Pirang’o watie ku yeny mi genogen?

LEMBANG’O ma nwang’u ubecitimere ka nang’u Daniel ma waweco pire i acaki mi ponji maeni umedere nibedo ku genogen ma tek? Nyo nwang’u ebecivoyo kancer m’ubino sende? Nyo nwang’u ecibedo kwo asu tin eni? Kadok nwang’u ju ma giyero ku tego migi zoo nia genogen copo konyo de, gicopo cidho ngo nitundo i paru ma kumeno. Eno ubemiyo iwa ponji ma e ma pire tek: mito ngo niparu nia genogen tie ku tego ma daru peko ceke. Etie ngo ve yath moko ma keyo twoyo ceke.

Kinde ma radio CBS ubino penjo dokter Nathan Cherney, ecimo wang’ dhanu iwi ariti mi paru nia genogen utie ku tego lee kinde ma jubethiedho ng’atu moko m’ubetwoyo ma rac mandha. Eyero kumae: “Wabed wawinjo co moko udhau iwi mon migi nia gibeii ngo niparu lembe i ayi ma cuu, giweko paru ma rac re m’umondo lee i wigi.” Dokter Cherney umedo kumae: “Kit paru ma kumeno cwalu dhanu niwondiri nia ng’atini copo cero dhu kanser ma nwang’u umake kara kud umedere. Kinde ma twoyone ubemedere i kume, juyero nia en re m’etimo ngo kero lee nicero dhoge. Eno utie ngo lemandha.”

I andha, dhanu ceke ma giciro twoyo ma copo negogi gibeii ku lembe moko ma daru tego man ma kwayu kero lee. M’uweko ter ma pek maeno ma giyeyo, niketho ginwang’iri nia gin re ma gitie ku kosa, utie gin ma ju m’umarugi mito ngo utim. Nyo wacikara niyero nia genogen tije mbe?

Ungo nyanok de. Ku lapor, dokter Cherney usomo bodho mi konyo ju ma gibetwoyo twoyo ma pek kara ginwang’iri ma ber i kwo migi man kara gibed ku mutoro. En eno ku badokter mange ma gisomo somo maeno, giyiyo ku cwinygi zoo nia nikonyo ng’atini kara ebed ma kume ubemiel ungo kinde m’ebetwoyo twoyo ma pek utie thieth ma cuu mituko ngo. Lembe tie dupa m’unyutho nia genogen copo timo gin maeno man nisagu bende.

Bero mi bedo ku genogen

Jurnaliste man dokter ma nyinge W. Gifford-Jones ma neno lembe pa thieth uyero kumae: “Genogen utie yath ma tek mandha.” Eng’iyo i sayusac ma pol ma jutimo pi ning’eyo bero ma nyutho mer ni ng’atu moko m’ubetwoyo twoyo ma copo nege man nikimbe utie ko. Juparu nia kony ma kumeno copo ketho ng’atini bedo ku genogen man nen ma ber. Sayusac moko ma jutimo i oro 1989 unyutho nia jaratwoyo m’ubenwang’u kony ma kumeno kwo lee, ento sayusac ma judog jutimo i ng’eye unyutho ngo kumeno. Ento sayusac ma pol ucwaku nia jururemo ma gibenwang’u kony ma kumeno cwinygi tur ungo akeca man gisendiri ngo akeca calu ju ma jubemiyo ngo igi konyne.

Kenen gin ma sayusac mange ma jutimo iwi matoke ma nibedo ku paru ma cuu kunoke ma cuu ngo tie ko iwi ng’atini kinde m’etwoyo ku twoyo moko mi ler (maladies coronariennes) unyutho. Jupimo dhanu ma romo 1 300 pi ning’eyo ka nyo gitie ku paru ma cuu kunoke ku paru ma cuu ngo iwi kwo migi. Kinde ma judog jupimogi kendo i ng’ei oro apar, junwang’u nia i kind dhanu maeno, 12 wi 100 gitwoyo ku twoyo maeno mi ler. I kindgi, dhanu ma gibino ku paru ma cuu ngo wendgi ukadhu ju ma gibino ku paru ma cuu kago wang’ ario. Laura Kubzansky ma tie japonjo mi lembe mi leng’o man mi timo mi dhanu i universite mi lemb leng’o mi lwak i Harvard uyero kumae: “Lembe ceke m’uketho juyero nia ‘nibedo ku paru ma ber’ utie ku bero pi leng’kum ubino ngo lembe ma sians ucwaku. Ento eni tie wang’ ma kwong’a ma sayusac maeni mi lembe mi leng’kum unyutho kamaleng’ nia eno tie lemandha kinde ma ng’atini ubetwoyo thoj adunde.”

Sayusac moko unyutho nia ju ma ginwang’u nia lembe migi tie rac i ng’ei ma giai i operasio gikei yo magwei, ento dhanu ma ginwang’u nia lembe migi tie ber gikei pio. Ng’atini copo kwo kadok lee kan etie ku paru ma ber. I sayusac moko, juyenyo ning’eyo adwogi ma nibedo ku paru ma ber kunoke ku paru ma rac iwi tiyo, bedo ko iwi dhanu ma gitii. Kinde ma dhanu ma giteng’ini ginwang’u mesaj m’ubewacu nia teng’ini medo rieko man ng’eyong’ec, e gicaku wotho ma tego man kero mi kumgi umedere. I andha, adwogi ma lembene ugam umiyo igi ubino rom kud adwogi ma nitimo jimnastik pi yenga 12 romo miyo!

