I oro m’i ng’eye, jutwong’o i Bethel nia jutie ku yeny mi ba volonter ma copo timo tic i Filial mir Afrique du Sud, kaka ma juketho iye macin ma nyen mi wodho buku. An de aroyo nyinga pi nicidho, man anyong’a nega lee kinde ma jung’iya nia acidhi. Jung’iyo bende umego mange adek ma gitimo i Bethel mi Canada: Dennis Leech, Bill McLellan, man Ken Nordin. Juyero iwa nia wabibedo i Afrique du Sud pi kare ma lee!

Agoyo simu wang’ acel ni mama, ayero ire kumae: “Mama, amito ayer iri lembe moko ma nyen. Abecidho i Afrique du Sud!” Mama ubino ng’atu ma weco ngo akeca, re etie ng’atu m’utie ku yiyoyic ma tek man ng’atu mi tipo. Eyero ngo lembe dupa, re ang’eyo nia abino ku yeny mi kony pare. Giku baba zoo gijai ungo i kum yub m’amaku kadok gibino ku can nia abibedo bor kugi de.

Ku kwong’a jular juorowa i Bethel mi Brooklyn pi nicinwang’u ponji pi dwi adek iwi ayi ma jucopo tiyo ko ku macin mi wodho buku. I ng’eye, wamaku meli m’ubecidho i Cape Town, i Afrique du Sud. Nwang’u fodi oro para 20 uromo aroma. Wamaku garimosi (train) kud i Cape Town nwang’u dong’ piny unyutho pi nicidho i Johannesburg. Kaka ma kwong’a ma wawok wacungo i iye i dhu mombwa, ubino i Karoo ma tie adhura ma nyanok i ng’om moko m’ubedo ve langa. Ebino kabedo m’utur tie lee i iye man ma lieth. Wan ang’wen zoo wacaku neno piny ku wang’ madirisa man wacaku zungo nia eni re tie kit ng’om ma nenedi! Cwinywa ucaku pido kadok pi tic ma jubimiyo iwa bende. Oro moko i ng’eye, kinde ma wadok waliewo adhurane, wanwang’u nia karaman etie kaka ma ber ma jukwo i iye ku kwiyocwiny.

Tic m’atimo pi oro ma nok ubino nitiyo ku macin moko ma ber, ma re timo kude tek ma julwong’o Linotype. Ebed ekonyo pi niketho gazeti Otkur ma Wiw man Réveillez-vous ! gibed ayika pi wodhogi iwi karatasi. Filial ubed uwodho gazeti i dhok ma juweco i Afrique du Sud kende ngo, ento bende i dhok ma tung’ tung’ mi ng’om mir Afrika. Wabino kud anyong’a pilembe macin ma waai kud i Canada wabino pire, ubino timo ma ber!

 I ng’eye, atimo i biro ma neno wi tic ma tung’ tung’ mi wodho buku, mi ore, man mi loko dhok. Tic ubino lee man kwo bende ubino ma ber.

I oro 1968, wagamara ku nyamego Laura Bowen, m’ubino jayab yo man ebed ekwo ceng’ini ku Bethel. Ebed ekiewo bende piny i Departema mi loko dhok. I saa maeno, ju m’ugamiri ma nyen ubed ubedo ngo i Bethel, pieno Filial uorowa woko calu juyab yo ma segi i teritwar. Lembene upido cwinya nyanok, pilembe pi oro apar m’atimo i Bethel, jubed jumiyo ira cam man kabedo bende. Kawoni ubemito nia wanwang’ piny maeno zoo wan giwa, ke ku sente ma nyanok ma jubewotho miyo iwa. Wan ario ceke ng’atuman ubed unwang’u sente rand 25 (ma saa maeca ubino dollar 35) kubang’ dwi, ndhu ka wapong’o saa, liew, man wabolo girasoma ma wendgi ubekwayere. Ku sente maeno, umito nia wacul ot, wang’iew cam, wacul transpor, wacul yath, man yeny mwa mange.

