1, 2. ¿Diosan kawkïr churäwipas wali askixa, ukat kunatsa?

 MÄ SUMA churäwi alaxpachankir Awkisat katuqtanxa: amuytʼasir jaqjamaw jakastanxa, ukat Jupat yatiqasisax sum sarnaqassna (Génesis 1:27). Ukham suma jakasiñwa churistu. Maysa tuqitxa Biblian yatichäwinakapatwa sum amuytʼaraksna. Ukat uka yatiqatarjam sarnaqañ yatiqasax wali sumwa nayrar sartsna, kunjamtï Jehová Diosax munki ukhama. Jupar munasirinakax kunjam amuytʼasirïpxisa ukham amuytʼasirïñäniwa, ukat “kunatix walïki, jan walïkaraki uk uñtʼañsa [yatxapxarakiñäniwa]” (Hebreos 5:14).

² Jichhürunakanxa Biblian yatichäwinakaparjam sarnaqañax wali askiwa. Akapachanxa kunaymaninakaw utji, ukampis janiw taqi ukanakataki kamachinakax utjkapunispati. Uk amuytʼañatakix qullasiñ tuqit parltʼañäni. Kunjamsa wil uñjañasa, kuna qullanakampis jaqinakax qullasipxi ukat kunjamsa qullasipxi, uka tuqinakat parltʼañäni. Khitinakatï Jehová Diosar luqtañ munktan ukanakax wal uka tuqit yatxatañ muntanxa. Qʼuma chuymanïñatakisa jan ukax Diosan munasiñapan jakasiñatakisa, ¿kunjamsa uka tuqit amuytʼassna? Bibliax uka tuqit kamsisa uk sum yatxatañasawa (Proverbios 2:6-11). Mä qhawq uñjañäni.

3, 4. Wilax qullanawa, ¿kunjamsa Biblianxa ukxa qalltan uñachtʼayi, ukat kunatsa ukham sispachäna?

³ Wilampi jakäwimpix mayakïkaspas ukhamaw Jehová Diosatakixa ukat qullanäpxarakiwa. Kunapachatï Cainax Abel sullkapar jiwaykäna ukhaw nayraqatxa uka tuqit qhanañchäna. Diosax akham sasaw Cainar säna: “Jilaman wilapa uraqir  wartktasa ukaw nayarux artʼasinitu, nayan kunatix chiqapaki uka uñjañaxataki” sasa (Génesis 4:10). Jan sinttʼasisaw jiwayatayna, ukampis Abelan wilapax jakäwipäkaspas ukham Jehová Diosax uñjäna. Abelan wilapas chiqar uñjatäñataki Diosar artʼaskaspäna ukhamänwa (Hebreos 12:24).

⁴ Uma Juicio qhipatxa, uywa aycha manqʼapxarakisma sasaw Jehová Diosax jaqinakar sarakïna, “ukampis wilanpach aychxa janiw manqʼapxätati, jakañax wilankatap layku. Nayarakiw cuenta mayïxa sapaqat jaqiru” sasaw amtayäna (Génesis 9:4, 5). Noen wawanakapjamax jichhürkamas uka kamachxa phuqañasapuniwa. Ukhamatwa kuntï Diosax Cainar siskäna ukxa mayamp qhanañchäna. Nayraqatxa ak amtañasawa, taqi animalanakan jakäwipaxa wilankiwa. Ukat niyakixay jakäwix Jehová Diosan uchatächixa, ukhamax taqi khitinakatï jakäwirus wilarus jan sum uñjapki ukanakaruw Jupax cuenta mayini (Salmo 36:9).

5, 6. Moisesax katuqkäna uka Leyinakaxa, ¿kunjamsa wilax qullanätapa ukat wali wakiskirïtap uñachtʼayäna? (“ Animalanakan jakäwipxa respetañasarakiwa” siski uka recuadro uñxattʼäta.)

