1, 2. ¿Chacha warmjam jan waltʼayasiñax utji ukhax kun jisktʼasiñasas wakisispa?

 WALI llakitaw Italia markankir Lucia sat mä warmix 1988 maranxa jikxatasïna *. Tunka mar casaratakïskänwa, ukampis niya jaljtañampïxänwa. Walja kutiw chachapampi sumthapiñxa munatayna, ukampis inamayakiw chʼamachasitayna. Ukhamasti jan waltʼayasxasaw jaljtapxäna, jupaw pä imill wawapar uywañapäna. Uka tiempot amtkasax Luciax akham siwa: “Chachajampix janiw suman jakasiñax utjxänti, taqi kunas inamayäkaspas ukham amuyasiyäta” sasa.

² Chacha warmi jan waltʼayaskstan ukhaxa, inas kunjamsa Luciax jikxatasïna uk amuysna. Ukat inas kunjamatsa jan jaljtkiristxa sas jisktʼasisksta. Ukhamächi ukhaxa aka jisktʼar qhanañchañaw yanaptʼistaspa: ¿Chacha warmjam sum sarnaqasiñatakix Diosan iwxanakaparjamat sarnaqtxa? (Salmo 119:105.)

3. Kawkinsa divorciokiw istʼasiski, ¿ukat divorciatäxapxi ukhaxa kunjamsa chachas warmis familiaranakas jikxatasipxi?

³ Kunapachatï chacha warmix janipun waltʼayasxapxi ukhaxa, jaljtañakis wakisxaspa ukhamäspawa. Chiqpachansa taqi chiqanwa chacha warmi jaljtatanakax wal jilxattaski, divorciatanakas ukhamarakiwa, ukampis jaljtasax chachatsa warmitsa wal amtasipxi. Uka jaljtatanakatxa waljaniw pʼiqi usuni jan ukax kunayman yaqha usunakani uñjasipxi, khitinakatix jan  jaljtapki ukanakax sumakiw sarnaqasipxi. Divorciatanakan wawanakapax walja maranakaw wali llakita ukat jan sum amuytʼasis sarnaqapxi. Awk taykanakas munat masinakas llakisipxarakiwa. ¿Ukat khititï nayraqat chacha warmir jaqichkäna uka Diosax kunjamsa jikxataspacha?

4. ¿Chacha warmi jan waltʼayasiñanakxa kunjamsa uñjañasa?

⁴ Kunjamtï akhakam yatiqktanxa, chacha warmix wiñayataki wali sum jakapxaspa, ukwa Diosax munäna (Génesis 2:24). Ukhamasti, ¿kunatsa walja chacha warminakax jaljtapxi? Chiqpachansa janiw mä akatjamat jaljtapkiti. Janïr jaljtapki ukhaw jan walinakax utji, ukanakat ukhamax amuyasiñasawa. Jiskʼa jan waltʼäwinakaxa, jachʼa jan waltʼäwinakaruw jukʼat jukʼata apaspa, ukat janiw kunas lurañjamäxaspati. Ukampis Bibliarjam uka jiskʼa jan waltʼäwinak askichapxaspa ukhaxa walja jaqichäwinakaw jan jaljtapkaspati.

5. ¿Taqi jaqichatanakax kunsa amuyapxañapa?

⁵ Yaqhip chacha warminakaxa, jaljtasas suma jakasiñax utjkaspa ukham amuyasipxi, ukatwa jan walinakax utjarakispa. Munasiñ tuqit parlir novelanakasa, wali uñtʼat qillqatanakasa, televisionan uñjaski uka yaqhip wakichäwinakas wali suma jakasiñas utjkaspa ukham uñachtʼayapxi, ukax samkakiwa, chiqpach jakäwix janiw ukhamäkiti. Ukampis jan ukanakax phuqaski ukhaxa sallqjatäkaspas ukham jikxatasipxi, chuymas pʼakintata, wali llakita ukhamaw uñjasipxi. Ukhamasti, ¿kunjamatsa pantjasir pä jaqinakax sum jakasipxaspa? Chacha warmjam sum apasiñatakix chʼamachasiñasawa.

6. 1) ¿Bibliax chacha warmi jakasiñ tuqit kamsisa? 2) ¿Jaqichatanakax kuna tuqinakatsa jan waltʼayasipkaspa?

