1-3. 1) ¿Kunatsa mä mamax wawapar qʼuma ukat sum khiti? 2) ¿Kunatsa Jehová Diosax qʼum sarnaqañas muni, ukat kunatsa jiwasax qʼum sarnaqañ munaraktanxa?

 NIYAW wawax utat mistuñampïski, ukampis mamapax janiw ukhamak khitkiti, jan ukasti qʼumat saraski jan ukax suma isthaptʼatati saraski uk sum uñji. ¿Kunatsa jan ukhamak khitkpacha? Kunattix qʼum sarnaqasax sumaw wawanakax jilasipxi, ukatxa janiw jaqimpis uñchʼukiyasipkarakiti, ukwa taykax amuytʼasi, ukatwa wawar sum khiti.

² Luqtirinakapjamax qʼum sarnaqasiraksna ukwa alaxpachankir Awkisax munaraki. Biblianxa akham siwa: “Qʼuma chuymanitakix qʼuma chuymanirakïtawa” sasa (Salmo 18:26, NM). a  ¿Kunatsa Jehová Diosax qʼum sarnaqañas wal muni? Jupax wal munasistu ukat kunatï askïki ukwa jiwasatak munaraki, ukatwa qʼum sarnaqasiñasxa muni. Ukat kunjamtï Qhanañchirinakapax sarnaqtanxa ukarjamaw yaqhanakax Diosat amuyapxarakini. Chiqpachansa janipuniw Diosar jan wal uñjayañ munktanti, janirakiw sutip qʼañuchañsa munktanti. Jan ukasti jachʼañchañ muntanxa. Ukatwa luräwinakasansa isisiñansa qʼum sarnaqañasaxa, janiw qʼañu sarnaqañasäkiti (Ezequiel 36:22; 1 Pedro 2:12).

³ Jehová Diosax qʼuma jaqinakarux wal munasi, ukatwa qʼuma jakasiñ muntanxa. Ukat Jupar munasitas laykux taqi kunansa sum sarnaqañ muntaxa, ukhamatwa Jupar jachʼañchtanxa. Maysa tuqitxa munasiñapan jakasiñ munaraktanxa. Ukhamax kunatsa qʼum sarnaqañasa, kunjamsa qʼum sarnaqsna ukat jan qʼañuchasiñatakix kuns lursna uka tuqit parltʼañäni. Ukanakat yatxatañax jiwaspach amuyasiñwa yanaptʼistani.

4, 5. 1) ¿Kunatsa qʼum sarnaqañasa? 2) Taqi kunas qʼumäspa ukwa Jehová Diosax muni, ¿kunas uk uñachtʼayi?

⁴ Jehová Diosax kunayman tuqit yatichistu. Bibliax akham siwa: “[Diosax] kunjämäkitix ukhamäpxarakimaya” sasa. Ukhamax Jupat yatiqasiñasawa (Efesios 5:1). Niyakixay jan juchani, qʼuma ukat qullan Diosar yupaychstanxa, ukhamax janipuniw qʼañu sarnaqañasäkiti (Levítico 11:44, 45).

⁵ Jehová Diosax wali qʼumapuniwa ukat amuyunakapas ukhamarakiwa, taqi ukanakax luratanakapan uñjasi (Romanos 1:20). Uk amuytʼañatakix aka Uraqit parltʼañäni. Jehová Diosax qʼumäñapatakiw aka Uraqxa lurtʼatayna. Umax janiw maynin qʼumachañäkiti, jan ukasti pachpa umakiw alaxpachar kutkatasin purxatasax qʼumachasi, ukat samanas niya ukhamarakiw qʼumachasi. Ukat aka Uraqi qʼumachañatakixa, jan uñjkaña walja jiskʼa laqʼunakwa luratayna, ukanakax jan walinakwa waliru tukuyapxi. Uka jiskʼa laqʼunakax wali sumpun qʼumachapxi. Ukat ciencia tuqit yatxattʼat jaqinakas um petroleompi qʼañuchasas jan ukax qullqi chuymäsin yaqha  jan walinakampi qʼañuchasas uka jiskʼa laqʼunakampiw qʼumachyapxaraki. Ukhamax taqi kunas qʼumäspa ukwa ‘Uraq Luririx’ muni (Jeremías 10:12). Jiwasax ukham qʼum sarnaqañasarakiwa.

