1-3. (a) Kekor kite ma Eutiko utho ko. (b) Paulo utimo ang’o, man lembe maeno ubenyutho ang’o iwi Paulo?

 PAULO n’i kind udul dhanu moko i kusika ma malu i Troa. Ebeweco kud umego pi saa ma lee, kum eni utie uthieno ma tokcen m’ebibedo iye kugi. Wan’i diewor ma ling’. Tala dupa ubeliel i kusika pi nimedo lietho man copere nia ubedunyo yiro i ot. Jalawobi moko ma nyinge Eutiko ubedo i wang’ madhiriza. Kinde ma Paulo ubeweco, nindo kadhu ku Eutiko man epodho niai kud i ot mir adege ma jugiero malu iwi wadi!

² Calu ma Luka utie munganga, copere nia ebino i kind ju ma kwong’a ma giringo woko pi nineno lembe pa jalawobine. Ento gin ma gicopo timo umbe. “Juting’e ma dong’ edaru tho.” (Tic. 20:9) Re udu moko utimere. Paulo uriebere iwi jalawobi maeno man eyero ni udul dhanu kumae: “Cwinywu kud ung’abere, kum ekwo.” Paulo ucero Eutiko!​—Tic. 20:10.

³ Lembe maeno ubenyutho tego mi tipo ma leng’ pa Mungu. Ku lemandha, juromo doto ngo Paulo pi tho pa Eutiko. Re emito ngo nia tho pa jalowobine unyoth saa maeno ma pire tek kunoke ukier ng’atu moko i thenge mi tipo. Kinde ma Paulo ucero Eutiko, ejuko cwiny cokiri i wang’ niweke man edong’ m’etie ku tego mi medere ku tic mi Ker. Ubenen kamaleng’ nia Paulo ubed uneno kwo mi dhanu ni gin ma pire tek lee. Eno ubepoyo wiwa i kum wec pare ma e: “Rimb ng’atu moko mbe i wiya.” (Tic. 20:26) Wakenen kite ma lapor pa Paulo copo konyo kowa nibedo ku nen ma rom eno iwi kwo.

4. Paulo uai ukadhu kud i lembe ma tek ma kani?

⁴ Calu ma waneno i wic m’ukadhu, Paulo uai ukadhu kud i lembe moko ma tek. Tic pare m’etimo i Efeso uyengo adhurane zoo. I andha, jubodho mi mola ma tar ma kwo migi ujengere iwi thier pa Artemi, gidikiri i yakini moko m’unyay! Tic mi Jukwenda 20:1 ukoro kumae: ‘Kinde ma yakini uthum, Paulo uoro jucidh julwong’o julub, man i ng’ei m’etielo cwinygi, ecikogi, e ecoko woth pi nicidho i Makedonia.’

5, 6. (a) Copere nia Paulo ubedo i Makedonia pi nindo ma rukani, man etimo ang’o ni umego ma kuca? (b) Paulo ugwoko nen ma kani iwi juyic wagi?

 ⁵ Kinde ma Paulo ubino cidho i Makedonia, ewok ejik i dhu wat mi Troa pi nindo moko. Paulo ugeno nia Tito m’egam eoro i Korintho, binwang’e keca. (2 Kor. 2:12, 13) Ento kinde m’ubino nen nia dong’ Tito ubebino ngo, Paulo ucoko woth pi nicidho i Makedonia, saa moko nyo ewok etimo oro ma romo acel ku nusu ‘m’ebeyero wec dupa pi nitielo cwiny ju ma gini kuca.’ a (Tic. 20:2) Tokcenne Tito unwang’u Paulo i Makedonia, man etero lembanyong’a iwi kite ma Jukorintho gijolo ko barua ma kwong’a pa Paulo. (2 Kor. 7:5-7) Lembe maeno ucwalu Paulo nikiewo igi barua mange, ma tin julwong’o 2 Jukorintho.