⁶ Bibliax wali suma iwxanakaniwa. Jaqichasitanakax wali sum jakasipxaspa siwa, ukampis “casadonakatakix chʼamawa sarnaqañaxa” sarakiwa (1 Corintios 7:28). Kunjamtï sisktanxa panpachaniw pantjasirïpxi, jucharux puriñjamakipuniwa. Ukatxa yaqha yaqh uywatäpxarakiwa, amuyunakapansa chuymanakapansa janiw kikpäpkiti. Yaqhipanakax qullqi tuqitwa jan waltʼayasipkiti, wawanak tuqitsa familiaranak tuqitsa janirakiw waltʼayasipkiti. Jan tiempo utjxipanxa tʼaqa tʼaqakiw sarnaqxapxi, janiw kunsa panpachanix lurxapxiti, ukat chacha warmi munasiñ tuqitsa jan waltʼayasiñakiw utjxaspa *. Uka jan walinak askichañax tiempotakiwa, ukhamax janiw qariñasäkiti. Niya taqi jaqichäwinakaw jan walinakxa purapatak askichapxaspa.

7, 8. Jan waltʼayasiñanakax utjki jan ukax chuyma ustʼayasiñanakax utji ukhaxa, ¿kunjam askichasiñap sis Biblianxa?

⁷ Kunapachatï maynix chuyma ustʼatäki, ukat jan  walin jikxatasi ukhaxa janiw parlañjamäkiti, llampʼu chuymanïñax wali chʼamawa. “Janjamakiw sum amuyktati” sasa, ukham qhana arunakampi sañat sipansa, yaqhipax colerampiw atipayasipxi, sinti jan walïkaspas ukhamwa amuyapxi. Waljaniw akham sapxi: “Janiw nayat amtasxtati”, “janiw munkistati” sasa. Ukampis jan tuqisiskañatakix inas maynix amuktʼchispa.

⁸ Kuntï Bibliax siski ukarjam amuytʼasiñasawa, akham siwa: “Colerasisinxa jan juch lurapxamti, uka colerasiñanakamax jan jornalpachäpati” sasa (Efesios 4:26). Mä chacha warmix wali sum jakasipxatayna, ukat suxta tunka maranakaw jaqichatäxapxatayna, uk amtasipkäna ukhaxa, kunjamatsa chacha warmix wali sum jakasipxta sasaw jisktʼapxatayna. Chachax akham sänwa: “Jan waltʼäwinak jan askichasax janiw ikintapxirïktti, askichapxapuntwa, jan yäqañjam jiskʼa jan waltʼäwinaksa askichapxapuntwa” sasa.

9. 1) ¿Diosan Arupax parltʼasiñ tuqit kamsisa? 2) Axsarañjamäkchisa, ¿kunsa chacha warminakax sapa kuti altʼat chuymampi lurapxañapa?

⁹ Chacha warmix yaqha yaqha amtanïpxi ukhaxa, “sapa maynis jumanakatxa jankʼakïñapaw istʼañataki, ukampis janiw jankʼaki kunsa parlañapäkiti ni colerasiñapäkarakisa” (Santiago 1:19). Ukat sum istʼasisax inas purapat perdón mayisiñax wakischispa (Santiago 5:16). Ukampis “janiw chuymam ustʼayañ munkayätti” sañatakix altʼat chuymanïñasawa, janiw axsarañasäkiti. Ukham lurasax janiw jan walinakak askichkañäniti, jan ukasti purapat sum apasiñataki, ukat wali sum jakasiñatakiw yanaptʼistani.

10. ¿Pablox kamsänsa Corintonkir cristianonakaruxa, ukat jiwasatakix askirakïspati?

¹⁰ “Wachuqa jucha luraña utjatap laykuxa” casarasipxam sasaw Pablox Corinto markankirinakarux säna (1 Corintios 7:2). Jichhürunakanxa nayra Corinto markanjamarakiw jan walinakax lurasi, ukatsa jukʼampiwa.  Jan axsartʼasaw qʼañu luräwinakat parlapxi, isisiñ tuqitsa jan wali isisipxi, uka tuqit parlir kunayman qillqatanakaw utji, televisionansa ukanakakiw utjaski, taqi ukanak uñjasaw jaqinakax jan walinak amuyapxi, ukatxa ukhamwa lurapxaraki. Niya ukham jan wali taypin jakasirinakarux akham sasaw Pablox säna: “Askiw casarasxañaxa juchampi atipjayasiñat sipana” sasa (1 Corintios 7:9).

