KINDE m’abesomo darasa, lembe ma hai m’uwotho lokere ubino mbe. Ju ma rom ma wucaku kugi kalasi mi kwong’o, tie ju ma rom ma wubidaru kugi kalasi ma tokcen. Iromo ng’eyo nying’ dhanu ma pol mir adhura, man gin de giromo ng’eyo nyingi.

Adhura mi Liberty ubino ku podho dupa m’utieke gbur, man piny ma jubed jufuro akeca ubino anyogi. Junyola i oro ma baba ubed utimo i ie tic mi podho pa ng’atu moko ma keca. Kinde m’adoko aradu, aponjo nitio ku trakter ma jufuro ko fur, man aponjo bende tic mange mi podho.

Anyolara nwang’u dong’ baba daru teng’ini. Saa nica, ebino ku oro 56, mama ke ubino ku oro 35. Re asu baba bino ku kero, man kume bino ma leng’. Ebed emaru nitimo tic mi kero, man eponjo wan awiya pare ceke wamar kit tic ma kumeno. Sente pare bedo mbe akeca, re wakoso ngo ot, kendi man cam. Bende, ebed enwang’u saa mi bedo kudwa wang’ ma pol. Etho ku oro 93, mama ke tho ku oro 86. Gin zoo gitimo ngo ni Yehova. Re jal fwa acel utie jadit cokiri niai i oro 1972.

Mama ubino jaradini m’atika. Kubang’ ceng’ yenga, ebed ecidho kudwa i kanisa mi Protesta. Awinjo pi ponji mi Trinita wang’ ma kwong’a nwang’u atie ku oro 12. E apenjo mama kumae: “Nenedi  Yesu copo bedo Wod ku Wego zoo i saa ma rom?” Abepoi nia edwoko ira kumae: “Woda, eno tie lempandi. Waromo nyang’ ungo i ie.” De andha ebino ira ni lembe ma nyang’ i ie tek. Re asu kinde m’abino ku oro 14 kumeni, agam alimo batizo i kanisane i nyathi kulo moko mi bang’wa. Juroya i pii wang’ adek: wang’ acel i nying Wego, wang’ mir arionde i nying Wod, man wang’ mir adege ke i nying tipo maleng’!

Kinde m’abesomo darasa mi diere (secondaire), abino ku jarimba moko m’ubino jagoy boksi, man ebidha nia wacak ciponjo boksi wakugi. E acaku cidho; i ng’eye amondo i ungu migi mi jugoy boksi ma julwong’o Golden Gloves. Re abino tek ungo, pieno i ng’ei kwaya moko kumeni ci, lembene ugam uvoya, e aweko goyo boksi. I ng’eye, julwong’a nia adok acel m’i kind juaskari mir Amerika, e juora i Allemagne. Kinde ma ani kuca, judongo para gigam giora i darasa mi doko judong askari, pilembe gineno nia acopo bedo jatelwic ma cuu. Gimito abed askari i kwo para zoo. Re eno ubino ngo paru para. Pieno, kinde m’adaru oro ario ma cik ukwayu, aweko tic mir askari i oro 1956. Nindo ma nok kende i ng’eye, adoko askari mir ayi mange.

I wang’ niponjo lemandha, agam ang’eyo cuu ngo nia nico m’anzilo ucikere nibedo dhanu ma nenedi i andha. Filme m’abed aneno, man bende dhanu mange uketho abed aparu nia nico m’ubeweco iwi lembe mi Biblia tie nico mandha ngo. Ento acaku ponjo lembe moko m’uloko kwo para. Nindo moko, kinde m’abecidho i ville (town) ku mutukari para ma kwar ma leng’, jumanyir moko ario gigwela akeacidh i bang’gi. Jumanyirne gibino bayoro pa nyamira ma jadit, man gibino bende Jumulembe pa Yehova. I wang’e, gilar gimio ira gazeti Otkur ma Wiw man Réveillez-vous! re ninyang’ i Otkur ma Wiw ubino tek nyanok ira. Ento wang’uni, gilwong’a i coko moko ma nyanok ma gibed giponjo i ie Biblia, ma jubed julwong’o Ponji mi kitabu; jubed jutimo cokone i bang’gi i pacu. Ayero igi nia abineno. E givonjo, man giwacu ira kumae: “Ng’ol iwa nia ibibino.” E ayero igi nia, “Ber, abibino.”