⁶ Pire utie tek nipoy nia Luka utiyo ku wec ma nia “etielo cwinygi” man “nitielo cwiny” pi niweco pi liew ma Paulo uliewo ko umego mir Efeso man mi Makedonia. Lembe maeno ubenyutho nia Paulo umaru umego ku nyimego pare lee mandha. Tung’ ku Jufarisayo ma gibed gineno dhanu mange ku cac, Paulo ubed uneno rombe calu jutic wagi. (Yoh. 7:47-49) Paulo ugwoko nen maeno kadok kinde m’ukwayu nia emii igi juk ma kamaleng’.​—2 Kor. 2:4.

7. Judong cokiri ma tin gibelubo lapor pa Paulo nenedi?

⁷ Tin, judong cokiri man juliew gibeii nilubo lapor pa Paulo. Kadok kinde  ma gibemiyo juk, lembakeca migi utie nitielo cwiny ju m’utie ku yeny mi kony. Judong cokiri gikethiri kaka jumange man gitielo cwinygi kakare nidwogo iwi kosa ma gitimo. Jaliew mi twodiri moko m’uteng’ini i tije ukoro kumae: “Umego ku nyimego mwa ma dupa gitie kud ava mi timo gin ma ber, re wang’ ma pol ginyego ku turcwiny, lworo, man saa moko ging’eyo ngo nia dong’ gitim ang’o.” Judong cokiri gicopo bedo ni kony ma lee dit ni juyic wagi ma gibewinjiri kumeno.​—Ebr. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ang’o m’unyotho program pa Paulo mi cidho i Siria? (b) Pirang’o ng’eicwiny ma lee umaku Juyahudi i kum Paulo?

⁸ Niai kud i Makedonia, Paulo ucidho i Korintho. b I ng’ey m’etimo dwi adek kuca, ebino kud ava mi medo woth pare nitundo i Kenkrea, kaka m’epangu nia ebiwok maku iye yei pi nicidho i Siria. Ku keca, ebicidho i Yeruzalem man ebitero piny ma jujoko ni umego ma gitie i yeny. c (Tic. 24:17; Rum. 15:25, 26) Ento, lembe moko ma rek ulund unyotho program pa Paulo. Tic mi Jukwenda 20:3 uyero kumae: “Juyahudi gibino poro lembe ma rac i kume”!

⁹ Ng’eicwiny ma lee umaku Juyahudi i kum Paulo pilembe gibed ginene nia ejai i kum yiyoyic migi. Nindo moko i wang’e, tic pare mi rweyo lembanyong’a uketho Krispo uloko cwinye, ma nwang’u ke ebino ng’atu ma dit mi sinagog mi Korintho. (Tic. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) I nindo mange, Juyahudi mi Korintho gikelo adote iwi Paulo i wang’ Galio, ma tie jabim mir Akaya. Re Galio ukwero adotene ceke, m’eyero ko nia thelembene m’atira umbe; yub m’emakune unyayu ng’eicwiny lee i judegi pa Paulo. (Tic. 18:12-17) Saa moko nyo Juyahudi mi Korintho ging’eyo kunoke gibino paru nia Paulo bigalu ngo i Kenkrea, pieno giketho ire uwic. Paulo utimo ang’o?

10. Nyo utie lworo ma tije mbe re m’uketho Paulo uuro Kenkrea? Kekor.

¹⁰ Pi nigwoko kwo pare man piny ma juoro i cinge, Paulo unwang’u nia ukwayu eur Kenkrea man eng’ol yor i Makedonia pi nidok. Ento, niwotho ku tiende pi nidokne romo bedo kud ariti lee. Wang’ ma pol jukwo gibed gipondo i ng’et gengi ma con. Kadok udi welo de jubed jugeno ngo. Re Paulo ung’iyo nia timba ewok enwang’ere kud ariti i gengi kakare niwok nwang’ere ku lembe m’ubino kure i Kenkrea. Ku lembe ma ber, ebino wotho ngo en kende. Juwodh Paulo m’ulwoke i woth maeno pi tic mi misioner ubino Aristarko, Gayo, Sekundo, Sopater, Timoteo, Trofimo, man Tikiko.​—Tic. 20:3, 4.

