19:1 romo tundo kilometre elufu acel ku dak abusiel (1600) kumeni! Pirang’o Paulo ung’iyo woth mi olo maeno? Pilembe lembakeca pare ubino ‘niteng’o julub ceke.’ (Tic. 18:23) Tap calu i woth pare ario m’i wang’e, i woth pare mir adek de ugam ukwayere nia emiyere lee, re eneno nia pire ubino tek nitimo kumeno. Tin bende juliew mi twodiri ku mon migi gibenyutho nen ma rom. Wabefoyo miyiri migi ma ku merne lee mandha.

9. Pirang’o ugam ukwayu nia ungu moko mi julub gilim batizo kendo, man lapor migi ubeponjowa ku lembang’o?

⁹ Kinde ma Paulo utundo i Efeso, enwang’u ungu moko mi julub pa Yohana ma Jababutisi ma wendgi romo 12. Gigam gilimo batizo pa Yohana ma nwang’u dong’ kakare udaru kadhu. M’umedo maeno, ubino nen nia ging’eyo lembe nyanok kunoke ngo zoo de iwi tipo ma leng’. Paulo unyutho igi nia pire utie tek nilimo batizo i nying’ Yesu. E tap calu Apolo, ginyutho jwigiri man gibino kud ava mi ponjo lembe lee. I ng’ey ma gilimo batizo i nying’ Yesu, ginwang’u tipo ma leng’ man giramiya mange mi timo udu. Ubenen kamaleng’ nia Yehova miyo mugisa ni ju ma gitie ayika nilubo telowic m’ubeai kud i dilo pare.​—Tic. 19:1-7.

10. Pirang’o Paulo uweko sinagog man edok i ot kalasi moko, man wacopo lubo lapor pare nenedi kinde ma waberweyo?

¹⁰ Lembe moko mange udok utimere nyapio pio. Paulo urweyo ku tegocwinye i sinagog pi dwi adek. Kadok nwang’u ebino ‘timo kero niketho giyii lembe mi Ker pa Mungu’ de, re asu jumoko gidwoko adundegi nwang’ man gidoko jujai mandha. Kakare ninyotho saa ku dhanu ma “gibeweco . . . rac i kum Yojuni,” Paulo umaku yub mi beweco i ot kalasi moko. (Tic. 19:8, 9) Ugam ukwayu nia  dhanu ma gimito gitim mediri i thenge mi tipo giai kud i sinagog man gicidh i ot kalasine. Calu Paulo, wan de wacopo jigo wec ka wanyang’ nia ng’atu ma waberweyo ire umbe ku yeny mi winjowa kunoke ebesayu kende kende piem. Fodi asu dhanu ma ve rombe, ma gitie ku yeny mi winjo rwong lembe mi Ker utie lee dit!

11, 12. (a) Paulo unyutho nenedi nia etie jaratic ma tek man nia ewilo bodho? (b) Jumulembe pa Yehova gibeii nenedi nitimo tic ma tek man niwilo bodho i tic migi mi rweyo lembanyong’a?

¹¹ Copere nia Paulo ubed uponjo i ot kalasi maeno nja niai saa abic mi kugweno nitundo saa apar mi reto. (Tic. 19:9) Eno ubino saa ma nwang’u ng’om uling’ ting’, re nwang’u piny utie lieth lee, nwang’u bende dhanu ma pol gijigo tic migi pi nicidho camu man niyom. Poy nia tek Paulo ulubo program maeno pi oro ario ma zoo, nwang’u eponjo pi saa ma kadhu elufu adek (3000), niwacu saa dak acel ku pier ario wi abic (125) kubang’ dwi. b Eno de utie thelembe mange m’uketho lembe pa Yehova umedere ninyay man nibamu zoo. Paulo utimo tic ma tek man ebed ewilo bodho pare nimakere ku juwinj pare. Eyiko i program pare kara tic mi rweyo lembanyong’a upong’ yeny mi dhanu mi kabedo maeno. Adwogine ubino ang’o? “Dhanu ceke ma gikwo i theng ng’om mir Azia, Juyahudi ku Jugiriki bende giwinjo lembe pa Rwoth.” (Tic. 19:10) Emiyo lembatuca mii andhandha!

¹² Jumulembe pa Yehova mi rundi mwa bende gibetimo tic ma tek man giwilo bodho nimakere ku juwinj migi. Waii niweco ku dhanu kaka moko ci man i saa moko ci ma giromo nwang’iri i iye. Wamiyo lembatuca i gengi, i die soko, man kaka ma jumaku iye transpor. Wacopo rweyo ni dhanu  ku telefon kunoke ku barua. Man i tic mi rweyo ot kubang’ ot, watimo kero nicidho i bang’ dhanu i saa ma waromo wok nwang’ugi i pacu.