11, 12. 1) ¿Kunampis chacha warmix purapat phuqapxañapa, ukat kunjam chuymampisa? 2) ¿Chacha warmi munasiñ tuqit suytʼañ amtasax kun lurañas wakisispa?

¹¹ Ukatwa Biblianxa jaqichasitanakarux akham saraki: “Chachasti warmipampixa chachjamax taqi luräwinakapwa phuqhañapa, warmisa warmjamarakiwa chachapampix taqi luräwinakapsa phuqhañaparaki” sasa (1 Corintios 7:3). Uka arunakaxa janiw mayiñ tuqitak parlkiti, jan ukasti maynin askip thaqhañ tuqit parli. Chachax warmin askip thaqhani, warmis chachan askiparaki thaqhani ukhaxa, chacha warmjam munasiñax wali sumäspawa. Amuytʼañataki; “kunjamarutix wakiski” ukhamwa chachax warmipar uñjañapa sasaw Bibliax yatichi (1 Pedro 3:7). Chiqpachansa chachax ukhamwa warmipatakix chacha warmjam munasiñ tuqit phuqañapa, ukatxa katuqañaparakiwa. Warmipar jan munasiñampi uñjkani ukhaxa inas uka tuqit jan waltʼayasiñax utjchispa, janikiw sumäkaspati.

¹² Inas awisax chacha warmjam munasiñ tuqit suytʼañax wakischispa. Sañäni, warminakax sapa phaxsiw mä qhawqha urunakax jan wal jikxatasipxi, jan ukax wali qaritaw uñjasipxaspa, ukhamasti chachax uk amuyañapawa, suytʼañaw wakisispa (Levítico 18:19 uñxatarakïta). Maysa tuqitxa, chacharakiw irnaqäwin jan walinak utjipanxa wali llakit uñjasispa. Ukhamax kuntï chachjamax warmitak munasiñ tuqit phuqañapäki ukat ukhamarak warmis phuqañapäki, uka tuqit suytʼañ munasax ‘purapat aruskiptʼasipxañapawa’ (1 Corintios 7:5). Ukhamatwa chachas jan ukax warmis  jan walinakxa jan amuykaniti. Ukampis warmix chachampi jan jakʼayasiñ munxani, ukat chachas janirak taqi chuyma phuqxaniti ukhaxa, jan wali amtanakaw utjaspa. Ukhamatwa chacha warmix jan waltʼayasiñar puripxaspa.

13. ¿Kunjamatsa cristianonakax lupʼïwinakapanxa qʼumäpxaspa?

¹³ Cristianonakax janiw jan isin jaqinaksa, qʼañu luraskirinaksa uñchʼukipxañapäkiti, jan wali amtanakaw chuymar mantaspa (Colosenses 3:5). Ukat chachanakax yaqha warminakampi parlasax janiw jan walinakxa amuyañapäkis ni lurañapäkisa, warminakatsa ukhamäñaparakiwa. Jesusax akham sasaw säna: “Khititix mä warmirux munapayañataki uñtixa, niyaw chuymapanxa jupampi wachuqa juchxa lurxi” sasa (Mateo 5:28). Ukampis Bibliax chacha warmi munasiñ tuqit kamsisa ukarjam phuqapxañapawa, ukhamatwa jucharux jan puripkaniti. Ukatxa chachas chachjamaw munasiñ tuqit phuqani warmis ukhamarakiw phuqani, ukham munasiñax Jehová Diosan churäwipäkaspas ukhamwa uñjapxani, Jupaw chacha warmirux jaqichatayna (Proverbios 5:15-19).

14. ¿Awisax kuna jan walis familian utjaspa? ¿Kunatsa?

¹⁴ Khitinakatix cristianüpki uka jaqichäwinakatxa niya taqiniw jan waltʼäwinakapxa askichapxi, ukax wali askiwa. Ukampis yaqhipax janiw askichapkiti. Niyakixay taqinis pantjasirïstanxa, ukat Supayan apnaqat ñanqha pachan jakstanxa, yaqhip chacha warminakax jaljtañaruw puripxi (1 Juan 5:19). ¿Cristianonakax ukhaman uñjasisax kunsa lurapxaspa?

15. 1) ¿Kun utjipanaksa divorciasipxaspa sis Bibliaxa, inas ukhamat yaqhampi jaqichasiñatakixa? 2) ¿Kunatsa yaqhipax jan divorciasipki jucha utjkipansa?