⁵ Uka pä yatichäwinakaxa Moisesax katuqkäna uka Leyinakanwa wali sum qhanañchasiraki. Levítico 17:10, 11 jiskʼa tʼaqanakanxa Jehová Diosax akham siwa: “Taqi [israelitanakatxa] [...] wila manqʼapxarakini ukanak contraw saytʼäxa, kunjamsa uka wilxa manqʼasipkpan. Nayasti uka wila manqʼirinakaruxa markap taypitxa jiwayarakïwa. Taqi jakirinakasti kuna wilatix jupanxa utjki ukampiwa jakaraki. Nayaw jumanakarux altaraxan wila churapxsma, ukhamat jumanakax uka wila tuqi [juchat] kutsuyatäpxañamataki, uka wilapï phuqxixa jumanakan jakañanïpxañamatakixa” a sasa (“ Wilax juchanak pampachi” siski uka recuadro uñxattʼäta).

⁶ Uywanakan wilapax jan Diosar luqtañatakïkän ukhaxa uraqiruw wartasiñapäna. Ukhamatwa jakañ Churirirux uka jakäwix kuttʼayasïna (Deuteronomio 12:16; Ezequiel 18:4).  Ukampis kunjamtï yatktanxa, mä animal jiwayasax janiw wilapax qʼal apsuñjamäkapuniti, ukhamaxa israelitanakax uk amuyapxañapänwa. Kunkat kharinukusin sum chʼaqarayasax manqʼasipkaspänwa, ukax walikïskänwa, ukhamatwa jakañ Churirirux respeto uñachtʼayapxäna.

7. ¿Davitax kunjamsa wilar respetatapxa uñachtʼayäna?

⁷ Kunatsa Diosax wila tuqit ukham yatichäna ukxa Davitax  sum amuyäna, jupax Diosan ‘munañaparjamaw sarnaqäna’ (Hechos 13:22). Mä kutix wali umat pharjataw jikxatasïna. Uk istʼasax jankʼakiw kimsa arkirinakapax uñisirinakap taypir um aptir sarapxäna, ukatxa juparuw churapxäna. ¿Ukat Davitax kamachänsa? “Aka uma umañaxa aka jaqinakan wilapsa umkirista ukhamäspawa, jupanakasti jiwañarus jan axsarasaw sarapxäna aka uma apsurixa jakañapsa aptʼasirjama” sasaw säna. Uka jaqinakan wilapäkaspas ukhamwa Davitax uka um uñjäna. Ukat wali pharjatäkchïnsa “mä ofrendäkaspas ukhamwa [Jehová Diosataki] waratatäna” (2 Samuel 23:15-17).

8, 9. ¿Cristian tamax utjxäna ukhaxa Jehová Diosax kamsänsa wilampit jakäwimpitxa? Uk qhanañchtʼma.

⁸ Noé tatar wila tuqit Diosax yatichkäna ukhatxa niyaw 2.400 maranak saraqxatayna, ukat Moisesax Leyinak katuqkäna uka maratxa niyarakiw 1.500 maranakäxäna, ukhaw cristian tama uñjiri Jilïri Irpirinakax tantachasipxäna. Jupanakax Jehová Diosan amuytʼayataw akham qillqapxatayna: “Wakisiwa qullan ajayumpiru, nanakampiruxa, jan kuna llaksa jumanakxaru uchaña, jan ukasti kunatï wakiski ukanakaki; Idolonakaru luqtatanakata, wilata, llupjata uywanakata, wachuqañampita jithiqtasipxañama” sasa (Hechos 15:28, 29, MT).

⁹ Ukhamax uka Jilïri Irpirinakatakix wilax qullanänwa ukat jan walitak apnaqañax wali jachʼa juchänwa, kʼari diosanakar yupaychañäkaspas jan ukax qʼañu juchanak lurañäkaspas ukhamänwa. Jichha tiemponxa ukham amuyaraktanxa. Wila tuqit kun amtañatakis Biblian yatichäwinakapwa uñxattanxa, ukatxa ukarjamaw kun lurañs amttanxa, ukhamatwa Diosar kusisiytanxa.

10, 11. 1) ¿Jehová Diosan Qhanañchirinakapax wil uchayasstanti, jan ukax pusir jaljatäki ukanakampis uchayassnati? 2) ¿Wila tuqitxa kunas sapa maynitäxi?

¹⁰ ‘Wilat jithiqtapxam’ siski uka arunakarux walpun Jehová Diosan Qhanañchirinakapax respetapxi, ukhamax janiw wil apsuyasisax yaqhar uchayapkiti, janirakiw jupanakas uchayasipkiti, ukatxa janiw wil apsuyasisin imasipkiti qhipat uka  pachpa wilampi uchayasiñatakixa. Ukat wilax pusir jaljatawa: glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas ukat plasma satäpxiwa, janirakiw ukanakampis uchayasipkiti.