I ng’eye, acaku penjara nia pirang’o ayio nicidho. Re calu adaru ng’olo igi, agam acidho cing’ nica i cokone, m’ubed utimere dhu uthieno. Gin m’uwok utalu ia akeca ubino kite m’awiya ma thindho ging’eyo ko Biblia! Kadok wabed wacidho i kanisa waku mama kubang’ ceng’ yenga de, re nwang’u ang’eyo ngo lembe mi Biblia akeca. Kawoni dong’ amito andhandha ang’ei lembe dupa, e ayio niponjo Biblia. Lembe mi kwong’o m’acaku ponjo ubino nia nying’ Mungu ma Jategokpo utie Yehova. Nwang’u oro moko i wang’e, alar apenjo mama nia Jumulembe pa Yehova gitie jukani. Abepoi edwoko ira nia, “Gitie dhanu ma woro jadwong’ moko m’utii ma nyinge Yehova.” Re niai m’acaku ponjo Biblia, anwang’u nia wang’a ucaku yabere!

Atimo mediri pio pio pilembe ang’eyo nia adaru nwang’u lemandha. I dwi mir 3, oro 1957, niwacu dwi abung’wen kende i ng’ei m’acidho i coko wang’ ma kwong’a, agam alimo batizo. Kite m’abed aparu ko lembe i wang’e ulokere. Atie ku mutoro ma lee dit pilembe ang’eyo lembe ma Biblia uyero iwi bedo nico m’anzilo. Ku lapor, Yesu ubino mbe ku dubo. Ebino ku tego nisagu co ceke, re etimo ngo ali kadok lwiny. Ento eweko “jusende,” calu ma lembila ular uewo. (Isa. 53:2, 7) Aponjo bende nia  jalub mandha pa Yesu ucikere nibedo “yo ni dhanu ceke.”​—2 Tim. 2:24.

I oro m’ulubo, niwacu i oro 1958, acaku tic pa jayab yo. Re i ng’eye nyanok, akeajigo tije pi nindo moko. Pirang’o? Pilembe aneno nia ukwayu agam dhaku; e ang’io nigamu Gloria, m’ubino acel m’i kind jumanyir ario ma gigam gilwong’a acidh i Ponji mi kitabu. Anwang’u nia atimo ng’iong’ic ma cuu mandha nigamu Gloria. Gloria ubino dhaku ma kacwinya, man tin de etie asu dhaku ma kacwinya. Pire tek i ia nisagu diamant ma pire tek akeca i ng’om zoo, man atie ku mutoro ma lee dit pilembe agame! Wuwek ekekor pire gire nyanok:

“Wabino awiya 17 kafwa: jumaco 8, jumanyir ke 9. Mama ubino Jamulembe pa Yehova. Etho nwang’u atie ku oro 14. I ng’ei tho pare, baba ucaku ponjo Biblia. Calu ma nwang’u megwa udaru tho, baba ucidh uweco ku Préfet mwa. Nyamira ma jawang’a ubino i kalasi ma tokcen, man baba ucidh upenjo ka nyo wacopo bewilara awila waku nyamirane, kara ka ng’atu acel ucidho i somo tin, mucelo dong’ i pacu pi nineno wi awiya ma thindho. Pieno, ng’atu m’udong’ i pacu romo tedo cam, kara saa ma baba ubedwogo kud i tic, enwang’ cam utie ayika piwa ceke. Préfet uyio, e wabed watimo kumeno nitundo nyamira udaru somo. Juruot ario mi Jumulembe pa Yehova gibed giponjo kudwa Biblia; i ng’eye, wan awiya 11 wadoko Jumulembe pa Yehova. Kadok abed alworo weco ku dhanu, re agam amaru tic mi rweyo lembanyong’a. Sam ma won ot para ukonya lee mandha nitundo tin.”