11. Jukristu ma tin gitimo ang’o pi nigwokiri, man Yesu ke uweko lapor ma kani iwi lembe maeno?

¹¹ Calu Paulo, tin bende Jukristu gitimo tego migi ceke pi nigwokiri i tic mi  rweyo lembanyong’a. I kabedo moko, girweyo i ungu ungu kunoke ario ario, kakare ma nia ng’atuman urwey kende. Ka dong’ pi ragedo ke? Jukristu ging’eyo nia ecopere ngo niuro ragedo. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kadok kumeno de, giroyiri ngo gigi i ariti. Wakewec iwi lapor pa Yesu. Nindo moko, kinde ma judegi pare mi Yeruzalem gicaku coko kidi pi nicanye, “Yesu upalere igi man ewok kud i hekalu.” (Yoh. 8:59) I ng’eye kinde ma Juyahudi gibino poro lembe kara ginege, “Yesu uwotho ngo kendo kamaleng’ i kind Juyahudi, ento eai ku keca, ecidho i theng ng’om ma ceng’ini ku langa.” (Yoh. 11:54) Yesu utimo lembe m’ecopo pi nigwokere kinde m’enwang’u nia nitimo kumeno ubino ngo tung’ ku yeny pa Mungu. Tin de Jukristu gitimo lembe ma rom eno.​—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Cer pa Eutiko ubino kud adwogi ma kani iwi cokiri? (b) Genogen ma kani ma nwang’ere i Biblia ma juko cwiny ju ma tho unego wedi migi ma gimaru?

¹² Paulo ku juwodhe gikadhu kud i Makedonia karacelo, re copere nia igi uwok upokere. Ubenen nia gidok girombo kendo karacelo i Troa. d Biblia uyero kumae: “I ng’ei nindo abic, wagam watundo i bang’gi i Troa.” e (Tic. 20:6) Kakeni re ma jalowobi ma nyinge Eutiko ucer, calu ma jukoro i acaki mi wic maeni. Kepar kite m’umego giwinjiri ko kinde ma gineno nia umego migi ma Eutiko ucer! Calu ma Biblia uyero, “ginwang’u jukocwiny ma lee mandha.”​—Tic. 20:12.

¹³ I andha, udu ma kumeno betimere ngo tin. Re, dhanu ma wedi migi ma gimaru utho “ginwang’u jukocwiny ma lee mandha” niai kud i genogen mi cer ma nwang’ere i Biblia. (Yoh. 5:28, 29) Kepar lembe ma e: Calu ma Eutiko ubino ku kum mi dubo, edok etho kendo. (Rum. 6:23) Ento dhanu ma bicer i ng’om ma nyen pa Mungu gibibedo ku genogen mi kwo nja ku nja! M’umedo maeno, ju ma gibecer pi nicibimo karacelo ku Yesu i polo juberonyogi ku kum ma tho ngo. (1 Kor. 15:51-53) Jukristu ma tin, dok gibed ma juwiro kunoke “rombe mange,” gitie ku thelembe mandha mi ‘nwang’u jukocwiny ma lee mandha.’​—Yoh. 10:16.

14. Paulo uwok uyero ang’o ni judong cokiri mir Efeso kinde m’erombo kugi i Mileto?

¹⁴ Paulo karacelo kud ungu pare giwotho niai i Troa nitundo i Aso, i ng’eye gicidho i Mithilene, i Kio, i Samos, man i Mileto. Paulo ubino ku lembakeca mi tundo con i Yeruzalem pi ceng’ mi foc mi Pentekoste. Calu m’ebino rendo  woth pi nitundo i Yeruzalem ma fodi ceng’ mi Pentekoste ukadhu ngo, eng’iyo niwotho ku meli m’ung’olo ngo yor i Efeso. Ento calu ma Paulo ubino mito ewec ku judong cokiri mir Efeso, ekwayu nia giromb kugi i Mileto. (Tic. 20:13-17) Kinde ma Paulo utundo, eyero igi kumae: “Wun giwu wung’eyo kite m’akwo ko i kindwu niai i nindo ma kwong’a ma tienda nyono theng ng’om mir Azia; atimo ni Rwoth ku jwigiri ceke man ku piwang’ ku masendi de, ni kum porolembe ma rac mi Juyahudi, m’aweko ko ngo niyero iwu lembe ceke ma tie pi bero mwu, kadi niponjowu i wang’ dhanu ceke man ot kubang’ ot. Ento amiyo lembatuca mii ni Juyahudi ku Jugiriki de iwi lokocwiny i bang’ Mungu, man iwi bedo ku yiyoyic i Rwoth mwa Yesu.”​—Tic. 20:18-21.

