1, 2. (a) Lembang’o m’uketho pokiri ubemedere ameda i kind dhanu? (b) I thiwiwec maeni, wabidwoko wang’ penji ma kani?

NYAMEGO moko mir Europe ma yo piny ukoro pi kit kwo pare ma con kumae: “Niai m’abino nyathin, abed aneno lembe zoo ubewotho ngo atira. Pieno, agam adagu magwei lembgamba mi ng’om mwa, man acaku diko cinga ku dhanu m’ubemito alokaloka. Bende, pi oro ma dupa, abed aweco ku jal ma tie janek (terroriste).” Umego moko mir Afrika ma yo piny ke ukoro thelembe m’uketho edoko ger, eyero kumae: “Abed ageno nia thek mange m’uloyo mwa mbe, pieno amondo i ungu moko mi lembgamba. Juponjowa nia waneg judhogwa ceke anega ku tong’, kadok dhanu mi thek mwa de, m’ubecwaku ungu mange mi lembgamba.” Nyamego mange mir Europe mi diere ukoro kumae: “Abino ku kit akoyokoya ma rac magwei: agam adagu dhanu ceke ma thugi ni ng’om mange, man adagu ng’atu moko ci ma tie jaradini mange m’uweko dini m’abino i ie.”

² Tin eni, dhanu ma pol gitie ku kit pidoic ma ju adek maeno gilar gibino ko i wang’e. Pi ninwang’u bedagonya, ungu dupa mi lembgamba betio ku rop kunoke gero. Bende, lembgamba ubethubo dhanu magwei. I ng’om ma dupa, jubemediri nisendo  dhanu ma gitie ngo anyoli mi ng’om ma gibekwo i ie. Tap calu ma Biblia ular uyero, i nindo maeni mi kajik ceng’, dhanu “thegri ngo.” (2 Tim. 3:1, 3) Dong’ Jukristu gicopo timo ang’o kara gimediri nibedo i acel i ng’om maeni ma pokiri ubemedere ameda i ie i kind dhanu? Wacopo nwang’u ponji dupa niai kud i lapor ma Yesu uweko. I rundi m’ebino i ie iwi ng’om bende, dhanu gibed gimiiri lee dit i lembgamba. Pieno i thiwiwec maeni, wabinwang’u dwokowang’ penji adek ma e: Pirang’o Yesu ukwero nidiko cinge kud ungu moko ci mi lembgamba? Yesu unyutho nenedi nia dhanu pa Mungu gicikiri ngo nidikiri i lembgamba? Man eponjowa nenedi nia wacikara ngo nibedo ger?

3, 4. (a) I rundi pa Yesu, Juyahudi ma dupa gimito ang’o? (b) Pidoic migi ubedo ku matoke ma kani iwi julub pa Yesu?

³ Juyahudi dupa ma Yesu urweyo igi lembanyong’a gigam gimito dit gibed agonya kud i the bimobim mi Juroma. Juyahudine ma jubed julwong’o Juzeloti gibed gidiko cing’gi kud ungu moko mi lembgamba, man gibed gi ii lee dit pi nimewo pidoic mi nwang’u bedagonya. Ju ma pol m’i kind Juzeloti gilubo tok Yuda ma Jagalilaya, m’ukwo i rundi pa Yesu. Yudane ubino masiya mi ndra, m’uwingo wi dhanu ma dupa. Jakorkpawa moko ma Jayahudi ma nyinge Josèphe uwacu nia Yuda ubed ucwayu wang’ Juyahudi nikiedo i dhu Juroma, man ebed enywaru dhanu ceke ma giyio niculo palatha ni Juroma nia “giming’.” Tokcen ne, Juroma ginego Yuda. (Tic. 5:37) I ng’eye, Juzeloti moko gidoko ger kara ginwang’ bedagonya.