Wagamara waku Gloria i dwi mir 2, 1959. Watimo tic mi juyab yo karacelo kud anyong’a. I dwi mir abiro mi oro ma rom, wapong’o karatasi mi mondo i Bethel. Wamito lee dit nia wacidh watim tic i kabedo ma dit mi Jumulembe pa Yehova. Umego moko ma wamaru lee ma nyinge Simon Kraker, upenjowa ku penji moko. E eyero iwa nia saa nica jubino yio ngo dhanu ma gigamiri gicidh gitim i Bethel. Asu wabino mito mwa wacidh i Bethel; ento watimo oro dupa dit ka judok julwong’owa.

Wakiewo barua ni biro mi kabedo mwa ma dit, nia juorwa kaka moko ma yeny mi jurwei utie lee i ie. Biro udwoko iwa nia wacopo cidho kende kende i adhura mi Pine Bluff, i theng ng’om mi Arkansas. Saa nica, cokiri ubino ario kende i adhurane. Mi kwong’o ubino ku mundu kende i ie, mir arionde ke ubino kud ucol kende. Wan juorowa i cokiri mir ucol, m’ubino ku jurwei 14 kende.

Icopo penjiri nia pirang’o saa nica Jumulembe pa Yehova gipoko kind mundu kud ucol. Katimo nedi re m’ubino mbe. Cik ugam uyio ngo nia ucol ku mundu gidikiri karacelo, man rop de ubedo nuti. I kabedo ma pol, umego ku nyimego ma mundu kud ucol gibed gilworo nia ka gitimo coko karacelo, juromo bino rwombo Ot Ker migi. Saa moko lembe ma kumeno utimere de andha. Bende, kan umego m’ucol giberweyo ot kubang’ ot i kabedo mi mundu, jucopo twiyogi man jucopo fwodogi. Pieno, kara tic mi lembanyong’a umedere asu, wagam waworo cik pa Leta, man wabedo ku genogen nia lembuca bithum nindo moko.

Saa moko rweyo lembanyong’a ubino yot ungo iwa. Ka waberweyo i kabedo m’ucol re ma ni ie, moko wang’eyo ngo kara nwang’u wadwong’o dhugola mi mundu. E wang’ acel ukwayu wanen nia nyo wabiyero igi lembe moko mi Biblia i adundo, kunoke nyo wabikwayu kisa ci wabicidho i ot mange. Kumeno re ma lembe ubed utimere i saa maeca.

Calu ma wabino juyab yo, ugam ukwayu watim tic moko pi ninwang’u sente ma waromo nikwo ko. Re wang’ ma pol wabed wanwang’u “goi iting’” mi sente ma nyanok kende. Gloria ubed utimo tic mi boi i pacu mi dhanu. I pacune acel, jugam juyio nia abed akonye ku tic moko, kara ebed edare con. Juruotne gibed gimio iwa cam moko ma walar wacamu waku Gloria i wang’ nidok i pacu mwa. I pacu mange ke, Gloria ubed utimo tic mi gomo bongu kubang’ yenga. An ke nwang’u abetimo tic mange mi pacune, calu ve yiko dhu lela, lwoko madirica ku tic mange de. I pacu pa jamundu moko, wabed walwoko madirica. Gloria lwoko thenge ma yor i ie nwang’u an ke abelwoko yo woko. Calu m’ebino tic ma duu, gibed gimio iwa cam. Gloria ubed ucamu i ot, re karacelo ngo ku weg pacune. An ke abed acamu ku woko i garaj, re abed adieng’ ungo.  Gibed gimio iwa cam ma mit mandha. Bende, gibino dhanu ma ber, ento jumange re m’ubed uroyo paru ma rac i wigi. M’uweko maeno, abepoi nia nindo moko wawok wacungo kaka ma jupiko i ie mo i mutukari. E kinde ma judaru nikonjo mo i mutukari mwa, apenjo jamundu moko ma timo kakeca ka nyo Gloria copo cidho i kakonyiri migi. Egawa ku kwinyo, man eyero ira kumae: “Jutwio dhoge.”

