Pu ngüneduamkefilu pu kuyfike dungu, arkeologo pingelu, 2012 tripantu mu peyngün kiñeke triran metawe 3.000 tripantu kuyfi tuwün-ngelu. Pu ngüneduamkefilu, rume ayüwkülefuyngün, ¿chumngelu (chemu)? Ayüwül-laeyew ñi pefiel tüfakechi triran metawe, welu may chem ñi wirintukunieel.

Pu arkeologo trapümfilu kom ti triran metawe, pepi chillkatufingün chem ñi wirintukungeel kanaan kewün dungu mu. Tüfa feypi “Eshba’al Ben Beda”, tüfa ñi feypin ürke “Esbaal, Beda ñi fotüm”. Tüfa tati wünen rupa pu arkeologo ñi pefiel tüfachi üy wirintukulelu kiñe kuyfi fillem mu.

Biblia mew müley kangelu che Esbaal pingelu, tüfa ti longko ülmen Saul ñi fotüm (1 Crónicas 8:33; 9:39). Ti kimeltuchefe Yosef Garfinkel, kiñe küdawlu ñi peal ti metawe, feypi: “Ti Biblia mu ka ti fillem ñi pefiel pu arkeologo, üytungekey ta Esbaal ti longko ülmen David ñi antü mu müten, tüfa ngüneduamfalngey”. ¡Femngechi ngüneduamngey pu arkeologo ñi pefiel kiñewküley ti Biblia mu!

Tati Biblia mu Saul ñi fotüm ka feypingey Is-boset (2 Samuel 2:10). ¿Chumngelu feypilay “baal”, welu may feypi “boset”? Kiñeke adümuwkelu feypikeyngün, tati wirintukufilu epungechi Samuel küpa wirintukulay chi ti üy Esbaal ñi rakiduamelnoafiel pu israelche ta Baal mu, ti dios ngüneniefilu ti kürüftuku mawün ñi poyekefiel pu kanaanche. Welu Biblia mu wünen Crónicas feypi ti üy Esbaal.