15. Nimiyo lembatuca ot kubang’ ot utie ku bero moko ma kani?

¹⁵ Yore utie dupa dit mi rweyo lembanyong’a tin. Tap calu Paulo, watimo kero nicidho kaka ma junwang’u dhanu i iye, calu ve kaka ma jumaku iye basi, i wang’ ndaki ma dhanu lee i iye, kunoke i soko. Re, nirweyo lembanyong’a ot kubang’ ot utie yore mi kwong’o ma Jumulembe pa Yehova gitiyo ko. Pirang’o? Mi kwong’o, nirweyo lembanyong’a ot kubang’ ot miyo kare ma ber ni dhanu ceke niwinjo rwonglembe mi Ker nzii, eno ubenyutho nia Mungu umbe kud akoyakoya. Eketho bende dhanu m’adundegi utie ayika ginwang’u  kony ma segi nimakere ku yeny migi. M’umedo maeno, nirweyo lembanyong’a ot kubang’ ot teng’o yiyoyic mi jurwey man ekonyogi ninyutho cirocir. Pieno, tin jung’iyo Jukristu mandha nikum amora migi mi miyo lembatuca “i wang’ dhanu ceke man ot kubang’ ot.”

16, 17. Paulo unyutho nenedi nia embe ku lworo, Jukristu ma tin ke gibelubo lapor pare nenedi?

¹⁶ Paulo ukoro ni judong cokiri mir Efeso nia eng’eyo ngo ariti m’ubekure kinde m’ebidok i Yeruzalem. Eyero igi kumae: “Kadok kumeno de, abeneno ngo kwo para ni gin ma pire tek ira, ndhu kan adaru ng’wec para man tic m’anwang’u i bang’ Rwoth Yesu, nia amii lembatuca mii iwi lembanyong’a mi bero ma yawe mbe pa Mungu.” (Tic. 20:24) Paulo ubino mbe ku lworo, pieno eweko ngo gin moko ci, nik’ebed twoyo kunoke jai ma kwiny, ucere nidaru tic ma jumiyo i kore.

¹⁷ Tin bende Jukristu gibeciro peko ma tung’ tung’. Jumoko gavmenti mi ng’om migi ukwero tic mwa man jubenyayu ragedo i kumgi. Jumange ke ku tegocwiny gibenyego ku twoyo ma pek, turcwiny kunoke ang’abacwiny. Jukristu m’aradu lundo awiya wagi ubedhuro mac i kumgi i somo. Kadok nwang’u Jumulembe pa Yehova gibenwang’iri i wang’ lembe ma nenedi de, re gibecungo nging’ nging’ calu Paulo. Gikeco migi ‘nimiyo lembatuca mii iwi lembanyong’a.’

18. Paulo utimo ang’o kara rimb ng’atu moko kud ubed i wiye, man ugam ukwayu judong cokiri mir Efeso gilub lapor pare nenedi?

¹⁸ I ng’eye, Paulo utiyo ku lapor pare pi nimiyo juk ma terere ni judong cokiri mir Efeso. Ku kwong’a enyutho igi nia eca romo bedo wang’ ma tokcen ma gibineno iye kume. E eyero kumae: “Rimb ng’atu moko mbe i wiya, kum acerara ngo niyero iwu yeny pa Mungu ceke.” Ugam ukwayu judong cokiri mir Efeso gilub lapor pa Paulo nenedi kara gibed ma rimb ng’atu moko umbe i wigi? Eyero igi kumae: “Wubed ku weng’wu i kumwu giwu man i kum udul rombe ceke ma tipo ma leng’ ukethowu ni juliew i kindgi, kara wugwok cokiri pa Mungu m’eng’iewo ku rimb Wode gire.” (Tic. 20:26-28) Paulo umiyo cimowang’ ma nia “urudi ma ger” bimondo i kind rombe man “gibiponjo ponji mi ndra kara gitel julub i tokgi.” Ugam ukwayu judong cokiri gitim ang’o? Paulo ucimo wang’gi kumae: “Wubed ma wubekiyo, man wupoy nia pi oro adek, dieceng’ ku diewor aweko ngo nicimo wang’ ng’atuman m’i kindwu ku piwang’.”​—Tic. 20:29-31.