¹¹ Uka pusitxa jukʼampinakaruw jichhürunakanxa jaljapxi, ukat kunaymanitakiw apnaqapxi. ¿Ukanakax “wilakïsipkpachati”? ¿Ukanakampix uchayassnati? Ukax sapa maynitäxiwa. Ukat wil qʼumachañatakix hemodiálisis, hemodilución lurapxi, maysa tuqitxa maynin pachpa wilapwa kutintayapxi ukanakas sapa maynitäxarakiwa (“Wilampi ukat operayasiñampi” siski uka chiq uñxattʼäta).

12. Qullayasiñ tuqit mayax sapa maynitäxi ukhaxa, ¿kunsa lurañasa, ukat kunjamatsa mä suma amtar pursna?

¹² Ukampis ¿sapa maynitäxi uka tuqit Jehová Diosax kamspachasa? Jupatakix amtanakasasa amuyunakasasa wali askiwa, ukhamax kunatï sapa maynitäxi uka tuqinakatxa wal yatiñ  munaraki (Proverbios 17:3; 21:2; 24:12). Ukhamax mä qullampi qullasiñatakis jan ukax janiw sañatakisa, ¿kun lurañasas wakisispa? Nayraqatxa Jehová Diosar mayisiñasawa, ukatsti uka tuqit yatxatañasarakiwa, ukatxa Biblian yatichat chuymasarjamaw kun lurañsa amtxañasa (Romanos 14:2, 22, 23). Janiw yaqhan satakix kunsa lurañasäkiti, janirakiw “¿Jumax kunsa lurasma?” sasa yaqhanakar jiskhisiñasäkarakisa. Uka tuqinakatxa ‘sapa mayniw luräwinakasat llakisiñasa’ (Gálatas 6:5; Romanos 14:12; “ ¿Nayatakix wilax qullänati?” siski uka recuadro uñxattʼäta). b

13. ¿Biblian yatichäwinakapasa kamachinakapasa kunsa Jehová Diosat yatichistu? Mä uñachtʼäwimpi qhanañchtʼma.

¹³ Jehová Diosax wali sum jakassna ukwa muni, kamachinakapxa wali yatiñampiw churistu, ukhamwa Biblian yatichäwinakapax uñachtʼayi (Salmo 19:7-11). ‘Wilat jithiqtapxam’ siski ukax janiw qullirinakan kamachipäkiti, ukampis wilamp uchayasisax jan walinakaruw pursna, ukhamax uka jan walinakatwa uka kamachix jarkʼaqistu (Hechos 15:20). Jan wilampi operayasiñax wali askipuniwa sasaw aka tiempon walja qullirinakax sapxi. Ukhamax Jehová Diosax wali munasiri ukat wali yatiñani ukham Awkisawa (Isaías 55:9; Juan 14:21, 23).

14, 15. 1) Diosax wal markapar munasi, ¿kuna kamachinakas uk uñachtʼayi? 2) ¿Jan walinakat amuyasiñ tuqit utji uka yatichäwinakarjamax kunsa lurañasa?

¹⁴ Diosax janipuniw markapan jan walinkañapxa munkiti. Israel markar churkäna uka kamachinakapax ukwa uñachtʼayistu. Amtañäni, terrasanakarux mä jiskʼa pirqampiw muytayapxañapäna. Niyakixay wal ukar sarapxchïnxa, ukhamax jan jalaqtañatakiw uk lurapxañapäna (Deuteronomio 22:8; 1 Samuel 9:25, 26; Nehemías 8:16; Hechos 10:9). Waxrasir wakanaksa chinkatapxañapänwa (Éxodo 21:28, 29). Uka  kamachinakar jan istʼirinakax jan walpun lurapxäna, wila wartañ jucharus puripkaspäna ukhamänwa.

