1, 2. Chaw Jewba, ¿chumngelu piwkeyefi ta Salomon? Ka ¿chumngechi kümelkangey?

SALOMON weche wentrungelu müten longko ülmenkünungey Israel mu. Pichi rupalu, kiñe pewma mu Jewba pewfaluweyew ka feypieyew: “Feypien chem dungu ayüafuymi tami eluafiel”. Salomon feypi ñi weche wentrungen ka adümuwnon, feymu ngillatufi ta Jewba: “Eluen tami feyentuafiel kom piwke mu, fey ñi jusgayafiel tami pu che” (1 Rey. 3:5-10). Femngechi Salomon pengeli fente tañi ñom piwkengen. Feymu llemay Jewba müna piwkeyeeyew (2 Sam. 12:24). Ñi feypin Salomon müna ayüwülfi ta Jewba, feymu kidu elueyew ñi adümuwal ka kim chengeal (1 Rey. 3:12).

² Salomon petu ñi nor piwkeyefiel ta Chaw Jewba, rume kümelkangey. Kidu elfalkünungey ñi dewmayal kiñe ngillatuwe ruka ñi püramyengeal Jewba ñi üy (1 Rey. 8:20). Ka kimniengey Chaw Dios ñi eluetew fütra kimün ta Salomon. Kafey Chaw Jewba tañi newen mu, Salomon wirintukuy küla lifru Biblia mu. Kiñe tüfa ta Proverbios.

3. ¿Chem ramtun wiñoldunguaiñ tüfachi chillkatun mu?

³ Proverbios mu ti feypin “piwke” epe pataka rupa müley. Kiñe tüfa Proverbios 4:23, feypi: “Kom dungu mu tami kuñiwtukukefiel, doyelchi may kuñiwtukuafimi tami piwke”. Tüfachi versikulo mu, ¿chem pifel “piwke”? Tüfa wiñoldunguaiñ tüfachi chillkatun mu. Kafey inaduamaiñ epu ramtun: Weküfü, ¿chumngechi wedalkañmayafeiñmu taiñ piwke? Ka, ¿chumngechi kuñiwtukuafiyiñ taiñ piwke? Taiñ nor piwkeyeafiel ta Chaw Dios, duamnieiñ kimal ti wiñoldungun.

4. Biblia mu, ¿chem pifel “piwke”?

⁴ Proverbios 4:23 feypilu “piwke”, pengeli chem taiñ rakiduamken, taiñ chum duamken, chem taiñ ayünieel ka chem duam mu femkeiñ fillke dungu. Kafey pengeli taiñ rüf chumngechi chengen ponwi mu, chumngechi taiñ trokingeken müten no.

5. Taiñ femkeel taiñ külfünküleal, ¿chumngechi trürümngey taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke?

⁵ Rume falin-ngey kuñiwtukuafiel taiñ kuerpu, ka femngechi falin-ngey kuñiwtukual taiñ rakiduam ka taiñ piwke. Rakiduamnge epu dungu mu ñi trürkülen tüfa. Wüne, taiñ külfünküleal duamnieiñ kümeke iyael ka deportetual. Ka femngechi taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke, duamfali fill antü papeltual Biblia ka fillke lifru ka papel nütramkalu Biblia mu, kafey fill antü pengelnieaiñ taiñ feyentuken Chaw Jewba mu. ¿Chumngechi pengelafuiñ tüfa? Inayaiñ taiñ kimürpuel Biblia mu ka wüldunguaiñ chem taiñ feyentukeel (Rom. 10:8-10; Sant. 2:26). Epu dungu, re ngüneduamliyiñ taiñ ad, “tremolelu” trokiwafuiñ, kutrankülefuliyiñ rume. Ka femngechi fentren küdawelfiliyiñ ta Jewba, rakiduamafuiñ chi: “Rume feyentuken Chaw Dios mu”, welu taiñ piwke mu ayürpuafuiñ chi weda femal (1 Kor. 10:12; Sant. 1:14, 15). Feymu akordanieafiyiñ Weküfü küpa welurakiduamelkeeiñmu. ¿Chumngechi femafuy tüfa? Ka, ¿chumngechi kuñiwtukuwafuiñ?