13, 14. (a) Yehova uketho Paulo utimo ang’o? (b) Wot Skeva gitimo kosa ma kani, man Jukristu ma dupa mi dini mi ndra gibetimo bende kosa ma kani?

¹³ Luka ukoro nia nindo moko ma segi udok ulubo, asagane kinde ma Yehova uketho Paulo utimo “udu ma dongo.” Jubed jutero kadok bongu man kithambala ma Paulo ukendo i bang’ jurutwoyo, man kumgi key. Tipo m’ucido bende ubed uwok kud i igi kumeno. c (Tic. 19:11, 12) Aloci ma yerere ngo maeno iwi tego pa Sitani utelo nen lee, ento i ayi ma cuu kende ngo.

¹⁴ “Juyahudi moko de ma gibed giwotho swa pi niwodho pajogi” gimito niporo bang’ Paulo. Jumoko m’i kindgi gilwong’o nying’ Yesu giku Paulo pi nipimo niwodho pajogi. I kind dhanu m’ubed utimo lembe maeno, Luka umiyo lapor mi wot Skeva abiro ma gi juruot mi julam. Pajogine uyero igi kumae: “Ang’eyo Yesu man Paulo de ang’eyo; wun ke wu jukani?” E ng’atu ma tipo ma reco n’i iyene uloy iwi juwodh tipo maeno, epor i the wang’gi ve lei mi lum, eketho kugi ng’wec, man giringo muneru ku rem i kumgi. (Tic. 19:13-16) Eno ubino aloci ma drikadri ma “lembe pa Yehova” unwang’u. E unen kamaleng’ nia Yehova umiyo tego ni Paulo, ento ungo ni jumaco maeno ma gibino i dini mi ndra. Tin dhanu milioni dupa giparu nia nilwong’o kende kende nying’ Yesu kunoke nilwong’iri nia “Jakristu” ci uromo. Ento calu Yesu unyutho, ju m’ubetimo yeny pa Won kendgi re ma gitie ku genogen mandha pi nindo m’ubino.​—Mat. 7:21-23.

15. I lembe m’uneno timo mi pajogi man piny m’utie ku winjiri ku pajogi, wacopo lubo lapor mi Juefeso nenedi?

¹⁵ Acidi ma wot Skeva ginwang’u upiko lworo pa Mungu i dhanu, uketho dhanu dupa gidoko juyic man giweko timo mi pajogi. Timo mir ajoga de ugam unyang’ lee i lemsuru mi Juefeso. Jubed jutiyo ku wec m’akiewa mi lamulam saa ceke. Juefeso ma dupa ginwang’u nia ukwayu giwodh buku migi mi tic mir  ajoga, man giwang’ugi i wang’ dhanu ceke, kadok nwang’u wel pinyne ubino dolar elufu piere swa nimakere ku kwan ma kawoni de. d Luka ukoro kumae: “Pieno, lembe pa Yehova umedere ameda ninyay ni kum tego pare man ebamu zoo.” (Tic. 19:17-20) Etie aloci ma lee dit ma lemandha unwang’u iwi vupo man iwi timo mi pajogi! Dhanu maeno ma weg yiyoyic giweko iwa lapor ma ber. Wan bende wabekwo i ng’om ma timo mi pajogi udhir adhira i iye. Tek wanwang’u nia watie ku piny moko m’utie ku winjiri ku pajogi, ukwayu watim tap calu Juefeso, wakabe cen! Dong’ wakoyara cen kud i kum timo ma reco ma judagu ma kumeno, kadok nwang’u wel pinyne rukani ngi.

16, 17. (a) Kekor kite ma Demetrio ucaku ko the yakini i Efeso. (b) Juefeso ginyutho nenedi nia gimoko i kum yiyoyic migi?

¹⁶ Kawoni wawok iwi bodho pa Sitani ma Luka uweco pire kinde m’ekiewo nia “yakini ma lee ugam unyay i kum Yojuni.” Ebino medo ngo kor lembe ameda. e (Tic. 19:23) Jabodho moko mi mola ma tar ma nyinge Demetrio re m’ucaku the woyne. Ku kwong’a, etelo nen mi jubodho wagi nia lworo ayi gin m’acwiya re ma miyo igi lonyo. Emedere niyero nia lembe ma Paulo uberweyo ubenyotho soko migi, kum Jukristu giworo ngo ayi gin m’acwiya. E ecewo pidoic mi ting’iri man mi maru ng’om ma thugijo, m’ebepoyo ko wigi nia mungu migi ma nyaku ma Artemi man hekalu migi ma pire yik i ng’om zoo ma githiero ire de, “jubineno ni gin ma [tijgi] mbe.”​—Tic. 19:24-27.