Juorowa ni juyab yo ceng’ini kud adhura mi Durban, i dhu Océan Indien. Dhanu mi India ubino lee i adhurane, man dupa m’i kindgi ubino nyikway jurutic m’ubed utimo tic i kampuni mi yiko sukari i ng’om mir Afrique du Sud, i kum oro 1875. Kawoni dong’ gimondo i tic mange, re fodi asu gigwoko suru kud ayi migi mi tedo cam, uketho i iye bende cam migi ma gimaru. Wabino mbe ku peko mi rweyo igi lembanyong’a, kum gin de giweco Anglais.

Jubed jukwayu nia juyab yo ma segi girwey pi saa 150 kubang’ dwi. Pieno waku Laura wapangu nia pi nindo ma kwong’a mito warwey pi saa abusiel, re piny ubino lieth man wabino mbe ku dhanu ma waponj kugi Biblia. Gin ma watimo ubino kende kende nirweyo ot kubang’ ot pi saa abusiel. Kinde ma wabecicaku rweyo, aneno man saa anwang’u nia karaman dakika 40 udaru kadhu! E apenjara nia wabiculo vur maeni nenedi?

I ng’eye, wagalu ngo, wang’iyo ku lembene. Kubang’ ceng’ wabed wayikara i wang’e: Waketho cam, cwee, man kawa ma wamuro i thermus. Saa ma wamito wayom i iye, waketho mutukari mwa i the tipo yen. Saa moko awiya mi India gibin gicungo ceng’ini i ng’etwa ma nwang’u gibenenowa ku zungo, pilembe wabenen tung’ kugi. Pi nindo ma nok ci wanwang’u nia ka warweyo pi saa ario kunoke adek, i ng’eye ceng’ dok mwony iwa pio pio mandha.

Ebino anyong’a ma dit nitero lemandha ni dhanu ma jujol i teritwar maeno! Dhanu mi India gitie dhanu ma wor, ma weg bero, man m’umaru Mungu. Dhanu mi dini mi Hindu dupa de gijolo rwonglembe ma watero igi. Gimaru niponjo lembe iwi Yehova, iwi Yesu, iwi Biblia, iwi ng’om ma nyen ma bibedo ku kwiyocwiny i iye, man iwi genogen ma watie ko pi ju m’utho. I ng’ei oro acel ci wanwang’u ponji mi Biblia 20. Kubang’ ceng’ wabed wacamu cam mi dieceng’ ku juruot acel kud i kind juruot ma waponji kugi Biblia. Lembene ubed unyang’uwa lee.

I ng’eye jumiyo iwa tic mange; juorowa wacidh watim tic mi twodiri i dhu wat mir Océan Indien. Kubang’ yenga kinde ma wabeliewo cokiri man waberweyo lembanyong’a, wabed wacidh waliewo juruot moko mir umego pi nitielo cwinygi. Wadoko ve juruot migi, wang’iyo kud awiya migi man ku lei migi. Oro ario ma watimo ubino iwa oro mir anyong’a mandha. E mbwang’ kumeni, jugoyo ira simu kud i Filial. Umego m’ulwong’a uwacu ira kumae: “Wabemaru nia wudwogi i Bethel.” Adwoko ire nia, “ing’eyo, watie kud anyong’a lee kaka ma wan’i iye keni.” Ento wabino ayika nicitimo kaka moko ci ma juorowa i iye.