6. ¿Chem dungu ayüniey Weküfü? Ka, ¿chumkey ñi femürpual?

⁶ Satana kidutu duamuwkey, kayñetuniefi ta Chaw Jewba ka inakelafi ñi ngülam, fey ayüniey taiñ inayentuafiel ñi femken ka ñi rakiduam. Welu Weküfü ngünenielayafuy taiñ piwke taiñ femal tüfa. Feymu femkey kakelu dungu taiñ wedalkañmayaetew. Kiñe tüfa, Weküfü elkünuy taiñ wallmanieaetew fentren che inakefilu kidu ñi rakiduam (1 Juan 5:19). Fey ayüniey taiñ weniyenieafiel feychi wedake che, kimnielu rume iñchiñ taiñ wedalkañmayaetew ka welulkañmayaetew taiñ rakiduam ka taiñ femkeel (1 Kor. 15:33). Weküfü femngechi ngünenkafi tati longko ülmen Salomon. Kidu nierpuy fentren domo poyekenofilu ta Jewba. Rupalu chi antü fey engün wedalkañmaeyew ñi rakiduam, fey ñochikechi Salomon piwkeyewelafi ta Jewba (1 Rey. 11:3).

7. 1) Weküfü, ¿chumngechi rakiduamelkefi pu che kidu reke? 2) ¿Chumngelu duamnieiñ kuñiwtukuwal?

 ⁷ Fillke pelikula ka programa television mu, Weküfü kimeltulelkefi pu che ñi rakiduamal kidu reke. Adkintufiel ka allkütufiel mu iñchiñ fillke nütram adngelluwkeiñ. Welu fey ka müten no, tüfa ka kimeltukeeiñmu chumngechi rakiduamal, duamküleal ka chem femal. Jesus ka kimi tüfa, feymu entuy fillke nütram, femngechi ñi kimeltulelafiel pu che falinke dungu. Akordakeymi chi kiñeke nütram feypilu Jesus ñi kimeltucheal, ti nütram tati küme piwkengechi samariache mew ka ti fotüm elkünulu ñi ruka ka ngünamkay ñi elungeelchi plata (Mat. 13:34; Luka 10:29-37; 15:11-32). Pu inakefilu Weküfü ñi rakiduam welurakiduamelafeiñmu tañi nütram mu engün, feymu kuñiwtukuwaiñ. Welu kiñeke pelikula ka programa television femlayay, doy may kimelelafeiñmu fillke dungu ka adngelluwafuiñ. Feymu duamfali taiñ küme rakiduamal chem peaiñ, ramtuwafuiñ: “Tüfachi pelikula kam programa television, ¿kimelmekeenew chi tañi inayal wedake dungu?” (Gal. 5:19-21; Efes. 2:1-3). Penielmi kiñe programa, fey ngüneduamülmi ñi nieel Weküfü ñi rakiduam, ¿chumaymi kay? ¡Famentuafimi llemay! Chumngechi famentukefimi wedake kutran.