⁴ Juyahudi ma pol gibino kuro tundo pa Masiya kud ava ma lee dit. Gibed giparu nia Masiya bigonyogi kud i the cing’ Juroma, man ebiketho Israel udok kendo thek ma dwong’. (Lk. 2:38; 3:15) Dupa m’i kindgi ubed uparu nia Masiya biketho ker i ng’om mir Israel, kara Juyahudi ceke ma gilal mba mba gidwog i ng’om mir Israel. Kadok Yohana ma Jababutisi de nindo moko upenjo Yesu kumae: “In i ng’atu m’ubebino, kadi wakur ng’atu mange?” (Mat. 11:2, 3) Ecicopere nia Yohana ubino penjere ka nyo ng’atu mange re ma bibino laru Juyahudi. Nindo dupa i ng’eye, julub ario girombo ku Yesu i ng’ei cer pare, kinde ma gibecidho i pacu mir Emao. E giyero ire nia gigeno ya en re m’ebilaru Israel. (Som Luka 24:21.) Ndhundhu i ng’ei lembuno, julub gipenjo Yesu kumae: “Rwoth, idwoko ker ni Israel nindo maeni?”​—Tic. 1:6.

5. (a) Pirang’o dhanu mi Galilaya gimito nia Yesu ubed ubimo migi? (b) Yesu utiro paru migi nenedi?

⁵ Juyahudi gibed giparu nia Masiya bidaru peko migi. Ecicopere nia pi thelembe maeno re ma dhanu mi Galilaya gimito Yesu udok ubimo migi, pilembe giparu nia eromo bedo jatela ma cuu. Gineno nia eponjo ma ber, etie ku copo mi keyo kum dhanu man mi nyayu bende cam ni dhanu ma kec ubenego. Ku lapor, nindo moko Yesu unyayu cam ni dhanu ma kadhu 5 000. Lembene uwang’u igi lii. E Yesu unyang’ nia gibeporo lembe i kume. Biblia uyero kumae: “Yesu m’ung’eyo ya giyenyo bino make ku tego, ya gikethe ni ubimo, eai kendo ecidho wi got e kende.” (Yoh. 6:10-15) Urwonde, kinde ma dong’ kum dhanu upiei, Yesu ukoro igi nia ebino ngo pi nipong’o yeny migi mi kum, ento ebino ponjogi ku lembe iwi Ker pa Mungu. Eyero igi kumae: “Kud wutim pi cam ma nyothre, endre pi cemo m’ubedo mi kwo ma rondo ku rondo.”​—Yoh. 6:25-27.

6. Yesu unyutho nenedi kamaleng’ nia ebemito ngo ebed ku dito i lembgamba iwi ng’om? (Nen cal mir acaki mi 1.)

⁶ Nindo ma nok i wang’ tho pare, Yesu unyang’ nia julubne moko gigeno ya ebicaku bimo i Yerusalem. Pieno, emio igi lapor iwi mola, pi nikonyogi ginyang’ nia utie  ngo ve ma gibeparu. Laporne ubino iwi “jadit acel,” niwacu Yesu, ma bikecidho i ng’om ma bor, man ebigalu kuca nindo dupa. (Lk. 19:11-13, 15) Bende, Yesu unyutho terere ni Pontio Pilato m’ubino jadit mi Roma nia en embe i lembgamba mi ng’om. Pilato upenje kumae: “In i Ubimo mi Juyahudi?” (Yoh. 18:33) Copere Pilato ubino lworo nia Yesu copo ketho dhanu gijai i kum Juroma. Re Yesu udwoko ire kumae: “Ker para en e mi ng’ombuni ngo.” (Yoh. 18:36) Yesu ukwero magwei nimondo i lembgamba, pilembe eng’eyo nia Ker pare bibedo i polo. Ekoro nia tic m’ebino timo iwi ng’om utie ‘ninyutho pi lemandha.’​—Som Yohana 18:37.