6, 7. Jehová Diosan luqtirinakapax janipuniw qʼañüpxañapäkiti, ¿kunjamsa Moisesax katuqkäna uka Leyinakax uk qhanañchäna?

⁶ Maysa tuqitxa, taqi kunxaru Munañani jachʼa Jehová Diosaw yupaychirinakapan qʼum sarnaqapxañapa munaraki. Amtañäni, Israel markar churkäna uka kamachinakarjamax qʼum sarnaqañampi yupaychäwimpix mayakïkaspas ukhamänwa. Juchanak pampachayasiñ urux pä kutiw sacerdotenakax Jehová Diosar luqtañatakix cuerponakap jarsusipxañapäna (Levítico 16:4, 23, 24). Sacerdotenakax Jehová Diosar luqtañatakix amparsa kaysa wali sum jariqasipxañapäna (Éxodo 30:17-21; 2 Crónicas 4:6). Uka kamachinakarjamax paqallq tunka tuqitwa mä israelitax qʼañu uñjasispäna, jañchinsa ukhamaraki yupaychañ tuqitsa, ukat ukham qʼañu uñjasisax janiw Jehová Diosar yupaychañapäkänti, ukampis awisax qʼañu sarnaqasax jiwañar kunaw puripxäna (Levítico 15:31). Ukat khititix qʼañuchaskäna ukaxa qʼumachasiñapänwa, isipsa tʼaxsuñapänwa, jupas jarsusiñaparakïnwa ukat ‘jan qʼumachasiñ munir jaqix apanukutaw uñjasiñapäna’, mä arunxa jupanak taypit jaqunukutaw uñjasiñapäna (Números 19:17-20).

⁷ Moisesax katuqkäna uka Leyinakax janis utjkchixa, ukampis Jehová Diosan amuyup qhanañchistu. Jupax qʼum sarnaqirinakampikiw yupaychayasiñ munäna, ukwa uka kamachinakax qhanañchi. Ukat Jehová Diosax pachpa amuyunikïskiwa (Malaquías 3:6). Kunjamtï nayrax munkäna ukhamarakiw juchhürunakanxa, kunatix “qʼumäki chiqapäkaraki” ukanakampi yupaychayasiñ muni (Santiago 1:27). Ukhamax jichhürunakan kuns ukax sañ munpacha uk yatxatañasawa.

8. ¿Kuna tuqinakan qʼumäñassa Jehová Diosax muni?

⁸ Bibliax janiw jañchin qʼum sarnaqañatak parlkiti. Jan ukasti, Dios nayraqatan qʼumäñatakix taqi kunans qʼum sarnaqañasawa.  Jehová Diosax pusi tuqit qʼum sarnaqañaswa muni: yupaychäw tuqita, sarnaqañ tuqita, amuyuna ukat jañchimpina. Sapa maynis kun sañs munpacha uk yatxatañäni.

9, 10. ¿Kun sañs muni yupaychäw tuqit qʼumäñaxa, ukat kunsa jan lurañasäki?

⁹ Yupaychäw tuqit qʼumäña. Janipuniw chiqa yupaychäwxa kʼari yupaychäwimpi kitthapiñasäkiti. Babiloniar apatäpkäna uka israelitanakat amtañäni. Jerusalenar kuttʼañampïxapxän ukhaxa, akham sasaw Jehová Diosax jupanakar säna: “Mistunxapxam Babiloniatxa, jan kuna qʼañurus llamktʼapxamti, [...] ¡jan kunampis qʼañuchtʼasipxamti!” sasa, uka arunakaruw istʼapxañapäna (Isaías 52:11). Chiqpachansa, jupanakax chiqa yupaychäwi mayamp saytʼayañatakiw kuttʼasipkäna. Ukhamax Jehová Diosar yupaychañatakix janiw kunampis qʼañuchasipxañapäkänti. Babilonia markankir jaqinakan yatichäwinakaparjam luräwinakaparjam ukat sarnaqäwinakaparjam kun lurasasa Jehová Diosaruw colerayapxaspäna.