I Bethel abed atimo i biro mi Departema ma neno wi tic mi lembanyong’a. Abino ku rwom mi timo karacelo kud umego ma giteng’ini i thenge mi tipo man ma giriek. I nindo maeno, jubed juoro barua ni cokiriman pi nidwoko wang’ rapor ma jaliew mi twodiri uoro i ng’ei m’eliewo cokirine. Baruane ubed umiyo telowic man tielocwiny m’ubekwayere. Lembuno ubed umiyo tic ma tek ni umego m’ubeloko  baruanegi niai i dhok mi Xhosa, Zulu man mange nidok i dhok mir Anglais, man mir Anglais ke i dhok mir Afrika. Abino ku foyofoc lee i kum tic mi julok dhok maeno, pilembe gikonya anyang’ bende i peko m’umego ku nyimego m’ucol gibenwang’iri ko.

Saa maeno, gavmenti mir Afrique du Sud uketho akoyakoya mi rangi (apartheid). Ungu mi rangiman ubed ukwo kathodhgi tung’, eno uketho dhanu mi rangi ma tung’ tung’ ubed udikiri ngo karacelo i kindgi. Umego mwa m’ucol mir Afrika gibed giweco dhok migi, girweyo lembanyong’a i dhok migi, man gibed gidikiri i coko de mi dhok migi.

Agam ang’eyo ngo umego dupa m’ucol mir Afrika, pilembe teritwar mi cokiri ma juora i iye ubino mi dhok mir Anglais. Kawoni anwang’u kaka mi ng’eyo lembe dupa iwi umego m’ucol mir Afrika man iwi suru migi. Atundo ning’eyo peko m’umego mwa gibenwang’iri ko pi lembsuru man yiyoyic mi dini mi kabedo ma gibekwo i iye. Gibedo ma cwinygi tek! Gikwero lembsuru m’urombo ngo ku Lembagora man timo mi pajogi, kadok wedi migi kunoke dhanu mi pacu migi ubino nyayu ragedo i kumgi de! I kiaru ke jucan ubino lee. Dupa m’i kindgi usomo nyanok, jumoko ke usomo ngo magwei, re giworo lembe mi Biblia.

Abino ku rwom mi timo iwi lembe m’uneno cik m’uweco iwi bedagonya mi timo thier mwa man mi mondo ngo i lembgamba. Ebino lembe ma tielo cwinyjo lee nineno gwoko bedoleng’ mir awiya man tegocwiny migi, kinde ma juriemogi kud i somo pilembe gikwero nisomo sala man niwero wer mi dini.

Umego ginwang’iri bende ku peko mange i ng’om ma nyanok mir Afrika ma julwong’o Swaziland. Kinde ma rwoth Sobhuza mir Ario utho, jukwayu nia dhanu ceke m’i ng’ombe gitim lembe moko mi suru ma jutimo tek dhanu utho. Jumaco gicikiri nilielo wigi zoo, jumamon ke ginyar wigi udong’ nyanok. Junyayu ragedo i kum umego ku nyimego dupa pilembe gikwero nidikiri i timo maeno m’utie ku winjiri ku woro kwaru m’utho. Gwoko bedoleng’ migi ma ginyutho ni Yehova unyayu anyong’a lee mandha i iwa! Wanwang’u ponji dupa nikum gwoko bedoleng’ man cirocir mir umego mir Afrika man lembene utielo yiyoyic mwa.

I oro 1981, adok kendo i tic mi wodho buku pi nimiyo kony iwi kite ma jucopo tiyo ko ku ordinater i tije. Ebino ira saa mir anyong’a ma dit! Ayi mi wodho buku ulokere lee. Jadit moko ma neno wi kampuni mi lwor umiyo macin ma nyen ni Filial man eyiyo nia wakewatii kude mananu. Lembuno uketho wawilo macin abung’wen ma wabino ko ku macin ma nyen abic. Juketho bende macin mange ma dit mi wodho buku. Eno uketho wabed wawodho buku lee nisagu m’i wang’e!