¹⁵ ¿Jiwasax kunjamsa uka yatichäwinakarjam sarnaqsna? Janiw kunas chijir puriyirjamäñapäkiti, autox utjchi ukhaxa suma askichtʼatäñapawa, janirakiw chijir purirjam apnaqañasäkiti, utansa irnaqäwinsa janiw kunas usuchjirjamäñapäkiti, maysa tuqitxa, uywanakatsa amuyasiñasarakiwa, janirakiw usuchjasiñjam anatañanakansa anattʼañasäkiti. Wayn tawaqunakax luqhi chuymaw kuns lurañ yatipxi, ukatwa jiwañar puripxi, yaqhip chiqanakanxa ukax jil uñjasi. Ukhamax khititï Diosan munasiñapan jakasiñ munki jan ukax jakäwir munaski ukaxa, janiw chijir purirjam kunsa lurañapäkiti. Janiw wayn tawaqunakax janis kunar purirïpkaspa ukham amuyasipxañapäkiti. Ukat jan walinakat amuyasisa sarnaqaski ukanakax wali kusisitaw jakasipxi (Eclesiastés 11:9, 10).

16. ¿Purakankaskir wawar jiwayasin jaqsuñ tuqitxa kuna yatichäwis Biblian utji? (Qhanañchäwi uñxattʼäta.)

¹⁶ Diosatakixa jaqinakan jakäwipax wali askiwa, ukat janïra yuripki uka wawanakas Jupatakix wali askirakiwa. Khititï mä usur warmir usuchjkäna ukarux kunas kamachasiñapäna ukaw Moisesax katuqkäna uka Leyinakan qhanañchasi. Warmir jiwayasas jan ukax wawar jiwayasas juchanix ‘jakañat jakañwa’ kuttʼayañapäna (Éxodo 21:22, 23, NM). c Waljaniw purakat wawa jiwayasin apsuyasipxi jan ukax jaqsupxi, sapa maras ukakiw wal uñjasiski, ukampis uk uñjasaxa, ¿kunjamaksa Jehová Diosax jikxataspacha? Kuntï mä jaqix lurañapäki uk maysar apanukusaw uka jan walinak lurapxi.

17. Maynix janïr Bibliat yatiqkasin purakapankir wawa jiwayasiñ jaqsuspa ukhaxa, ¿kunjamsa chuymachtʼsna?

¹⁷ Ukampis ¿maynix janïr Bibliat yatkasa uk luraspäna ukax kunsa kamachaspa? ¿Diosax janipunit jupar juch pampachkaspa? Janiw ukham amuyañax wakiskiti. Khitinakatï juchanakapat  taqi chuyma arrepintisipki ukanakarux Jehová Diosax Jesusan luqtasitapxaruw juchanakapxa pampachi (Salmo 103:8-14; Efesios 1:7). Jesusax akham sänwa: “Janiw aski jaqinakar jawsir jutkti, jan ukasti juchararanakar jawsiriw jutta, jupanakax juchanakapat arrepetisipxañapataki” sasa (Lucas 5:32).

18. ¿Jiwayasiñanakax kunat utji sis Bibliaxa?

¹⁸ Janiw jaqi masir usuchjañasäkiti, ukampis janiw Jehová Diosax ukak munkiti, jan ukasti janipuniw khitirus chuymasan uñisiñasäkiti, chiqpachansa, uñisiñ laykuw walja jaqinakax jiwarayasipxi. Apóstol Juan tuqiw akham amtayistu: “Taqi khititix jaqi masipar uñiski ukax jaqi jiwayiriwa” sasa (1 Juan 3:15). Uka arunakax janiw maynimpi jan waltʼayasiñ tuqit parlkiti, jan ukasti inas maynix yaqhan jiwañap munchispa, ukham uñisiñax walinak lurapkipansa jilat kullakanakasat jan walinak parlañaruw apistaspa (Levítico 19:16; Deuteronomio 19:18-21; Mateo 5:22). Ukhamasti, jan wali amtanak chuymasat sapa mayniw apsuñatak chʼamachasiñasa (Santiago 1:14, 15; 4:1-3).