¹⁰ Jichhürunakanxa janipuniw cristianonakax kʼari yupaychäwimpi qʼañuchayasiñasäkiti (1 Corintios 10:21). Yatichäwinakapax taqi chiqan yatichasi, ukat jiwasatï jan sum amuytʼaskañänixa jan waliruw pursna. Chiqansa walja markanakanwa jan wali kʼari yatichäwinakapax kunayman tuqit yatichasi, ukat kunatï waljamäski ukanakar uñtayatawa, mayax akawa, jaqix jan jiwir almanïtanwa sasaw yatichapxi (Eclesiastés 9:5, 6, 10). Ukampis chiqpach cristianonakax janipuniw kʼari yupaychäwi tuqir uñtayat luräwinakxa lurañ munktanti, janirakiw ukarjamas sarnaqapktanti. b Ukhamaxa, janipuniw jaqin jiwayämaw satas chiqa yupaychañ tuqit Biblian kamachinakapxa jiskʼachañasäkiti (Hechos 5:29).

11. ¿Kunas sarnaqäw tuqin qʼumäñaxa, ukat kunatsa wali wakiskirixa?

¹¹ Sarnaqañ tuqit qʼumäña. Diosan munasiñapan jakasiñ munasax janipuniw qʼañu luräwinak lurañasäkiti, ukat janirakiw ukham yaqha qʼañunak lurañasäkisa (Efesios 5:5).  Kunjamtï jutïr yatichäwin uñjkañänixa, cristianjamax “wachuqa jucha lurañatxa” jaltxañasawa. Ukat khititï uka juch lurasax jan arrepentiskani ukhaxa, “[janipuniw] Diosan markapar mantkaniti” (1 Corintios 6:9, 10, 18). Jehová Diosatakix ‘axtkañäpxiwa’, ukat jan qʼumachasipkani ukhaxa, ‘payïri jiwañwa’ katuqapxani (Apocalipsis 21:8, MT).

12, 13. ¿Amuyusax kunjamsa lurayistaspa, ukat kunas qʼuma amuyunïñxa yanaptʼistaspa?

¹² Amuyun qʼumäña. Kunsa amuyatasarjamapuniw lurtanxa. Ukat jan walinak amuyasax jan walinakwa luraraktanxa. Ukhamax janiw chuymansa amuyunsa jan wali amtanakax utjañapäkiti (Mateo 5:28; 15:18-20). Ukampis suma luräwinak amuyañäni ukat kunatï askïki ukanak lupʼiñäni ukhaxa, wali sumwa sarnaqarakiñäni (Filipenses 4:8). ¿Kunas suma amuyunïñ yanaptʼistaspa? Nayraqatxa janipuniw amuyusar qʼañuchir jan walinakxa lurañasäkiti ni uñchʼukiñasäkisa. c Ukxarusti Diosan Arupat yatxatasaw askinak yatiqsna (Salmo 19:8, 9).

¹³ Kunjamtï akhakam uñjktanxa, Diosan munasiñapan jakasiñatakix yupaychäw tuqinsa sarnaqäwinsa ukat amuyunsa qʼumäñasawa. Uka kimsa tuqit qʼum sarnaqañxatwa yaqha yatichäwinakanxa aka libron parlasiraki. Ukampis jichhax pusïrit parltʼarakiñäni, jañchin qʼum sarnaqañ tuqit parltʼañäni.