M’uweko peko ma wanwang’u, wabedo ma ber mandha kud umego ku nyimego, man tic mi lembanyong’a ubed unyang’uwa lee. Saa ma fodi watundo atunda i adhura mi Pine Bluff, wawok wabedo yo p’umego moko m’ubino jatel wi cokiri i saa maeca. Nwang’u fodi dhaku pare utie ngo Jamulembe, pieno Gloria ucaku ponjo Biblia kude. An ke acaku ponjo ku nyaku migi man won ot pa nyakune. I ng’eye, nyakune giku min zoo gimaku yub mi timo ni Yehova man gilimo batizo.

Wabino ku jurimo ma beco i cokiri mir umego ku nyimego ma mundu. Gibed gilwong’owa ni cam i pacu migi, re wabed wakio piny ukeucidi agbele ka wacidh i bang’gi, kara dhanu kud unen nia watie karacelo ku mundu. Bende i saa maeca, dikiri moko ma julwong’o Ku Klux Klan (KKK) ma tie dikiri ma cwayu wang’ dhanu i akoyakoya mi rangi man i ali, ubed umewo lembe mir akoyakoya lee mandha. Abepoi, nindo moko i dhu uthieno, aneno ng’atu moko ubedo i the ot pare ku kit kendi mi ju mi KKK i kume, ebenim ko. Re lembe mir akoyakoya ucero ngo umego ku nyimego ninyutho iwa berocwiny. Nindo moko, wabino ku yeny mi sente ma waromo cidho ko i coko ma dit, e umego moko uyio ning’iewo mutukari mwa ma julwong’o 1950 Ford. Dwi acel i ng’eye, kinde ma waai warweyo ot kubang’ ot i ceng’ ma hei hei, man watelo wi ponji dupa mi Biblia, wadwogo ma waol yere yere. Saa ma watundo i pacu, wazungo lee dit, kinde ma waneno mutukari mwa i lela. Jumwono karatasi moko i wang’e, ma jukiewo i wie kumae: “Adwogo mutukari ma nwang’u ang’iewo i beng’wu, eno giramia m’amio an iwu. An umegwu.”

Jutimo ira berocwiny mange m’umulo adundena lee dit. I oro 1962, julwong’a acidh asom Somo mi tic mi Ker i adhura mi South Lansing, i New York. Con eca, somone ubed utimo dwi acel, man judong cokiri, juliew mi twodiri ku juliew mi distrik re ma gibed gisome. Saa ma jubelwong’a, abino mbe ku tic, man abino ku sente nyanok akeca. Re nwang’u kampuni moko mi telefon mir adhura mi Pine Bluff giweco kuda pi nineno ka nyo acopo romo nitimo tic i bang’gi. Ka nwang’u gimio ira tic, nwang’u abecibedo jaratic ma kwong’a ma tie ucol i kampuni maeca. I ng’eye, giyero ira nia gibemito acak timo tic i bang’gi. Abitimo nenedi? Sente de mbe m’acopo culo pi nicidho i New York. Anyamu i lembe lee dit pi nineno ka nyo acak tic man akiew barua ni Bethel nia abecidho ngo i somo. Kinde ma dong’ abemito akiew baruane, lembe moko ugam utimere ma wiya biwil ko ngo nyanok de.