19. Biblian yatichäwiparjam sarnaqir jaqixa, ¿kuna askinaksa Salmo 11:5 ukat Filipenses 4:8, 9 jiskʼa tʼaqanakatxa apsu?

¹⁹ Jakäwi sum uñjasasa ukat Diosan munasiñapan jakasiñ munasasa janipuniw khitirus nuwañasäkiti ni usuchjañasäkisa. Jehová Diosax “ñanqha lurañ munirinakarusti walpun uñisi” sasaw Salmo 11:5 jiskʼa tʼaqax qhanañchi. Uka arunakax janiw Jehová Dios tuqitak parlkiti; jan ukasti sum sarnaqañatakiw mä suma yatichäwi apssna: Diosar munasitas laykux janiw nuwasiñ tuqir wiytir anattʼäwinakanxa anatkañäniti. Ukat Filipenses 4:8, 9 jiskʼa tʼaqanakanxa Jehová Diosax “sumankañ” Diosaw sasaw qhanañchi, ukhamax kuna amuyunakatï yaqhanakampi sum apasiñ yanaptʼkistaspa uka suma aski amuyunakampiw chuymassa amuyussa phuqantañasa.

20-22. ¿Cristianonakax kunsa jan lurapki, ukat kunatsa?

²⁰ Dios nayraqatanxa, Supayan apnaqat akapachaxa walja jaqinakan wilapwa wartawayapxi. Apnaqirinakapasti axsarkañ jachʼa animalanakar uñtasitawa sasaw Bibliax qhanañchi, ukat waranq waranqa jaqinakwa jiwarayapxi, Jehová Diosan luqtirinakapar kunaw jiwarayapxi (Daniel 8:3, 4, 20-22; Apocalipsis 13:1, 2, 7, 8). Ukat uka apnaqirinakar yanaptʼasin walja qullqi  apsuñatakiw kunayman muspharkañ jaqi masir jiwayañataki armanakxa alakip luririnakasa ukat ciencia tuqitsa uñstayapxi. Ukhamasti, ‘taqi aka uraqpachax Supayan munañapankaskapuniwa’ (1 Juan 5:19).

²¹ Ukampis Jesusan arkirinakapax janiw uka juchani sarnaqapkiti, tamjamas jan ukax sapa maynis janiw maynirus jiwayapkiti. ¿Kunatsa? Jupanakax ‘janiw akapachankirïpkiti’, ukhamasti janipuniw politicarus ni chʼaxwäwinakarus mitisipkiti (Juan 15:19; 17:16). d Ukat arknaqatas Jesusjamaw lurapxaraki, janiw nuwasiñampi saytʼasipkiti, jan ukasti munasiñampiw uñisirinakaparus uñjapxi, ukatxa Diosatwa jupanakatakix mayisipxi (Mateo 5:44; Romanos 12:17-21).

²² Ukatxa, janipuniw chiqpach cristianonakax “Jachʼa Babilonia” sat uraqpach apnaqiri kʼari yupaychäwinakar mitisipkiti, jupanakaw yaqhanakat sipansa jukʼamp waljanir jiwarayapxi. Jupanakaw ‘Diosat parlirinakarus jiwarayapxi, ukhamarak taqi khitinakatix Diosankapki ukanakarus tʼaqhisiyapxi’ ukat  ‘aka uraqin jiwayatäpki ukanakatsa jupanakaw juchanïpxi’ sasaw Bibliax qhanañchi. Ukatwa Diosax akham sistu: “Nayankir jaqinaka, mistxapxam uka markata” sasa (Apocalipsis 17:6; 18:2, 4, 24).

23. ¿Jachʼa Babiloniat mistxañax kunampïspasa?

²³ Uka Jachʼa Babiloniat mistxirix janiw sarxäw sasakix siskiti. Jan ukasti, kuna jan wali luräwinaktï uka kʼari yupaychäwinakax arxatapki jan ukax wiytapki taqi ukanakaruw uñisi, mä arunxa qʼañu luräwinaksa, politicar mitisiñsa ukat qullqi chuymäñsa wal uñisipxi (Amós 5:15; Apocalipsis 18:7, 9, 11-17). Jachʼa Babiloniax jan wali luräwinakaruw wiyti, ukatwa walja jaqinakar jiwaräwayapxi.

24, 25. Maynix jaqi jiwayasin arrepentiski ukhaxa, ¿Jehová Diosax kunxarus khuyapayasiñ uñachtʼayi, ukat kunas Israel markanxa niya ukham utjarakïna?