14. Jañchin qʼum sarnaqañax kunatsa jan sapa maynitäki uk qhanañchtʼma.

¹⁴ Kawkhantï jakasktan uka chiqanakasa jañchisas qʼumäñapapuniwa, ukax wali askiwa. Inas yaqhipax akham sapxchispa: “Qʼum sarnaqañas qʼañu sarnaqañas sapa maynitäxiwa, janiw khitis mitisiñapäkiti” sasa. Ukampis mä cristianox janipuniw ukham amuyañapäkiti. Kunjamtï qalltan sisktanxa, Jehová Diosax janiw jiwasan askisatakiki qʼum sarnaqañas munkiti, jan ukasti kunjamxay sarnaqchiñäni ukarjamaw yaqhanakax  Jupat walsa jan walsa amuyapxani. Mä tʼaqan parlkayätan uka wawat amtañäni: wali qʼañu ukat jan suma isthaptʼata ukham sapa kuti sarnaqaspa ukhaxa, ¿awk taykapat kamsnasa? ¿Janit jupanakat jan wal amuyksna? Ukhamax jan walinaka jakäwisan utjaspa jan ukax jan wal sarnaqsna ukhaxa, ¿janit yaqhanakax alaxpachankir Awkisat jan wal amuyapkarakispa? Jïsa, ukat arunakapatsa payachasipxaspawa. Ukhamax aka arunakxa janipuniw armañasäkiti: ‘Jani khitirus lanktayapxamti, nanakan sirviñaxaxa jan ñanqtʼayatäñapataki; Ukatsipana taqi kunansa uñtʼayasipxam Diosan sirvirinakapjama’ ukham sasaw Pablox säna (2 Corintios 6:3, 4, MT). Ukhamax kunjamsa jañchin qʼum sarnaqsna uka tuqinakat amuytʼañäni.

15, 16. ¿Jañchi tuqit kunjamäñasasa, ukat kunjamsa isisiñasa?

¹⁵ Jarisiñampi ukat sum askichtʼasiñampi. Kawkinsa jakaskañäni jan ukax kunjam sarnaqirïskañänisa, taqiniw qʼum sarnaqasiñasa. Chiqpachansa, jariqasiñasatakis ukat wawanakar  jariqañatakisa umas jabonas taqinin utjistu. Maysa tuqitxa, manqʼasiñatakis jan ukax manqʼa wakichañatakis ampar jariqasiñasawa, ukhamarak bañor sarasas jan ukax wawa isi turksusas ampar jariqasiñasapuniwa. Ukhamatwa usunakatsa jan ukax yaqha jan walinakatsa jarkʼaqastanxa, jan ukham lurasax inas purak usunakampi usuntsna, ukat jiwañar kunaw pursna. Utas jakʼan janis bañox utjkchi jan ukax qʼañu um warañanakas janiraki utjkchiti ukhaxa, nayra israelitanakjamaw khuchichasir sarasax uraqir allintañasa (Deuteronomio 23:12, 13).

¹⁶ Ukat isisax janipuniw qʼañüñapäkiti. Janiw jichha uñstir jan ukax jila alani isipunïñapäkiti, jan ukasti qʼumäñapawa, ukatxa kunatï isisiñäki ukampikirakiw isisiñasa (1 Timoteo 2:9, 10). Taqi chiqansa wali suma isthaptʼata ukat qʼumaraki ukham sarnaqasiñ muntanxa, ukhamatwa yaqhanakax “qhispiyir Diosan yatichäwipax sumätapa [yatipxarakini]” (Tito 2:10).

17. ¿Kunatsa utsa yänaksa sum apnaqañasa ukat qʼumäñaparaki?

