Anyolara i nindo 22, dwi mir 12, 1929 i Noville m’utie nyathi pacu moko m’i kind luba abung’wen ma kago kud adhura mi Bastogne ma nwang’ere i Ardennes mi Belgique. Saa m’abino nyanok, wabed wakwo kud anyong’a ku junyodo para i luba fwa. Wakud umira ma nok ma Raymond wabed wabiyo cak dhieng’ fwa ku cingwa kubang’ ceng’ man wabed wakonyo pi nidwoko cam mi podho i pacu. Dhanu mi kiaru mwa zoo gibino i acel; wan ceke wabed wadikara karacelo pi nikonyara i kindwa.

Baba ma Emile giku mama ma Alice gibino Jukatholiki m’atika. Gibed gicidho i misa kubang’ ceng’ yenga. Ento i kum oro 1939, juyab yo ma giai i ng’om mir Angleterre gitundo i nyathi pacu mwa man giwok gikwayu baba ucak culo pi gazeti Consolation (ma tin julwong’o Réveillez-vous !). Baba unyang’ wang’ acel nia lembe ma nwang’ere i gazetine utie lemandha man ecaku somo Biblia. Kinde m’ejigo nicidho i misa, judhugola mwa ma naka gibino jurimo gilokiri gidoko jujai ma kwiny. Gidiyo baba nia kud ewek dini mi Katholiki, man gibed giteliri lee iwi lembene.

Can ubed unega lee nineno adici ma jubediyo ko baba. Eno ucwala nirwo niai kud i adundena i bang’ Mungu pi nisayu kony i bang’e; rwo maeno re m’aweco pire i acaki. Kinde ma lak jai mi judhugola mwa ukwiyo, adundena udhir kud anyong’a. E anwang’u tegocwiny ma nia Yehova utie “Jawinj rwo.”

Ujermani m’ubino i the bimobim mi Nazi umondo ku lwiny i Belgique i nindo 10, dwi  mir 5, 1940, uketho dhanu ma dupa m’i ng’ombe giwok cen. Juruot fwa uringo i France ma yo piny. Saa ma waberingo, wawok wanwang’ara i ariti i kabedo ma njuru askari mir Ujermani ku mi France gibino kiedo iye i kindgi.

Kinde ma wadok i luba fwa, wawok wanwang’u juyaku piny mwa ma pol. Kende kende ndhu gwok fwa ma Bobbie re m’uwok ujolowa. Lembe maeno ucwala nipenjara kumae: ‘Pirang’o lwiny man peko unuti?’

I kind nindo maeno, wanwang’u kony lee mandha i liew p’umego Emile Schrantz a m’ubino jadit cokiri moko ma jayab yo ma won yiyoyic ma lee. Ekoro terere mandha niai kud i Biblia thelembe m’uketho wabesendara, man edwoko wang’ penji para mange de iwi kwo. Atheyo mer ma ceng’ini mandha ku Yehova man cwinya udoko tek nia etie Mungu mi mer.

Kadok ma fodi lwiny uthum ungo de juruot fwa ubed unen man ubed uweco kud umego wang’ ma pol. I dwi mir 8, 1943, umego José-Nicolas Minet ucidh uliewo dhanu mi luba mwa pi nicimiyo korolembe. Ewok epenjo kumae: “Ng’agi ma gibemito gilim batizo?” Baba uting’o cinge, an bende ating’o. Walimo batizo i nyathi kulo moko ma kago ku luba fwa.

I dwi mir 12, 1944, juaskari mir Ujermani gitugo lwiny migi ma dit man ma tokcen yo reto mi theng ng’om ma gimaku; wang’ ma pol julwong’e nia Lwiny mi Ardennes. Wabed wakwo kago ku kabedo ma lwinyne ubekadhu i iye, man ugam ukwayu kud wawok kud i kusika m’i the ng’om mi ot fwa pi dwi ma romo acel. Ceng’ acel kinde m’awok pi nicimiyo cam ni leya fwa, jukilo bomb iwi lubane, e eyaku wi otbak fwa cen. Jaaskari moko mir Amerika m’ubino i ng’et dwol ukok kumae: “Vut piny!” E aringo pi nicivuto i ng’ete, man eroyo sabu pare i wiya pi nigwoka.

I ng’ey lwiny, wayiko i program mwa pi niberombo thiri thiri kud umego mi cokiri mi Liège m’ubino i kilometre ma romo 90 yo malu ku kaka ma wabed wakwo i iye. I ng’ey kare moko, ecopere iwa nicaku the nyathin ungu moko mi ponji i Bastogne. Acaku timo tic mi  joko palatha man anwang’u kaka mi somo cik. I ng’eye, acaku timo i biro pa gavmenti mi the dero. I oro 1951 wapangu pi coko ma dit mi twodiri i Bastogne. Dhanu ma romo dak acel gigam gibino i cokone; nyamego moko ma jayab yo ma won amora ma nyinge Elly Reuter de ubino nuti. Egam enyono gari kilometre 50 pi nicidho i cokone. Nyanok i ng’eye wacaku marara kude, man wang’olo nia wabigamara. Elly ugam unwang’u lwong’o mi cidho i somo mi Gilead i États-Unis. Ento ekiewo ni kabedo mwa ma dit pi ninyutho thelembe m’uketho ebenwang’u nia ukwayu ngo eyii lwong’one. Umego Knorr ma i saa maeca ubino jatel wi tic mi dhanu pa Yehova, udwoko ire ku yoo nia saa moko nyo nindo moko eromo cidho i Gilead ku won ot pare. Wagamara i dwi mir 2, 1953.