¹⁵ Kunjamtï payïr yatichäwin uñjktanxa, maynix ya qhampi ikintaschi ukhakiw divorciasipxaspa sasaw Bibliax qhanañchi, ukhamata inas yaqhampi jaqichasiñax utjchispa * (Mateo 19:9). Chiqpachapuni, chachas jan ukax warmis yaqhampi sarnaqasin juch lurani ukhaxa kamachañänisa uk amtañasawa. ¿Divorciasxañäniti janicha? Kuns lurañäni uka tuqitxa janiw kuna kamachinakas utjkiti. Ukampis juchanix chiqapuni arrepentischi ukhaxa, yaqhip cristianonakax jan amtkañatakiw chachapan jan ukax warmipan juchapxa pampachapxi, ukatxa sumakiw mayampi jakasxapxi. Ukat yaqhanakasti wawanak laykuw jan divorciasipkiti.

16. 1) ¿Kunatsa yaqhipax juchani chachatsa jan ukax juchan warmitsa divorciasipxi? 2) Maynix ukham uñjasisax divorciasinis jan ukax janis divorciaskani ukhaxa, ¿kunatsa jupat jan walinak parlañax jan walïkaspa?

¹⁶ Maysa tuqitxa, inas maynix usuriptat uñjaschispa, jan ukax ukham jucha lurasax jan wali usumpi usuntat uñjaschispa. Ukat awkix jan ukax wawapar waynaqasin jan wal luraspa, ukhaxa inas wawanakar jarkʼaqañax wakischispa. Ukhamasti janïr kun lurañ amtkasaw taqi ukanak amuyañasa. Ukampis chachas jan ukax warmis maynin juchap yatkasin jupampi ikthapxani, mä arunxa chacha warmjam munasxapxani ukhaxa, juchap pampachkaspas ukhamäxiwa, jan jaljatañ munatapwa uñachtʼayi. Ukhamax janiw kunatsa yaqhampi jaqichasiñatakix divorciasxaspati. Ukat khititix jan juchanïki ukarux janiw khitis ak luram jan ukax uk luram sañapäkiti, ukat kun lurañs amtanixa janiw khitis kʼumiñapäkarakiti. Kuna amtar purisas jupaw walinsa jan walinsa uñjasiskani. “Sapa mayniwa luräwinakapat llakisiñapa” (Gálatas 6:5).

17. Jan yaqhampi sarnaqasin juchachasiñax utjkchi ukhaxa, ¿kunsa jaljtatanakas jan ukax divorciatanakas jan lurapxañapäki?

¹⁷ ¿Chacha warmi jaljtañapatakix jan wali luräwinakax utjaspati? Ukat ¿yaqhampi sarnaqasin juch lurañax jan utjkaspa ukhax divorciasipxaspati? Jïsa, ukampis mä cristianox janiw yaqhampi jaqichaskaspati (Mateo 5:32). Chacha warmix jaljtapxaspaw siw Biblianxa, ukatxa akham sarakiwa: “Sapakiw jakxañapa, jan ukax pachpa chachapampiw [jan ukax pachpa warmipampiw] wasitat chikxañapa” sasa (1 Corintios 7:11). ¿Kuna sinti jan walinak utjipansa jaljtañar puripxaspa?

18, 19. ¿Kuna jan walinak utjipansa maynix jaljtañsa jan ukax divorciasiñsa amtaspa, jan mayampi jaqichaskchini ukasa?

¹⁸ Sañäni, inas chachax wali jayrächispa, jan ukax jan walinak lurirïchispa, ukatwa familiax wali pisin uñjasispa *. Inas alcohol alañataki, anattʼañataki jan ukax kunayman jan wali qullanakampi qulljasiñataki familian qullqip tukuntchispa. Ukat Bibliax akham siwa: “Maynitix [...] pachpa familiapar yanaptʼañatsa jan llakiskchi ukïrixa, iyawsäwxa jan uñtʼiriwa tuku, mä jan iyawsirits jukʼampiwa” sasa (1 Timoteo 5:8). Mä chachax ukhamak sarnaqaskani, ukat jan walinak alañatakix warmin qullqipsa irtani ukhaxa, warmix jan ukham sarnaqxañatakisa wawanakar jan walinakat jarkʼaqañatakisa markan kamachinakaparjamaw jaljtaspa.