¹⁷ Utasas yänakasas kunjamäñapasa. Inas utasax wali sumächi, ukat yänakas utjarakchi, ukampis suma apthaptʼata ukat qʼuma ukhamäñapawa, qhawqhakamxay sum apnaqañjamächi ukhakama. Autosax ukhamäñaparakiwa, anqäxas manqhäxas suma qʼumäñapawa, ukat autot tantachäwinakarus jan ukax Diosan arunakap yatiyiris sarstan ukhasa wali sumäñapawa. Chiqpachansa taqi yänakasaw ukhamäñapa. Ukhamatwa yaqhanakax Diosar yupaychatas amuyapxani. “Jehová Diosax kunatï qʼumäki ukar munasiriwa, uraq qʼañuchirinakarux ‘tʼunjaniwa’ ukatxa Apnaqäwip tuqiw aka Uraqi mä suma paraisor tukuyani” sasaw yatichtanxa (Apocalipsis 11:18; Lucas 23:43). Ukhamax utas jan ukax yänakas sum apnaqasax jutïr pachan qʼum sarnaqañatakis wakichasisksna ukhamawa.

18. ¿Kunjamanakatsa Tantachasiñ Utar respetatas uñachtʼaytanxa?

¹⁸ Tantachasiñ Utasa. Uka utanwa wali munat Jehová Dios Awkir yupaychtanxa, ukhamax wali respetompi uñjañasawa. Ukat yaqhanakax jutapxi ukhaxa wali sumätap uñjapxarakispa ukwa muntanxa. Sapa kutiw qʼumachañasa ukat askichañasaraki,  ukhamatwa wali sumakïskani. Chiqpachansa, uka Tantachasiñ Utax jiwasatakiwa, ukhamax qʼumachañasa, askichañasa Jehová Diosan mä suma churäwipawa. Ukanakampi yanaptʼasaxa chiqpachapuni Diosar yupaychañ utar munataswa uñachtʼaytanxa. Ukat jachʼa tantachäwinakax apaski uka chiqanakxa ukham uñjañasarakiwa.

19. ¿Cuerpo jan qʼañuchayasiñatakix kunampsa lurañasa, ukat Bibliax uka tuqit kamsisa?

¹⁹ Jañchin qʼum sarnaqañatakix janiw jarisiñasakïkiti, jan ukasti taqi kunatix qʼañuchkistaspa ukanakxa janiw lurañasäkiti, mä arunxa kunatï manqhat qʼañuchkistaspa ukanakxa janiw lurañasäkiti. Ukhamax janiw cigarro pitañasäkit jan ukax fumañasäkiti, janirakiw alcoholampis machantasiñasäkiti, ukat jan qullayasiñatakïkchi ukhaxa janiw jan wali qullanakampi qulljasiñasäkiti, uka qullanakaruw yatinuqtsna, ukat amuysa mayjtʼayarakistaspawa, ukat janirakiw coca akhulliñasäkiti. Chiqpachansa, aka urunakan utjir jan wali qullanakax janiw Biblian qillqatäkiti, ukampis yatichäwinakapan qhanawa, Jehová Diosatakix janiw walïkiti, qʼañu luräwinakawa. Jichhax uka tuqinakat phisqa yatichäwinak uñjañäni, ukat Diosar munatas laykuw ukarjam sarnaqañ muntanxa, ukhamatwa jupampix katuqayasirakiñäni.

20, 21. ¿Kun lurañassa Jehová Diosax muni, ukat kunatsa uk lurañasa?

²⁰ “Munat jilatanaka, Diosan taqi aka arsutanakapax jiwasatakiwa [...] qʼuma sarnaqañasawa janchisansa, ukhamaraki ajayusansa. Diosar axsarasarakiw juparux taqi katuyasxañasaxa” (2 Corintios 7:1). Ukhamax “janchinsa”, mä arunxa cuerponsa qʼumäñasawa, ukat ‘ajayunsa’, mä arunxa amuyunsa qʼumäñasarakiwa, ukwa Jehová Diosax muni. Ukhamasti, janiw uka jan walinakampi qʼañuchasiñasäkiti, jañchinsa amuyunsa jan waliruw puriyistaspa, ukanakaruw yatinuqtsna.