I oro ma rom eno, waku Elly wacidho i coko ma dit mi Société du Monde Nouveau ma jutimo i Yankee Stadium i New York. Saa ma wani kuca, arombo kud umego moko m’umiyo ira tic ma cuu man ekwaya nia adok i États-Unis. I ng’ey ma warwo i bang’ Yehova pi lembene, waku Elly wamaku yub mi kwero ticne man mi dok i Belgique pi nitielo nyathin ungu moko ma nok mi Bastogne m’ubino ku jurwey ma romo apar. I oro m’i ng’eye, wabino kud anyong’a kinde ma nyathin mwa ma nico ma nyinge Serge unyolere. Lembe mi can utie nia i ng’ey dwi abiro, twoyo umake man etho. Wakoro pi can m’i cwinywa ni Yehova nikadhu kud i rwo, man wanwang’u tego i genogen mandha mi cer.

I dwi mir 10, 1961, anwang’u tic moko mi saa ma nok ma romo weko ira kaka mi timo tic pa jayab yo. I kind nindo ma rom eno, anwang’u lwong’o m’uai i bang’ janen wi tic mi filial mi Belgique. Epenja ka nyo atie ayika nibedo jatic mi twodiri (ma kawoni julwong’o jaliew mi twodiri). Apenje kumae: “Nyo ecopere ngo nia wakebed juyab yo i wang’ niyiyo tic maeni?” Eyiyo kwac para. I ng’ey ma watimo tic pa jayab yo pi dwi abora, wacaku tic mi twodiri i dwi mir 9, 1962.

Watimo tic mi twodiri pi oro ario ci julwong’owa pi nicitimo i Bethel mi Bruxelles. Wacaku timo kuca i dwi mir 10, 1964. Tic ma nyen maeno umiyo iwa mugisa dupa. Nyanyok i ng’ey m’umego Knorr ucidh uliewo Bethel mwa i oro 1965, iya uwang’ lii kinde ma jung’iya nibedo janen wi tic mi filial. I ng’eye, julwong’o waku Elly pi nicidho i kalasi mi 41 mi somo mi Gilead. E kumeno, wec m’umego Knorr uyero oro 13 i wang’e upong’o de andha! I ng’ey maku diplom, wadok i Bethel mi Belgique.

Pi oro ma dupa, abino ku rwom mi tiyo ku ponjiri m’anwang’u iwi lembe mi cik pi nicero ba bed’agonya mwa mi timo thier i Europe man i kabedo mange. (Filip. 1:7) Eno uketho arombo ku judongo mi ng’om ma kadhu 55 ma jukwero tic mwa i igi. Kakare ninyutho pi diru para i lembe m’uneno cik, abed anyuthara  nia atie “dhanu pa Mungu.” Saa ceke abed akwayu telowic pa Yehova nikadhu kud i rwo, pilembe ang’eyo nia “adunde ubimo [kunoke japoklembe] ni i cing Yehova calu ora mi pi: eloke ka ma tek eyenyo.”—Rie. 21:1.

Aromo wil ungo nyanok de ku wec ma wagam waweco kud acel m’i kind jurutic mi Parlema mir Europe. Akwayu wang’ udul pi niweco kude, man tokcenne eyiyo nirombo kuda. Eyero kumae: “Abimiyo iri dakika abic tap, abusiel ungo.” E akulo wiya man acaku rwo. Jaditne upenja ku ng’eicwiny ma lee ka nyo eca abino timo ang’o. Ating’o wiya malu, man ayero kumae: “Abino foyo Mungu pilembe itie acel m’i kind jutic pare.” Epenja kumae: “Imito yero ang’o?” Anyutho ire giragora mi Jurumi 13:4. Ebino Japrothanthi, pieno giragora maeno mi Biblia utelo nen pare lee. Adwogine ubino ang’o? Emiyo ira dakika pier adek, man rombone ukelo adwogi ma ber mandha. Enyutho bende nia eworo tic mwa.

Pi oro ma dupa, dhanu pa Yehova ginyego i wang’ cik i Europe iwi lembe m’uneno nidikiri ngo i lemgamba, gwok mir awiya, culo palatha, ku lembe mange. Ebino ira rwom ma lee nidikara i anyegone ma pol man nineno ku wang’a kite ma Yehova umiyo ko iwa aloci. Jumulembe pa Yehova giloyo pido ma kadhu 140 i wang’ Otpido mir Europe ma neno twero mi dhanu!