8. Pu chaw ka ñuke, ¿chumngechi kelluafuy ñi pu pichikeche ka wechekeche ñi kuñiwtukuafiel ñi piwke?

⁸ Chawngelmi ka ñukengelmi, Jewba elfalkünueymu tami kuñiwtukuñmayafiel ñi piwke tami pu pichikeche ka wechekeche, fey Weküfü ñi wedalkanoaetew engün. Rüfkünu llemay, eymi femkeymi kom tami pepilnieel ñi kuñiwtukuafiel tami pu familia ñi kontunoaetew kutran, feymu liftukeymi tami ruka ka ütrüftukukeymi ti pod. Ka femngechi kiñeke pelikula, programa television, videojuego ka kiñeke pagina internet pengelkey Weküfü ñi rakiduam, feymu duamfali tami kuñiwtukuafiel engün ñi welurakiduamelnoaetew tüfa. Eymi elfalkünueymu ta Jewba tami kelluafiel tami pu pichikeche ka wechekeche ñi weniyerpuafiel  ta kidu, feymu elungeymi tami ngünenieafiel engün (Prov. 1:8; Efes. 6:1, 4). Feley tami inayal Biblia ñi ngülam tami feypikünuafiel tami pichikeche ka wechekeche chem ñi femal ka chem ñi femnoal. Feypiafimi tami pu pichikeche chem ñi peal ka chem ñi penoal engün, kafey kelluafimi ñi longkontukual engün chumngelu femngechi dullikeymi (ngümintukimi) (Mat. 5:37). Doy tremkülerpule engün, kelluafimi ñi ngüneduamal Jewba ñi ngülam, fey ñi kimal engün chem ñi kümen ka chem ñi kümenon (Eb. 5:14). Ka longkontukuaymi, tami pu pichikeche ka wechekeche inayafuy tami feypin, welu doyelchi may inayentuafingün tami chumken (Deut. 6:6, 7; Rom. 2:21).

9. Weküfü, ¿chem dungu rakiduamelkefi pu che? Ka, ¿chumngelu kuñiwün-ngey?

⁹ Taiñ wedalkañmayaetew taiñ piwke, Weküfü ayükey taiñ maneluwal pu che ñi kimün mu, femngechi famentual Jewba ñi rakiduam (Kol. 2:8). Ngüneduamnge kiñe tüfa, Weküfü rakiduamelkefi pu che ñi doyümafiel rikungeal tañi mongen mu. Kiñeke che femngechi rakiduamlu rikungerpuafuy, kakelu diturpulayafuy. Welu kom engün müley kuñiwün dungu mu, ¿chumngelu? Fente ñi diñmatukefiel ta plata, famentukeyngün ñi tremoleal, ñi küme yewküleal tañi pu che engün ka weniyewelafingün ta Chaw Dios (1 Tim. 6:10). Taiñ Wenu Chaw kellukeeiñmu taiñ küme rakiduamal ti plata mu, feymu mañumküleiñ (Ecl. 7:12; Luka 12:15).

10, 11. 1) ¿Chem dungu femaiñ taiñ kuñiwtukuwal? 2) Pu adkintulelu kuyfike waria mew, ¿chumkefuy? Ka, ¿chumngechi taiñ rakiduam kiñe adkintulelu reke feleafuy?

¹⁰ Taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke, ¿chumaiñ? Ngüneduamnieafiyiñ chem taiñ wedalkayafetew, fey famentufemaiñ. Tüfa rakiduamelkeeiñmu tañi femkefel pu che adkintulelu wentetu ti kura malal kuyfike waria mu. Kuyfi mew, tüfachi pu wentru pefile ñi fülkonmeken pu kayñe, mülefuy ñi kimelelafiel ta che. Rakiduamtukuliyiñ tüfa, kelluaeiñmu kimal chem chumal ñi wedalkañmanoaetew taiñ rakiduam tati Weküfü.

¹¹ Pu adkintulekelu wentetu kura malal trür küdawkefuy feychi pu che engün adkünukelu ti waria ñi konwe (2 Sam. 18:24-26). Feymu fülkonkülelu pu kayñe, trür kuydakefuy ti waria, fey ngüneduamkefuy ñi nülalenon ti konwe (Neh. 7:1-3). Ka femngechi, Weküfü ayüniey taiñ welulkañmayaetew taiñ rakiduam, taiñ chum duamkülen, taiñ ayünieel ka chem duam mu femkeiñ fillke dungu. ¿Chumngechi kuñiwtukuwafuiñ? Pepikafiliyiñ taiñ rakiduam Biblia ñi kimeltun mu *, fey tüfa pu adkintulelu wentetu kura malal reke feleay, fey kimelelaeiñmu taiñ welulkayafetew Weküfü. Feymu taiñ rakiduam kimeleleliyiñmu ñi mülen kuñiwün dungu, femaiñ kom taiñ pepilnieel ñi famentual taiñ wedalkayafetew.

12, 13. Kintukaduamngeliyiñ, ¿chem ayüafuiñ taiñ femal? Welu ¿chem duamfali taiñ femal?