7. Pirang’o ecopo bedo iwa tek nidikara ngo kud ungu mi lembgamba kadok i adundewa?

⁷ Yesu ung’eyo cuu dit tic m’ebino pire iwi ng’om. Wan de ka wang’eyo ma ber nia tic mwa utie ang’o, wabidiko ngo cingwa nyanok de kud ungu moko ci mi lembgamba, kadok yor i adundewa. Re saa moko ecopo bedo yot ungo. Jaliew moko mi twodiri uyero nia dhanu mi kaka m’eni ie gibemiiri lee dit pi nisayu alokaloka. Gimaru thek migi nikadhu mukero, man ging’eyo nia gicopo kwo ma ber ka ng’atu mi thek migi re m’ubebimo wigi. Emedo kumae: “Re watie ku mutoro pilembe umego ku nyimego gibegwoko bedo i acel migi mi Jukristu, man gibemiiri zoo i tic mi rweyo lembanyong’a mi Ker. Ging’eyo nia Mungu re ma biketho lembe ceke woth atira, man en re m’ebidaru peko mange ma wabenwang’u.”

8. I rundi pa Yesu, jubed jusendo Juyahudi ma dupa nenedi?

⁸ Wang’ ma pol, ka dhanu gibeneno nia lembe ubewotho ngo atira, gimiiri magwei i lembgamba. I rundi pa Yesu, lembe mi culo palatha uketho dhanu dupa gimondo i lembgamba. Ku lapor, Yuda ma Jagalilaya ugam ujai i kum bimobim mi Roma, pilembe Juroma gibino kiewo nying’ dhanu pi ning’eyo nia ng’atuman biculo palatha. Bende, gibed giketho dhanu cul palatha iwi piny dupa, calu ve iwi ng’om, udi, man gin ceke ma gitie ko. M’umedo maeno, ju ma joko palatha gibed giyio juturgi kanyaka, eno ubed unyayu lembe magwei. Saa moko, gibed giculo judongo pa letha pi ninwang’u dito, man i ng’eye gitio ku ditone kara gilony. Ku lapor, Zakayo m’ubino jadit mi weg ajok i adhura mi Yeriko ugam ulony lee, pilembe ebed eketho dhanu culo palatha nikadhu ma cik ukwayu.​—Lk. 19:2, 8.

9, 10. (a) Judegi pa Yesu gitimo ang’o kara giroye i lembgamba? (b) Lembe ma Yesu udwoko igi ubemio iwa ponji ma kani? (Nen cal mir acaki mir 2.)

⁹ Judegi pa Yesu gigam gimito giroye i lembgamba nikadhu kud i lembe mi culo palatha. Gipenjo paru pare iwi “ajok,” niwacu  palatha mi denarius acel, m’ugam ukwayu nia Juyahudi ceke gimii. (Som Matayo 22:16-18.) Juyahudi gidagu ajok maeno magwei, pilembe nja ka gibemie, ginwang’u nia andha gini the loc mi Juroma. Ju ma gibino i ungu mi lembgamba pa Herode ma julwong’ogi “Juherodiano” gigeno nia Yesu bikwero nia kud gicul palatha. Ka nwang’u ekwero, nwang’u gidote nia ebekethere ni jadhu ker mi Roma. Ka nwang’u eyio ke, nwang’u dhanu copo weko nilubo ng’eye. Dong’ Yesu utimo ang’o?

¹⁰ Yesu ubino ku wang’e, kara lembe m’uneno palatha kud uroye i lembgamba. Edwoko igi kumae: “Ka kumeno wumi ni Kaisari gin pa Kaisari; ni Mungu de gin ma pa Mungu.” (Mat. 22:21) Yesu ung’eyo ma ber nia ju ma joko palatha gibed giyio kanyaka. Re kakare niketho wie i kum lembe maeno, eketho wie zoo i kum lembe mi Ker pa Mungu, pilembe eng’eyo nia Kerne re ma bidaru peko mi dhanu. Lapor pa Yesu ubemio iwa ponji ma cuu akeca. Wacikara ngo nidiko cingwa i kum lembe moko ci m’uneno lembgamba, kadok ubenen nia thenge moko ubetimo lembe i atira, ma kucelo ke ubetimo i atira ngo de. Jukristu giketho wigi zoo i kum lembe mi Ker pa Mungu, man iwi bedopwe pare. Pi thelembe maeno re ma wawodho ngo wang’wa pi niweco i kum lembe m’ubewotho ngo atira.​—Mat. 6:33.