I kind oro 1990 ku wiye, atimo karacelo kud umego Philip Brumley m’i kabedo mwa ma dit, man kud umego Valter Farneti mi ng’om mir Italie, kara umego mwa mi Cuba gitim ni Yehova ku bed’agonya, kum nwang’u jukwero tic mwa kuca. Akiewo ni ambasader mi Cuba ma ni Belgique, man i ng’eye warombo ku jadit moko ma jung’iyo pi nitiyo iwi lembe mwane. Niai i rombone ma kwong’a, ebino iwa tek niyiko kosowinjiri m’uketho gavmenti ma kuca ukwero tic mwa.

I ng’ey ma wakwayu telowic pa Yehova nikadhu kud i rwo, wakwayu rusa mi oro Biblia 500 i Cuba, e juyiyo iwa. Bibliane gitundo ma ber man jupokogi ni umego, pieno wanyang’ nia Yehova umiyo mugisa iwi kero ma watimo. I ng’eye wakwayu rusa mi oro Biblia mange elufu pier ario wi abiro ku dak abic (27500). Kwac maeno de juyiyo. Nikonyo umego ku nyimego mwa mi Cuba ninwang’u Biblia ma migi gigi umiyo ira anyong’a ma lee.

Acidho i Cuba wang’ dupa pi nikonyo kara lembe mi cik m’ugwaku kum tic mwa ubed miero. I saa ma wabeyiko lembene, atuc nitheyo mer ku jutic ma dupa pa gavmenti.

I oro 1994, junego dhanu ma kadhu milioni acel, i lwiny mʼutuk i Rwanda ma pi nidaru the suru mi Tutsi. Ku lembe ma rac, junego umego ku nyimego mwa moko de. Nyanok i ng’eye, jukwayu i bang’ ungu mir umego moko nia gimii kony ni umego ku nyimego mwa mi ng’ombe.

Kinde ma watundo i adhura ma dit mi Kigali, wanwang’u junzeko biro mi loko dhok ku kapang girasoma ceke kud atum. Juwok jukoro iwa kpawa dupa mi can mir umego ku nyimego mwa ma jutong’o ku lupanga. Ento jukoro iwa bende pi mer ma nen ku timo m’umego ginyutho. Ku lapor, warombo kud umego moko ma Jatutsi ma juruot moko ma Jumulembe ma Juhutu gikanu i the ng’om pi nindo 28. I saa mi coko moko i Kigali, wamiyo jukocwiny niai kud i Lembagora ni umego ku nyimego ma kadhu 900.

I ng’eye wakadhu boda pi nimondo i ng’om mi Zaïre (ma tin julwong’o République démocratique du Congo), pi nicisayu Jumulembe ma wendgi lee mi Rwanda ma giringo i kambi mir uring ng’wec ma kago kud adhura mi Goma. Nwang’u kakagi uvoyowa, pieno wakwayu Yehova utel wiwa pi nitundo kaka ma gin’i iye. E waneno ng’atu moko ubebino yor i bang’wa, man wapenje ka nyo eng’eyo Jumuleme pa Yehova moko. Edwoko nia, “eyo, an de atie Jamulembe. Abibedo kud anyong’a niterowu i bang’ komite ma miyo kony.” I ng’ey rombo mi tielocwiny ma warombo ko ku komite maeno, warombo kud uring ng’wec ma romo elufu acel ku dak abusiel (1600) pi nimiyo igi jukocwiny man tielocwiny niai kud i Lembagora. Wanyutho igi bende lembe ma nwang’ere i barua m’uai i Guriri m’utelowic. Anyong’a unego umego ku nyimego lee akeca kinde ma giwinjo wec ma e mi tielocwiny: “Waberwo piwu thiri thiri. Wang’eyo nia Yehova biwenjowu ngo.” Wec maeno m’uai i Guriri m’utelowic ubino lemandha. Tin, Jumulembe ma kadhu elufu pier adek (30000) gibetimo ni Yehova kud anyong’a i Rwanda!

I ng’ey ma wabedo i gamiri pi oro ma romo 58, nyaramara para ma Elly utho i oro 2011. Anyutho pi can m’i cwinya ni Yehova nikadhu kud i rwo, man ejuko cwinya. Anwang’u bende jukocwiny i tic mi rweyo lembanyong’a mi Ker ni judhugola para.

Kadok nwang’u kawoni atie ku oro 90 ku wiye de, re asu arweyo kubang’ yenga. Etie ira bende anyong’a ma lee nikonyo i Departema ma neno lembe pa cik i filial mi Belgique, ninyutho lembe m’ang’eyo ni jumange, man nitielo cwiny aradu m’i kind juruot mi Bethel.

Oro ma romo 84 udaru kadhu niai m’arwo wang’ ma kwong’a i bang’ Yehova. Ebino acaki mi woth ma ber magwei m’ucora ceng’ini mandha i vute. Atie ku foyofoc lee nia i kwo para zoo, Yehova uwinjo rwo para.—Zab. 66:19. b