¹² ¿Ka chem femafuiñ taiñ wedalkanoaetew Weküfü ñi rakiduam? Chaw Jewba kimeltueiñmu taiñ “nütramyeafiel no rume” pekan kudumuwün dungu, “ka chem fill wesake dungu no rume” (Efes. 5:3). Welu taiñ pu kompañ küdaw kam kolegio mu nütramkale engün kudumuwün dungu mew, ¿chumaiñ iñchiñ? Kimnieiñ Biblia feypieiñmu taiñ “elkünutuafiel ti wesake dungu ka taiñ illutuwenoael mapu mew mülechi fill wesake dungu” (Tito 2:12). Feymu taiñ rakiduam kimelelafeiñmu taiñ kontuafetew  weda dungu (Rom. 2:15). Welu, ¿allkütupeafiyiñ may? Ayüafuiñ chi taiñ peal kam allkütual taiñ pu kompañ ñi pengelmekeel kam ñi nütramkamekeel. Welu müley taiñ famentuafiel feychi kuñiwün-ngechi dungu ñi kon-noal taiñ piwke mu, feymu kañpüle amufemtuaiñ kam nütramkalelafiyiñ kümeke dungu.

¹³ Taiñ pu kompañ dikümtukuafeiñmu (altrontukuabeiñmu) taiñ rakiduamal ka femal wedake dungu, fey taiñ inanoafiel engün, duamfali taiñ llükanchengenoal. Jewba kimniey llemay taiñ femken kom taiñ pepilnieel ñi famentual wedake dungu, fey yafülduamelaeiñmu ka eluaeiñmu kimün taiñ famentual Weküfü ñi rakiduam (2 Crón. 16:9; Is. 40:29; Sant. 1:5). Fey, ¿ka chem femafuiñ taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke?

14, 15. 1) ¿Chem dungu llowaiñ taiñ piwke mu? ¿Chumngechi femafuiñ? 2) Proverbios 4:20-22 ñi feypin mu, ¿chumafuiñ taiñ doy kümelkayaetew taiñ papeltukeel Biblia mu? (Inaduamnge ti wichulechi dungu “ Chumngechi rakiduamal taiñ papeltupeel mu”).

¹⁴ Taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke, famentuafiyiñ wedake dungu, welu kafey duamfali llowafiel kümeke dungu. Wiño nütramkayaiñ ti waria mu nielu konwe kuyfi mu. Ti pu wentru konwe püle mülelu rakümtukukefuy ñi kon-noal pu kayñe. Welu kidu engün ka nülakefuy ti konwe fey ñi konal iyael ka kakelu dungu. Turpu nülangenofule tati konwe, pu che ponwitu mülelu layafuy entrin mu. Ka femngechi, fill antü eluwaiñ taiñ llowal Jewba tañi kimeltun, fey nierpuaiñ kidu ñi rakiduam.

¹⁵ Biblia pengeli chumngechi ñi rakiduamken ta Jewba, feymu papeltufiliyiñ, doy eluwküleaiñ inayafiel taiñ femün ka taiñ rakiduam mu. ¿Chumafuiñ taiñ doy kümelkayaetew taiñ papeltukeel Biblia mew? Duamfalngey taiñ ngillatuafiel ta Chaw Ngünechen. Kiñe lamngen feypi: “Ngillatukefiñ ta Chaw Jewba, ‘kelluen tañi peal falin-ngechi dungu Biblia mu’ pikefiñ. Fey wüla papeltukefiñ ta Biblia” (Sal. 119:18). Kafey duamfalngey rakiduamal taiñ papeltupeel mu. Ngillatufiliyiñ ta Jewba, papeltuliyiñ ka rakiduamliyiñ taiñ papeltupeel mu, Chaw Dios ñi Dungu puway ponwitu taiñ piwke mu, ka doy falintunieafiyiñ chumngechi ñi rakiduamkeel ta Jewba. Biblia feypi: “Iñche tañi fotüm, küme ngüneduamnge tami nütramkakefiel. Küme allkütunge tañi feypin. Longkontukunieafimi tati. Küme piwkentukufinge. Chaw Dios tañi feypin montulkefilu am tañi pu peetew ka tremolkefi tañi kuerpu” (Proverbios 4:20-22; Sal. 119:97).