11. Yore ma cuu ma waromo nyego ko i dhu akoyakoya utie ma kani?

¹¹ I wang’ nidoko Jumulembe pa Yehova, jumoko gibed giwodho wang’gi akeca pi niweco iwi lembgamba. Ku lapor, i wang’ ning’eyo lemandha, nyamego moko mi Grande-Bretagne ma tie ucol ucidh usomo somo ma jung’eyo ko kite ma dhanu kwo ko i kindgi (sociologie), man emiere lee mandha i lembgamba. Ekoro kumae: “Abed amiara lee pi nicero bang’ twero mir ucol, pilembe jubed jusendowa mananu. Kadok abed acero bang’ twero mwa cuu de, re i ng’eye, abed anwang’u nia abesendara mananu. Nwang’u ang’eyo ngo nia karaman ukwayu dhanu giwodh cen lembe ma nyayu akoyakoya kud i adundegi. Kinde m’acaku ponjo Biblia, anyang’ nia acikara nicaku kud adundena gira.” Lembe mi zungo utie nia ng’atu m’ukonyo nyamego maeno niloko pidoic pare ubino nyamego ma mundu. Emedo kumae: “Kawoni atie jayab yo ma nja i cokiri moko mi dhok mi babuba, man abeii nirweyo ni dhanu mi kwonde ceke.”

12. “Thobi” ma Yesu uyero nia julubne giuriri i kume ubino ang’o?

¹² I rundi pa Yesu, judong dini gibed gimiiri pi nitielo ungu mi lembgamba. Ku lapor, buku moko (La Vie quotidienne en Palestine au temps de Jésus) ukoro nia Juyahudi gigam gipokiri i ungu ma tung’ tung’ mi dini, tap calu ungu mi lembgamba. Pieno, Yesu ucimo julubne kumae: “Wubed ku weng’wu, wukuru ni thobi mi Jufarisayo ku thobi pa Herode.” (Mk. 8:15) Ecicopere nia kinde ma Yesu ulwong’o nying’ Herode, ebino weco pi ju ma gini i ungu mi lembgamba pa Herode. Ungu ma kucelo mi jurudini, niwacu Jufarisayo, gibed gimito nia Juyahudi ubed agonya kud i the bimobim mi Roma. Nimakere ku lembe ma Matayo ukoro, Yesu ucimo julubne bende i kum Jusadukayo. Jusadukayo gibino mito nia Juroma gimediri asu nibimo, pilembe bimobim migi uketho gi Jusadukayo gibenwang’u dito dupa. Pieno, Yesu ucimo julubne nia giuriri i kum “thobi,” niwacu ponji mir ungu adek maeno. (Mat. 16:6, 12) Lembe ma ber utie nia Yesu umio cimowang’ maeno ndhundhu i ng’ei ma jumito kethe ni rwoth.

13, 14. (a) Lembe mi gamba man mi dini cwalu dhanu nidoko ger. Nenedi? (b) Pirang’o wacikara ngo nidoko ger kadok jubesendowa mananu? (Nen cal mir acaki mir 3.)