Ordinater ukonyowa ninwang’u ayi ma nyen mi ketho kwan ubed iwi mbaya nikadhu kud i program moko ma julwong’o MEPS, ma konyojo niwodho girasoma i dhok ma dupa. Teknoloji utimo alokaloka ma lee mandha niai ma waweko Canada wadwogo i Afrique du Sud! (Isa. 60:17) I ng’eye, wan ang’wen ceke wagamu nyimego ma beco ma gi juyab yo man ma gimaru Yehova lee mandha. Waku Bill wabetimo asu i Bethel. Ento Ken giku Dennis ke gicaku betungo awiya migi ceng’ini ku Bethel.

Tic ubino medere ameda. Loko girasoma m’ujengere iwi Biblia man wodhe iwi karatasi uwotho medere ameda i dhok ma tung’ tung’, man juwotho orogi kadok i Filial mange. Lembuno uketho jubino ku yeny mi medo udi mange ma nyen i Bethel. Umego gigiero ot ma nyen yo reto mir adhura mi Johannesburg, man juthiero ode ni Mungu i oro 1987. Ebino ira anyong’a ma lee mandha nidikara i tic maeno mi medo Bethel man mi timo i Komite mi Filial mir Afrique du Sud pi oro ma dupa.

I oro 2001, wanwang’ara ku lembe moko m’upoyowa apoya. Julwong’a nia adok atim i Komite ma juketho ma nyen i Filial mir États-Unis. Kadok wabino ku can pilembe wabeciweko tic man jurimbwa i Afrique du Sud de, re wabino bende kud anyong’a nicaku kwo mange ma nyen karacelo ku juruot mi Bethel mir États-Unis.

Re cwinywa ubino pido, pilembe wabecibedo bor ku min Laura ma dong’ oro pare ucidho. Nimiyo ire kony kud i New York tie iwa tek, ento nyimego adek pa Laura gibegwoke man gibemiyo ire kony. Giyero kumae: “Nitimo tic mi saa ceke tie iwa tek, ento wang’eyo nia ka wabegwoko megwa, eno biketho wubimeduru ku tic mwu.” Wabedwoko igi foyofoc lee mandha.

I thenge para ke, umira ku min ot pare ma gikwo i Toronto i Canada gibino gwoko mama m’udong’ dhatho. Saa maeno, gigame ekwo i bang’gi karacelo kugi pi oro ma kadhu 20. Watie ku foyofoc lee mandha pi gwok ma gigwoke ko nitundo i tho pare, nyanok i ng’eye kinde ma watundo i New York. Etie mugisa ma lee nibedo ku juruot ma gitie ayika nitimo alokaloka i kwo migi pi nigwoko junyodo migi m’utii, ma saa moko lembene bebedo ni yot ungo!

Pi oro moko, tic m’abed atimo i États-Unis ubino niwodho girasoma, ma tin lembene unwang’u alokaloka man edoko yot magwei. I nindo ma ceng’ini eni, adok atimo i Departema mi ng’iewo piny. Etie ira anyong’a ma dit nitimo pi oro 20 i kind juruot mi Bethel ma dit ma wend dhanu m’i iye romo 5 000, man ma ju m’utimo i iye ku bor wendgi romo 2 000!

Kawoni oro pier abusiel udaru kadhu, aparu ngo nia nwang’u nindo moko acopo nwang’ara keni. Laura umiyo ira kony kud adundene ceke pi oro maeno zoo. Kwo para ubino ber mandha! Wanwang’u kony lee i tic ma tung’ tung’ ma watimo man i bang’ dhanu ma beco ma watimo kugi, uketho i iye umego ku nyimego mi Filial dupa ma juorowa wacidh waliew i ng’om ma tung’ tung’. Tin ma dong’ atie ku oro ma kadhu 80, acopo timo ngo tic lee pilembe umego m’aradu gitie ma gicopo timo tije.

Jagor Zaburi ukiewo kumae: “Mugisa ni thek ma Mungu migi en e Yehova.” (Zab. 33:12) Eno tie lemandha! Atie ku foyofoc lee mandha pilembe atimo ni Yehova karacelo ku dhanu pare ma gi jumutoro.