Nyamego moko mi cokiri mwa ma won ot pare utie ngo Jamulembe udwong’o dhugola mwa dhu apoka, man emio ira avelop ma sente bik i ie. Karaman  pi yenga moko i wang’e, gibed gimondo pir kugweno kud awiya pare moko pi nicigiero the pamba mi dhanu. Gitimo kumeno pi ninwang’u sente moko ma giromo mio ira kara acidh ko i New York. Nyamego maeno uwacu ira kumae: “Cidh isom, wok iponj lembe lee, kara kan idwogo, iponj kowa!” E acidh akwayu kampuni m’ulwong’a i tic, ka nyo gicopo yio nia acak tic i ng’ei yenga abic. Gidwoko ira kumae: “Copere ngo!” E awekogi. Nwang’u dong’ alar amaku yub para. Anyong’a benega lee pilembe agam atimo ngo tic maeca.

Gloria de ubepoi pi kwo mwa i adhura mi Pine Bluff; ekoro kumae: “Adhurane unyang’a lee akeca! Abed aponjo Biblia ku dhanu niai 15 nicidho 20. Kugweno walar warweyo ot kubang’ ot, man i ng’eye wacidh watelo wi ponji mi Biblia, saa moko nitundo saa 5 mi diewor. Rweyo lembanyong’a ubino mit magwei. Nwang’u acopo medara asu nibedo kuca. I andha, amito ngo nia awek adhura mi Pine Bluff pi nicaku tic mi liewo cokiri; re Yehova ubino ku paru mange.” Gloria uyero lemandha.

Kinde ma wabino juyab yo ma nja i Pine Bluff, wapong’o karatasi pi nidoko juyab yo ma segi. Cwinywa bino tek nia jubiyio wadok juyab yo ma segi, kum wang’eyo nia jaliew mwa mi distrik ubino maru nia wacidh wakony cokiri moko i Texas, ento wacidhi ma dong’ watie juyab yo ma segi. Paru maeno ubino cuu magwei. Re wakuro kpe, juoro ngo iwa barua moko acel de. E nindo moko i dwi mi 1, 1965, wabin wanwang’u barua moko ma junyutho i ie nia wadoko juliew mi twodiri. I kind nindo ma rom eca, umego Leon Weaver, ma kawoni tie jatel wi tic mi Komite mi filial mir États-Unis, de udoko jaliew mi twodiri.

Abino ku lworo mi doko jaliew mi twodiri. Oro acel kumeni i wang’e, jaliew moko mi distrik ma nyinge James A. Thompson, ular ung’io i bodho ma tung’ tung’ m’abedo ko. Ekoro ira ku mer, ayi m’aromo niyiko ko i bodho para, man enyutho lembe ma tung’ tung’ m’ukwayu atim kara abed jaliew ma cuu. Nindo ma nok kende i ng’ei m’acaku tic mi liew, anyang’ nia kara juk m’emio ira pire bino tek dit. Umego Thompson ubino jaliew mi distrik ma kwong’a ma watimo wakude i ng’ei m’adoko jaliew. Aponjo lembe dupa ma beco i bang’e.

Con eca, jubed jutendo juliew mi twodiri pi nindo ma nyanok kende. Pi yenga acel, aneno kite ma jaliew moko ubeliewo ko cokiri moko, man yenga m’i ng’eye, an de aliewo cokiri mange man eneno nyo abetimo cuu. Emio ira juk man telowic moko. Re i ng’eye eweko wamedara kendwa. Abepoi nia ayero ni Gloria kumae: “Eni re ebewekowa con dit ungo?” Ento yo yo, abin anyang’ i kum lembe moko ma pire tek. Anwang’u nia ng’atini copo koso ngo umego ma beco ma romo konye, kan en de ebeweko gikonye. Nitundo tin de atie ku  foyofoc lee dit pi kony ma umego ma giteng’ini gikonya ko, calu ve umego J. R. Brown, ma saa nica ubino jaliew mi twodiri, man umego Fred Rusk m’ubed utimo i Bethel.