¹³ Wang’ ma pol, ka judong dini gimondo i lembgamba, rop nyai kokoro. Yesu uponjo  julubne nia kud gimond i lembgamba kadok nyanok de. Eno tie thelembe acel m’uketho julam ma dongo ku Jufarisayo gimito ginege. Gibino lworo nia dhanu copo winjo Yesu man copo weko nilubo tokgi. Ka nwang’u andha dhanu weko nilubo tokgi, nwang’u gibecibayu dito migi ma gitie ko judong dini ku judong gamba. Giwacu kumae: “Tek waweke kumeno, dhanu ceke biyio ire: Jurumi de bibino kabu kakawa woko ku thek mwa.” (Yoh. 11:48) Pieno, Kayafa ma jalam ma dit ugam upangu nia juneg Yesu.​—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa ukuro piny ukeucido agbele kan eoro juaskari ucidh umak Yesu. Re Yesu ular ung’eyo nia jupangu ninege. Pieno, saa ma gibecamu cemo ma tokcen ku jukwenda pare, eyero igi nia giyeny palamularu moko. Eng’eyo nia ku palamularu ario kende, ebitundo nimio igi ponji moko ma pire tek akeca. (Lk. 22:36-38) I diewor mi cing’ nica, udul dhanu utundo pi nimaku Yesu. E kwinyo uopo i Petro pilembe jubemito twiyo Yesu mananu, uketho eting’o palamularu pare, man ethumo ith jalwo acel. (Yoh. 18:10) Ento Yesu uyero ni Petro kumae: “Dwok palamularu peri kendo kakare: kum dhanu ceke m’umaku palamularu gibitho ku palamularu.” (Mat. 26:52, 53) Nikadhu kud i lembe maeno, Yesu umio ponji ma pire tek akeca ni julubne: gicikiri ngo nibedo thenge mi ng’om. Nwang’u i dhu uthieno, Yesu ular urwo pi lembuno. (Som Yohana 17:16.) Andha, Mungu kende re ma tie ku twero mi ketho lembe ceke uwoth atira.

15, 16. (a) Lembe pa Mungu ukonyo Jukristu moko nenedi niweko titi? (b) Yehova winjere nenedi kan ebeneno dhanu pare?

¹⁵ Nyamego mir Europe ma yo piny, ma waweco pire i acaki de unwang’u ponji ma rom eno. Ekoro kumae: “Anyang’ nia doko ger copo dwoko ngo lembe udok atira. Dhanu ma ginyuthiri nia giger, wang’ ma pol ajiki migi bebedo tho. Bende, ju ma dupa cwinygi nyothere dong’ magwei. Mutoro ugam unega lee dit kinde m’aponjo i Biblia nia karaman Mungu kende re ma copo ketho lembe ceke udok atira iwi ng’om. Lembuno re m’aberweyo ni dhanu kawoni oro udoko 25.” Umego mir Afrika ma yo piny de dong’ ubetio ku “palamularu mi tipo,” niwacu Lembe pa Mungu, kakare nitio ku tong’. (Ef. 6:17) Kawoni eberweyo rwonglembe mi kwiocwiny ni dhanu mi kwonde zoo, man mi thek moko ci. Nyamego mir Europe mi diere ke, kinde m’edoko Jamulembe pa Yehova, egiero umego moko mi thek ma nwang’u elar edagu. Dhanu adek maeno zoo gitimo alokaloka pilembe gimito gilub lapor pa Kristu.

¹⁶ Pire tie tek dit nitimo alokaloka ma kumeno! Biblia uwacu nia dhanu tie ve nam m’ubekoto, ma yom ungo nyanok de. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Nyu. 13:1) Ma jiji mbe, lembgamba nyayu ng’ecwiny i dhanu, epoko kindgi man eketho dhanu doko ger man jurop. Ento wan wabekwo ku kwiocwiny i kindwa, man watie i acel. Anyong’a nego Yehova lee mandha kan eneno nia dhanu pare gini i acel, i ng’om maeni ma pokiri unyai lee i ie.​—Som Zefania 3:17.

17. (a) Kekwan yo adek ma waromo gwoko ko bedo i acel mwa. (b) I thiwiwec m’ulubo, wabiponjo lembang’o?

¹⁷ I thiwiwec maeni, waponjo nia wacopo gwoko bedo i acel mwa i yo adek ma e: (1) Nwang’u wageno nia Ker pa Mungu kende re ma bidwoko lembe ceke udok atira, (2) nwang’u wabedikara ngo nyanok de i lembgamba, man (3) nwang’u wabenyutho ngo gero kunoke rop. Re lembe mange ma romo poko kindwa utie akoyakoya mi thek. Pieno i thiwiwec m’ulubo, wabiponjo kite ma waromo voyo ko akoyakoyane, calu ma Jukristu mi rundi ma kwong’a de gigam gitimo.