¹⁹ Inas chachax wali nuwasirïchispa, warmir sinti nuwaspa, jan ukax jiwayirjamäspa ukhaxa warmix marka kamachinakarjamaw chachat jaljtxaspa. Ukat chachax jan ukax warmix Diosan kamachinakap pʼakintayañ sapa kuti munaspa ukhaxa inas jaljtañ tuqit amuytʼarakchispa,  Jehová Diosamp jan waltʼayirjamäxaspa ukhaxa jaljtañ tuqitwa amuytʼasirakispa. Inas jan walin uñjaski uka chachasa jan ukax warmisa kamachinakarjam jaljtasakiw ‘Diosar nayraqat istʼiristxa, jaqinakar sipansa’ sas amuyaschispa (Hechos 5:29).

20. 1) Mä chacha warmix jaljtapxaspa ukhaxa, ¿amuytʼasir jilat kullakanakas irpir chuymaninakas kunjamsa yanaptʼapxaspa, ukat kunsa jan lurapxañapäki? 2) ¿Jaqichasitanakax kunsa Biblia tuqit jan armapxañapäki jaljtañ jan ukax divorciasiñ munapxani ukhaxa?

²⁰ Maynix sinti jan walin uñjasxani ukhaxa, janiw khitis jaljtañamaw siskaspati, janirakiw khitis janiw jaljtañamäkiti siskaspati. Inas amuytʼasir jilat kullakanakasa irpir chuymaninakas amuytʼayapxchispa, ukat Bibliarjam iwxtʼapxchispa, ukampis kunjamsa chacha warmix apasipxi ukxa janiw yatipkiti. Jan ukasti Jehová Dios sapakiw yati. Maysa tuqitxa janiw mä kullakax jaljtañ laykukix parlkarakispati, ukham amtasax kuntï Jehová Diosax uttʼaykixa uk tʼunjañs munkaspa ukhamawa. Ukampis sinti jan walin jakasisa jaljtañ munatapatxa, janiw khitis kʼumiñapäkiti. Ukat mä cristiano chachax ukhaman jikxatasisax jaljtarakispawa, ukatxa janirakiw khitis kʼumiñapäkiti. “Taqi maynipï Diosarux luräwinakasat cuenta churañänixa” (Romanos 14:12).

21. Biblian yatichäwinakapax jaqichasitanakar yanaptʼaspawa, ¿khitin sarnaqäwipas uk uñachtʼayistu?

²¹ Aka yatichäwi qalltan parlktan uka warmixa kimsa phaxsiw sapaki jakxatayna, chachapat saraqxatayna, ukhaw Jehová Diosan Qhanañchirinakapampi Luciax parlatayna, ukatxa Bibliat yatiqañwa qalltäna. Ukat Luciax akham sänwa: “Jan waltʼäwinakxa kunjamsa askichiristxa uka tuqitxa wali sumwa Bibliax amuytʼayitu. Mä semanakiw Bibliat yatiqaskayäta, ukampis wal chachajampi kuttʼañ munayäta. Jan walin jikxatasir uka chacha warminakax kunjamsa sum jakasipxaspa  ukxa Jehová Diosaw yati, sasaw jichhax siristxa, chacha warmix kunjamatsa purapat wali sum apasipxaspa ukwa arunakapax yatichi. Jehová Diosan Qhanañchirinakapax familianak jaljtayiriw sasaw yaqhipax sapxi, janiw ukax chiqäkataynati. Nayarux antisaw yanaptʼitu” sasa. Luciax Biblian yatichäwinakaparjam sarnaqañwa yatiqxäna.

22. ¿Taqi jaqichatanakax kunarus atinisipxañapa?

²² Janiw Lucia sapakix ukham jikxataskiti. Chacha warmi jakasiñax Jehová Diosan bendicionapawa, janiw jan phuqañjam jan walïkiti. Ukatakiw Jupax chacha warminakan sum jakasipxañapatakix wali suma iwxanak churistu: uka iwxanakax Arupankiwa, janiw ukham librox utjkaspati. Bibliax “jan yatiñan jaqir[us] yatiñan tukuyiriwa” (Salmo 19:7-11). Niya jaljtaskir walja chacha warminakaruw sumthapiyi, ukatxa sinti jan walin uñjasir jaqichäwinakarus sum jakasiñwa yanaptʼaraki. Ukhamasti, Jehová Diosax chacha warmi jakasiñ tuqitxa kamsisa ukarux taqi jaqichatanakaw atinisipxañapa. Chiqpachansa yanaptʼaskapuniwa.