16. ¿Chumngechi kümelkakeeiñmew JW Broadcasting? Nütramkange ñi feypin kiñe kurewen.

¹⁶ ¿Ka chem dungu femafuiñ taiñ rakiduamal Jewba reke? Eluwaiñ taiñ peal fillke dungu mülelu JW Broadcasting^® mu. Kiñe kurewen feypi: “Ti programa fill küyen tripalu, müna yafültukukeeyumu ka kellukeeyumu weñangkülelu ka kidulelu trokiwliyu. Femngechi Jewba wiñoldungueyumu tayu ngillatun. Taiñ ruka mu, rumel allkütukeyu tati ayüfalchi ül tripalu ti programa mu. Dewmamekelu iñchiw iyael, liftumekelu tayu ruka ka ürkütumekelu, allkütukefiyu tati ülkantun”. Tüfachi fillke programa kellukeeiñmu taiñ kuñiwtukuafiel taiñ piwke. Kimeltukeeiñmu taiñ rakiduamal chumngechi ñi femken ta Jewba, kafey yafültukukeeiñmu taiñ famentual Weküfü ñi rakiduam.

17. Ñi feypin 1 Reyes 8:61, inaliyiñ taiñ kimürpuel Jewba mu, ¿chem rupayay?

¹⁷ Ngüneduamliyiñ ñi chum tripan femal kümeke dungu, doy feyentuleaiñ Chaw Ngünechen mu (Sant. 1:2, 3). Fey taiñ femün mu, Jewba ayüwünkechi “iñche tañi fotüm ka tañi ñawe” piaeiñmu, femngechi küme duamküleaiñ ka doy ayünieaiñ taiñ ayüwülafiel (Prov. 27:11). Rupan mu wedake dungu,  pengelafuiñ taiñ serfimekefiel taiñ Wenu Chaw kom taiñ piwke mu (Sal. 119:113). Kafey pengelafuiñ taiñ piwkeyeniefiel ta Chaw Jewba, fey eluwaiñ taiñ inanieafiel tañi werkün dungu ka femal kidu ñi ayünieel. Biblia feypi: “Feymu lle, kom tamün piwke mew poyeafimün ta Chaw Jewba, taiñ Ngünechen, fey inanieafimün tañi werkün dungu ka allkütunieafimün tañi ley dungu chumngechi tamün fem-meken fachantü” (1 Reyes 8:61).

18. 1) Ñi femün ti longko ülmen Esekia, ¿chem kimeltukeeiñmu? 2) Chumngechi ñi ngillatuel David Salmo 139:23, 24 mu, ¿chem ngillatuafuiñ ta Jewba?

¹⁸ Kulpafengelu iñchiñ welulkakeiñ. Feymu weda femliyiñ, akordayaiñ ñi femün ti longko ülmen Esekia. Kidu welulkay, welu wiñorakiduamtuy, ka kom piwke mu amuley ñi serfiniefiel ta Chaw Jewba (2 Crón. 29:1, 2; 32:25, 26; Is. 38:3-6). Feymu famentuafiyiñ ñi femün Weküfü taiñ welurakiduamelnoaetew. Llellipuafiyiñ ta Chaw Dios: “Eluen tami feyentuafiel kom tañi piwke mu” piafiyiñ (1 Rey. 3:9). Biblia feypi: “Küme ngüneduamnieen, awem Chaw Ngünechen, ka kimnieñmaen tañi piwke. Inaduamnieen, ka kimnieñmaen tañi rakiduamelnieetewchi dungu. Peñmaen iñche mew ñi mülen kiñe rüpü ñi wedalkayafetew, ka ngüyulnieen tati rüpü mu rumel ngealu” (Salmo 139:23, 24). Feymu llemay kuñiwtukuniefiliyiñ taiñ piwke, nor piwkeyenieafiyiñ ta Chaw Dios.