19. Jai i kum yiyoyic umew nenedi i thum mi rundi ma kwong’a, man lembene ukelo matoke ma kani i rundi m’ulubo?

¹⁹ “Urudi ma ger” gicaku nen i thum mi rundi ma kwong’a. I kum oro 98 N.N.Y., jakwenda Yohana ugoro kumae: “Kadok kawoni de dong’ jupiem  Kristu dupa gidaru wok . . . Giwok kud i kindwa, ento gibino ngo jukindwa; kum ka nwang’u gibino jukindwa, nwang’u gimediri asu nibedo kudwa.” (1 Yoh. 2:18, 19) I kum rundi mir adege, judong dini moko gijai i kum yiyoyic man gicaku neniri gigi nia gitie ungu ma segi, nia giloyo jumange ceke. I ng’eye i rundi mir ang’wende, Jabim ma nyinge Constantin uwodho cik m’ucwaku “dini mi Jukristu” maeno m’unyothere. Calu ma judong dini giroyo lemsuru mi jukafiri i dini man giketho ginen nia gitie timo mi “Jukristu,” gibino ‘ponjo ponji mi ndra.’ Adwogi mi jai maeno ubenen asu tin i ponji man i lemsuru mi jurudini.

20, 21. Paulo unyutho wodhiri gijo nenedi, man judong cokiri tin giromo timo kumeno nenedi?

²⁰ Kite ma Paulo ukwo ko ugam ukoc bor dit ku mi dhanu ma yor i ng’eye gidok gicamu ku kwok mi rombe. Etimo tic ku cinge pi nipong’o yeny pare kara kud ebed ni ter ni cokiri. Kony m’emiyo ni umego ubino ngo kara ya gicule kunoke elony nikumgi. Paulo ukwayu judong cokiri mir Efeso nia gibed giwodhiri pir umego migi. Eyero igi kumae: “Wucikuru nikonyo ju ma ng’ic, man nipoy i kum lembe pa Rwoth Yesu m’eyero en gire kumae: ‘Nimiyo nyayu anyong’a lee ma sagu nigamu agama.’”​—Tic. 20:35.

²¹ Tap calu Paulo, judong cokiri mi Jukristu ma tin de giwodhiri pir umego migi. Tung’ ku judong dini mandha ngo mi Jukristu ma camu ku kwok mi rombe migi, dhanu ma ginwang’u rwom mi ‘gwoko cokiri pa Mungu’ gitimo tije ku pidoic ma ber. Kuhaya man abed’iwang’e umbe ku kaka i cokiri mi Jukristu, kum tokcenne ju ma gibeyenyo “dwong’ igi gigi” bipodho. (Rie. 25:27) Kuhaya kelo pare lewic kwa.​—Rie. 11:2.

22. Ang’o m’uketho pi Paulo udoko tek lee i judong cokiri mir Efeso?

²² Mer mandha ma Paulo umaru ko umego pare uketho pire udoko tek lee i igi. Pieno kinde ma saa mi dok pare uromo, “gin zoo gigam gipodho iwi wak ma lee man gigwaku Paulo, gicwiyo limbe de.” (Tic. 20:37, 38) Jukristu gimaru lee dit man gifoyo dhanu ma calu Paulo, ma giwodhiri gigi pi rombe m’umbe nisayu bero migi gigi. I ng’ey m’iponjo lembe iwi lapor ma ber pa Paulo, nyo ibeneno ngo nia ebino mbe ku pidoic mi lulere kadi mi medo kor lembe kinde m’eyero nia, “rimb ng’atu moko mbe i wiya”?​—Tic. 20:26.