²¹ Uka tuqinakat “qʼuma sarnaqañasa[takix]” uka pachpa 2 Corintios 7:1 jiskʼa tʼaqaw qhanañcharakistu. Ukanxa akham  siwa: “Diosan taqi aka arsutanakapax jiwasatakiwa” sasa. ¿Kuna tuqitsa parlaski? Kuntï Jehová Diosax uka nayrïr jiskʼa tʼaqanakan siski uka tuqit parlaski, mä chiqax akham siwa: “Nayasti jumanakarux katuqxapxämawa. Jumanakan Awkimäyäwa” sasa (2 Corintios 6:17, 18). ¡Ukax wali askipuniwa! Kunjamtï mä munasir awkix wawapar uñjkixa ukham uñjapxarakïma sistuwa. Ukampis akham sistuwa: ‘Qʼuma sarnaqapxam janchinsa, ukhamaraki ajayunsa’ sasa. Jichhax kunatï Jupatakix jan walïki ukanak lurasin Jupamp sum apasiñ apttʼasna ukhaxa janipuniw walïkaspati, janipuniw ukham yaqha suma churäwix utjkaspati.

22-25. ¿Biblian kuna yatichäwinakapas jan wali qullanak armañ yanaptʼistaspa?

²² “[Jehová] Diosamaruw munäta taqi chuymamampi, taqi almamampi, taqi amuyumampiraki” (Mateo 22:37). Akaw taqit sipansa jachʼa kamachixa sasaw Jesusax säna (Mateo 22:38). Chiqpachansa, kunjam luratäktantix ukhamampiw Jehová Diosar munañasa, taqi amuyumpi, taqi chuymampi ukham munañasawa. Ukatakix janiw jan wali qullanakampi qulljasiñasäkiti, ukat janirakiw Diosan churat amuysa jan walinakampi chʼamaktʼayañasäkiti.

²³ “Taqi jiwasanakarux jakañsa, samañsa, taqi kunanaksa [Jehová Diosaw] churchistuxa” (Hechos 17:24, 25). Jakäwix Diosan churäwipawa. Ukatwa Diosarux wal munastanxa, ukhamax wali respetompiw cristianonakax jakäwir uñjtanxa. Janiw usuntayir jan wali qullanakxa munktanti, ukanak lurasax janis jakäwis munksna ukhamäspawa (Salmo 36:9).

²⁴ “Jaqi masimarusti juma kipkarjam munarakim” (Mateo 22:39). Kunapachatï maynix uka qullanakar yatinuqtatäki ukhaxa, janiw jupapachaki jan walin uñjaskiti, jan ukasti yaqhanakaruw jan walin uñjasiyi. Cigarro pitirix yaqhanakaruw cigarro jiqʼiyasax usuntayaspa. Ukham sarnaqirix janis jaqi masipar munkaspa ukat janirakis Diosar munkaspa ukhamawa (1 Juan 4:20, 21).

²⁵ “Marka apnaqirinakaru [istʼapxarakim]” (Tito 3:1). Uka jan wali qullanakaxa janiw walja markanakanxa apnaqasiñapäkiti,  janiw chiqpach cristianonakax ukanak apnaqapktanti (Romanos 13:1).

26. 1) ¿Diosan munasiñapan jakasiñatakix kunsa lurañasa? 2) ¿Dios nayraqatan qʼum sarnaqañax kunatsa wali askixa?

²⁶ Diosan munasiñapan jakasiñ munasax janiw mä tuqin jan ukax pä tuqinaki qʼumäñasäkiti, jan ukasti taqi kunan qʼumäñasawa. Chiqpachansa uka jan wali qullanak armañax wali chʼamäspawa, ukampis apanuksnawa. d Jan walinak apanukusin sum sarnaqasiñax wali askipuniwa. Jehová Diosax jiwasan askisatakipuniw kunsa yatichistu (Isaías 48:17). Ukampis akaw taqi kunat sipansa wali askixa: Jehová Diosax wal munasistu ukat jiwasax jupar wal munasiraktanxa, ukat qʼum sarnaqasax Juparuw sum uñtʼaytanxa.