I oro maeca, lembe mir akoyakoya mi rangi ubino kakare ceke. Nindo moko, kinde ma wabino niliewo cokiri i adhura moko mi theng ng’om mi Tennessee, ju mi KKK gicokiri man giwotho i adhurane, pi ninyutho adegi migi i kum dhanu mi rangi mange. Abepoi nindo mange, kinde ma wabino rweyo lembanyong’a, wawok wamondo i restora moko pi niyom nyanok. Saa m’acidho i kakonyiri, jalwo moko ma kwiny umondo i toka; kume zoo unyamere ku kit kiedo m’ucwaku akoyakoya mi rangi. Lem ma ber, umego moko ma jamundu, ma lazangara nisagu wan ceke, ugam utundo bende i tokwa. Epenja kumae: “Umego Herd, itie ma ber?” E jalwo ma kwiny ca ugam uringo ma nwang’u fodi ekonyere ngo. I kind oro ma dupa m’ukadhu, atundo ninyang’ nia thelembe mandha m’uketho dhanu gitie kud akoyakoya i kindgi, utie ngo rangi mi dendkum, ento dubo ma wan ceke walagu. Atundo bende ninyang’ nia umego tie umego, man kadok dendkume tie mi rangi ma nenedi de, ebitho pir umin mi tipo kan ukwayere.

Watimo oro 12 m’atie jaliew mi twodiri man oro 21 m’atie jaliew mi distrik. Pi oro maeno zoo, wanwang’u mugisa lee dit, man walony i thenge mi tipo. Ento mugisa mange ubino kurowa. I dwi mir 8, 1997, lembakeca ma wabedo ko pi oro dupa ugam upong’o. Julwong’owa wacidh watim i Bethel mir États-Unis. Eno ke oro 38 i ng’ei ma wagam wapong’o wang’ ma kwong’a karatasi mi mondo i Bethel. Dwi m’ulubo, wacaku tic i Bethel. Re abino paru nia umego ma gitelo wi tic mi Bethel gibino ku yeny para kende kende pi tic moko ma bimaku ngo nindo dupa, karaman ubedo kumeno ngo.

I Bethel, tic mi kwong’o ma jumio ira ubedo i Departema ma neno wi tic mi lembanyong’a. Aponjo lembe dupa dit i ie! Umego mi Departemane gibed ginwang’u penji dupa ma nwang’ m’uai i bang’ judong cokiri man juliew mi twodiri. Atie ku foyofoc lee ni umego pi kony ma gimio ira ku cirocir kinde ma gibino ponja ku tic. Ka nwang’u judwoka kendo nia atim tic kugi, ang’eyo nia fodi lembe tie lee dit ma giromo ponja ko.

Waku Gloria wamaru lee dit kwo mi Bethel. Nja kugweno, wacew con, man i Bethel etie ber dit nibeai con. Oro acel kumeni i ng’ei ma wamondo i Bethel, adoko jakony i Komite mi tic mi Guriri m’utelowic mi Jumulembe pa Yehova. I oro 1999 ke, jung’ia adoko acel m’i kind umego mi Guriri m’utelowic. I rwom maeni, aponjo lembe dupa dit. Re lembe m’aponjo ma pire tek m’usagu zoo, utie nia wic mi cokiri mi Jukristu tie Yesu Kristu en gire, ento dhanu ngo.

Kan abeparu pi kwo para, saa moko abed anwang’u nia ve erombo ku pa jabila Amos. Yehova uneno jakwac maeno ma jacan, m’ubed ulwero kum yend duru (yen ma ve ulam), ma con eca jucan re ma gibed gicamu nyinge. Re, Mungu ung’ie edok jabila man emio ire mugisa lee akeca i tije. (Amo. 7:14, 15) An de kumeno. Yehova unena, an m’atie wo jarafur moko ma jacan mir adhura mi Liberty, i Indiana, man elonya ku mugisa dupa ma kwanere ngo. (Rie. 10:22) Kadok kwo para ucaku ku can i thenge mi kum de, re anwang’u nia kawoni alony lee mandha i thenge mi tipo, i kite ma porere ngo!