Pirang’o nibedo ku genogen, nibedo ku paru ma ber man nen ma ber utie kud adwogi ma ber iwi leng’kum? Saa moko jururieko man badokter fodi ginyang’ ungo cuu mandha i kum kite m’ung’ith mi dhanu man kumjo tiyo ko pi nidwoko wang’ penji maeno. En re jururiko ma gibeponjo lembuno gicopo yero lembe moko ma romo bedo lemandha. Ku lapor, profeser moko mi lembe mir ung’ith uyero kumae: “Etie lembe ma ber nibedo kud anyong’a man genogen. Ukwayu nibedo kud anyong’a kara koo koo kud ubed akeca i ng’atini, man ka koo koo umbe i ng’atini, kume de bedo ma leng’. Eno tie lembe acel mange ma ng’atini copo timo ire gire kara ebed ma kume tie ma leng’.”

Paru maeno copo wok ni lembe ma nyen ni badokter moko, ju ma gineno timo mi dhanu, man jururieko mange, ento etie ngo lembe ma nyen ni ju giponjo Biblia. Kago oro 3 000 udaru kadhu, tipo ma leng’ ucwalu Suleman m’ubino ubimo ma riek akeca nikiewo kumae: ‘Adunde mi mutoro en e calu yath ma ber; ento cwiny m’utur talu cogo.’ (Lembrieko 17:22) Kenen kite ma verse maeni uyero ko lembe i ayi m’atira. Eyero ngo nia adunde mi mutoro bikeyo twoyo moko ci, ento eyero kende kende nia “e calu yath ma ber.”

I andha ka nwang’u genogen tie yath, dokter ma kani ma copo kwero nimiye ni jaratwoyo? Enre, genogen utie ku bero lee i lembe mange m’uweko mi leng’kum.

Matoke ma bedo ku paru ma ber kunoke ma rac utie ko iwi kwo peri

Sayusac ma pol unyutho nia dhanu ma gibedo ku paru ma ber ginwang’u bero i kum nen ma ber ma gitie ko. Lembe wotho igi ma ber i somo, i tic man kadok i tuko mi kwaya. Ku lapor, jutimo sayusac iwi ungu mi mon moko ma ringo kwaya. Koc mi mon maeno unwang’u nia gitie ku copo mi ringo i kwayane. Bende, jugam jupenjo jumamon ne, e genogen ma gitie ko pi niloyo i kwayane ugam umedere. I ng’eye, udog unwang’ere nia mon ma gibino ku nen ma ber re ma gibino ku copo mi loyo i kwayane, ento ungo mon ma koc unwang’u nia gibino ku copo mi loyo. Pirang’o genogen utie ku tego ma lee?

Sayusac ma jutimo iwi nibedo ku paru ma rac ukonyojo ning’eyo lembe lee. I kind oro 1960, sayusac moko ma jutimo uketho junwang’u lembe moko ma nyen iwi timo mi lei, m’ucwalu jutim sayusac niwodho wec ma nia “ang’eyo nia acopo ngo.” Ginwang’u nia lembe maeno copo sendo dhanu bende. Ku lapor, juketho ju ma jutimo sayusacne i wigi kaka moko ma woy n’i iye man juyero igi nia gicopo diyo wi buto moko pi nidaru woyne. E gigam gijigo woyne.

Juyero lembe ma rom eno ni ungu mange, ento nidiyo wi butone ujigo ngo woyne. Eno uketho ju ma dupa m’i kind ungu mir ario eno ginwang’u nia tijgi mbe. Kinde ma judog jupimogi kendo, gibino ku ku jiji mi timo lembe moko ci. Gibino paru nia gicopo timo ngo gin moko pi nidaru woyne. Ento i ungu mir ario maeno de, dhanu ma gibino ku nen ma ber giweko ngo paru ma rac maeno ucergi.

Dokter Martin Seligman, m’ukonyo kinde ma jubino timo sayusac ma kwong’a, ugam umiyere nisomo lembe iwi bedo ku paru ma cuu man bedo ku paru ma rac. Emiyere niponjo cuu mandha paru mi dhanu ma ginwang’iri nia tijgi mbe. Enwang’u nia paru ma rac maeno ketho dhanu gibedo ku lworo mi timo lembe ma tung’ tung’ i kwo kunoke ecerogi nitimo gin ma nwang’u gicopo timo. Seligman uyero lembe ma e iwi nibedo ku paru ma rac man matoke m’emiyo: “Sayusac m’atimo pi oro pier ario wi abic uketho ang’eyo andhandha nia ka ng’atu moko uyiyo nia peko m’ebenwang’ere ko utie kosa pare, nia pekone biting’o nindo ma lee man ebinyotho gin moko ci m’ebetimo, calu ma dhanu ma gitie ku paru ma rac gibed giparu, ng’atune romo nwang’ere ku lembe ma rac lee ka nwang’u eparu lembe i ayi m’ukoc.”

Calu ma waneno malu, paru maeno de copo nen ni lembe ma nyen ni dhanu moko tin eni, ento etie nyen ungo ni ju ma giponjo Biblia. Kenen gin ma lembrieko ma e uyero: “Tek ivoc i nindo mi ruvwa, nwang’u tego peri nok.” (Lembrieko 24:10) Eyo, Biblia ubeponjo kamaleng’ nia turcwiny man paru ma cuu ngo m’ekelo romo daru tego peri mi timo lembe. Dong’ icopo timo ang’o kara ikab paru ma rac cen kud i kwo peri, ento ibed ku paru ma cuu man genogen?

[Cal]

Genogen copo miyo bero dupa ni ng’atini