¹⁷ Wec pa Demetrio ukelo tap adwogi m’ebino sayu. Jubodho mi mola ma tar gicaku kok kumae: “Artemi mi Juefeso e dwong’!” man yakini unyay i adhura, nituc ma udul dhanu gicaku nyutho nia gibecwaku ng’om thugi, tap calu ma jukoro i acaki mi wic maeni. f Paulo ubino won tegocwiny ma lee man emito emond i ot tuko pi niweco i bang’ udul dhanu; ento julub gikwaye nia eur kume. Ng’atu moko ma nyinge Alekzandre ucungo i wang’ udul dhanu man emito eweci. Calu m’ebino Jayahudi, saa moko nyo ebino kud ava mi koro tung’ tung’ m’utie i kind Juyahudi ku Jukristu maeno. Nwang’u korolembe parene ucidieng’o de ngo cwiny udul dhanu maeno. Kinde ma ging’iyo nia etie Jayahudi, gikathe ku kok, ma gibedwogo iwi wec migi ma nia, “Artemi mi Juefeso  e dwong’!” pi saa ma romo ario. Tin de dhanu moko bemoko kikiki i kum yiyoyic mi dini migi. Man timone copo umo wang’gi bende.​—Tic. 19:28-34.

18, 19. (a) Jagorlembe mir adhura ujuko udul dhanu nenedi i Efeso? (b) Wang’ ma pol judongo mi ng’om maeni gibed gigwoko dhanu pa Yehova nenedi, man wan de waromo timo ang’o pi ninwang’u kit gwok maeno?

¹⁸ Tokcenne, jagorlembe mir adhura ujuko udul dhanu. Jadit maeni ubino ng’atu ma ng’iyo i lembe. Ku kwong’a, eyero ni udul dhanu nia Jukristu giromo ketho ngo hekalu migi man mungu migi ma nyaku i ariti. I ng’eye, eyero nia Paulo ku juwagi gitimo ngo lembe moko ma rac i kum hekalu pa Artemi. Eyero bende nia tek dhanu gimaru ngo gin ma Paulo ku juwagi gibino timo, gidwok lembene ni judongo. Copere nia juk m’ukayu kumgi nisagu zoo ubino poyowic m’emiyo igi ma nia gibino i ariti mi kelo kwinyo pa Roma i wigi pi cokiri migi ma cik ucwaku ngone. Ku wec maeno, elalu udul dhanu. Tap calu ma kwinyo ugam uopo i igi vur vur, ekwiyo de pio nikum wec maeno ma jung’iyo iye cuu man mi rieko.​—Tic. 19:35-41.

¹⁹ Eno ubino ngo wang’ ma kwong’a ma nia ng’atu moko ma riek man m’utie ku dito i ng’om maeni utim lembe moko pi nigwoko julub pa Yesu, man ebibedo de ngo wang’ ma tokcen. I andha, jakwenda Yohana ular uneno i ginmawokiwang’ nia i kajik ceng’ eni, piny mi ng’om maeni m’ucungo nging’ nging’, ma i ayi mi lapor julwong’o nia ng’om, bimwonyo kulo ma dit mi ragedo ma Sitani benyayu i kum julub pa Yesu. (Nyu. 12:15, 16) Lembe maeno ubetimere de andha. Wang’ ma pol, jupoklembe m’atira gibed gicungo i kum twero mi Jumulembe pa Yehova mi cokiri pi nitimo thier man mi rweyo lembanyong’a ni jumange. Re i andha, timo mwa de romo ketho wanwang’u aloci ma kumeno. Ubenen nia timo pa Paulo uketho edoko jarimb jutela pa gavmenti moko mir Efeso, pieno gibino ayika nigwoke kud i ariti. (Tic. 19:31) Dong’ wek timo mwa m’atira man mi woro uketh dhanu ma wabed warombo kugi ginyuth iwa woro. Wang’eyo ngo nia eromo kelo adwogi ma kani nindo moko.

20. (a) Kan ibeparu kite ma lembe pa Yehova ubamu ko zoo i rundi ma kwong’a man i rundi ma tin, iwinjiri nenedi? (b) Ikeco nitimo ang’o?

²⁰ Etie andha lembe ma nyayu anyong’a nineno kite ma ‘lembe pa Yehova umedere ko ninyay man nibamu zoo’ i rundi ma kwong’a. Etie bende lembe mir anyong’a nineno kite ma Yehova becungo ko i kum aloci ma wanwang’u i rundi mwa. Nyo iromo maru itim bende lembe moko, kadok nyanok, kara idik cingi i kum aloci maeno? Dong’ nwang’ ponji niai kud i lapor ma waai waweco pigi. Bed ng’atu ma jwigere, bed ayika nilubo telowic mi dilo pa Yehova, mediri nitimo tic ma tek, ur cen timo mi pajogi, man tim ceke m’icopo kara imii lembatuca ma ber nikadhu kud i timo peri m’atira man mi woro.