²⁴ Janïr chiqa yupaychäwir mantkasax taqinis Supayan apnaqat akapacharux kunjamatsa yanaptʼayätanwa. Ukhamasti pachpa juchaniksnasa ukhamänwa. Ukampis suma thakir sarxatasax Jesucristoruw iyawstanxa, ukat Diosaruw jakäwis katuyastanxa. Ukhamatwa Jupax khuyaptʼayasistu ukat jan walinakat jarkʼaqarakistu (Hechos 3:19). Kunjamatï Israel markanxa imantasiñ markanakax utjkäna ukhama. Ukar uñtasitarakiw Jehová Diosax jan walinakat jarkʼaqistu (Números 35:11-15; Deuteronomio 21:1-9).

²⁵ ¿Kunatakis uka markanakax utjäna? Mä israelitax yaqhar jiwayasinxa uka markanakaruw imantasir sarxañapäna. Ukanxa yatxattʼat taripirinakaw taripapxäna, ukat jiwayirix jan munkasa jiwayäna ukhaxa uka markanwa jilïr sacerdoten jiwañapkam jakasiñapäna, uka qhipatakwa yaqha chiqar sarxañapäna. Ukhamax Jehová Diosax wali khuyaptʼayasiriwa, ukat jaqin jakäwipax wali askiw jupatakixa. Ukampis jichhürunakanxa niya ukhamarakiw Jehová Diosax imantistu jan ukax arxatistu. Pantjasir jaqjamax jakañ tuqitsa wila tuqitsa janiw Jupan kamachinakap istʼkayätanti, kunatï qullanäki uka tuqi jan wal lurtanxa, ukhamax jiwañ katuqañasaw wakisispa, ukampis Yuqapan jiwas layku luqtasitap laykuwa Jehová Diosax jiwañat  qhispiyistu. Ukhamax wal Jehová Diosar yuspärañasawa, ¿kunjamsa uk uñachtʼaysna? Yaqhanakaruw uka imantasiñ markjamäki uka tuqit yatiyañasa, ukhamata Jehová Diosar jakʼachasipxañapataki. Ukampis jachʼa tʼaqhisïw urunakaw wali jakʼankxi, ukhamax jankʼakiw yatiyañasa (Mateo 24:21; 2 Corintios 6:1, 2).

26-28. ¿Kuna tuqinsa Ezequiel profetar uñtasitätanxa, ukat kunjamsa Diosan munasiñapan jakassna?

²⁶ Kunjamatï Ezequiel profetax khä nayra maranakan jikxataskäna ukhamarakiw jichhürunakanxa Diosan markapjamax jikxatastanxa. Israel markar yatiyañapatakiw uka profetar Jehová Diosax uttʼayäna. Akham sasaw Diosax jupar säna: “Jumasti nayan arunakax katuqäta, iwxanakaxa jupanakaru katuyarakïta” sasa. Jan uka arunak sum phuqkaspäna ukhaxa jaqinakan wilapas jupxankkaspa ukhamäspänwa, Jehová Diosax uka Jerusalén markankirinakar phuqsusiñatakiw cuenta mayiñampïskäna (Ezequiel 33:7-9). Ukampis Ezequielax iyaw sasaw uka arunak sum phuqäna, ukhamax janiw mä jaqin jiwatapatsa juchanïkänti.

²⁷ Supayan apnaqat akapachax niyaw tukusxani. Niyakixay ‘uka urunxa Jehová Diosax uñisirinakapat phuqsuschinixa’, ukhamax taqi chuymaw Jehová Diosan Qhanañchirinakapax uka suma luräwi katuqasax jaqinakar yatiytanxa, ukat Diosan Apnaqäwipatsa yatiyaraktanwa (Isaías 61:2; Mateo 24:14). ¿Kusisitati jaqinakar yatiyir sartanxa? Pablox ukham kusisitaw yatiyarakïna, ukatwa akham säna: “Nayax taqinin wilapata [qʼumätwa.] Kuna laykutix janiw jithiqtkti Diosan taqi amtañapa jumanakaru yatiyañatxa” sasa (Hechos 20:26, 27, MT). Chiqpachansa jupat yatiqasiñasawa.

²⁸ Ukampis Diosan munasiñapan jakasiñatakix janiw jakäwimpi wilampxa kunjamtï Jupax uñjki ukhamaki uñjañasakïkiti. Kunjamtï jutïr yatichäwin uñjkañänixa, qʼum sarnaqañasarakiwa, qullanäñasawa kunjamtï Diosax munki ukhama.