1, 2. ¿Kunatsa Inti uñtañax wali aski, ukat kunjamsa chuymasax amuytʼayarakistu?

 JAN uñtʼat yaqha chiqans jikxataskasma ukat janis kawkhätapsa ni kuna horasätapsa yatkasma ukham amuytʼañäni. ¿Kuns kamachasma? ¿Janit amuytʼasiñatakix Inti uñtkasma? Jan maysar saranukuñatakis jan arumtʼayasiñatakis Inti uñtasapuniw amuytʼastanxa.

² Intix sapürupuniw maysa tuqit jalsusin maysa tuqir tiempopar jalantxaraki. Jan qinayrantatäki ukhaxa wali sum tiempot amuytʼastanxa, ukhamatwa jan walinakatsa qhispiraksna. Ukampis Jehová Diosax yaqha ukham suma churäwi sapa maynir churarakistu, ukampiw taqi kunansa sum amuytʼastanxa, kunjamtï Inti uñtasax amuytʼastanxa ukhama (Santiago 1:17). Amuytʼasir chuymani luratätanwa, mä arunxa conciencianïtanwa. Jan uka amuyunixa, jan walinakaruw pursna, janiw kunas lurañjamäkaspati. Ukatxa askinak lurañatakiw yanaptʼistu, ukat mä suma thakinjam sum sarnaqasiñatakiw yanaptʼarakistu. Jehová Diosan mä suma churäwipawa. Ukhamasti kunas amuytʼayasir chuymaxa ukat kunjamsa yanaptʼistu uka tuqinakat sumpach yatxatañäni. 1) Kunjamatsa suma amuyunïsna; 2) kunatsa yaqhanakan amuyupxa respetañasaraki, ukat 3) suma amuyunïsax kuna askinaksa katuqañäni, taqi ukanakwa sum yatxatarakiñäni.

3. ¿Amuytʼasir “chuyma”, sas jaqukipatäki uka arux kamsañs griego arun sañ muni, ukat jaqix kunjamätassa uñachtʼayi?

³ Conciencia jan ukax amuytʼayir “chuyma” sas Biblian  jaqukipatäki uka aruxa, “jiwaspach uñtʼasiñäkaspas” ukham griego arunxa sañ muni. Mä arunxa, kunjamatsa jiwaspach uñtʼassna, ukaw chuymasanki. Janipuniw kuna uywas aka Uraqinxa jiwasjamäkiti. Ukhamatwa jiwaspach uñakipassna, mä arunxa kunjamsa sarnaqasktan ukxa sum amuytʼassna. Uka amuyurakiw luräwinakasatsa amtanakasatsa qhanañchistaspa ukat tariparakistaspa. Kun amtañatakis ukaw yanaptʼistu, ukat kunas walïki, jan walïki uksa amuytʼayarakistuwa. Ukat kuns sum lurtan ukhaxa wali sumaw chuymasax jikxatasi, jan walinak lurtan ukhasti walirak chuym usuyastanxa.

4, 5. 1) Adanampi Evampix amuytʼasir chuyman luratäpxänwa, ¿kunjamatsa uk yattanxa? ¿Diosar jan istʼañ amtasax kunarus tukupxäna? 2) Amuyasir chuyman jaqinakatwa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakanxa parli, ¿khitinakas mä qhawqhanixa?

⁴ Nayrïr chachampi nayrïr warmimpix ukham amuyasir luratäpxänwa, ukatwa jucha lurasax wal llakisipxäna, chuymanakapan mayjtʼasipxäna (Génesis 3:7, 8). Ukampis inamayaw amtasipxäna. ¿Kunatsa? Kuntï Diosax janiw lurapxätati siskäna ukwa lurapxatayna, yatkasaw uk lurapxatayna. Ukhamasti, amanut jan ukax yatkasin Jehová Diosar kutkatasipxäna, ukhamatwa Jupan uñisiripar tukupxatayna. Luratax luratäxänwa.

⁵ Ukampis pantjasirïkasaw walja jaqinakax uka concienciapar istʼapxi, janiw Adanjam jan ukax Eva warmjamas lurapkiti. Maynïristi Job satänwa, jupax akham sänwa: “Nayan chiqapätaxsti arsusiskakipunïwa, janiw kunata axsarañaxas utjkituti” sasa (Job 27:6). a Job tatax janïr kun lurkasas wali sum amuytʼasïna. Ukatwa janiw kunsa axsarkti sänxa, mä  arunxa qʼuma conciencianïtwa sañ munäna. Jichhax David chachat amuytʼarakiñäni, jupax pantjasitaynawa, ukatwa wal amtasïna, chuymap wal ustʼayasïna. Davitax “wali amta[si]rakïna chuymapanxa” sasaw Bibliax qhanañchi, Jehová Diosan uttʼayata Saúl sat apnaqiriruw jan respetompi uñjatayna, ukatwa chuym usuyasïna (1 Samuel 24:5). Ukhamanakan uñjasisaw Davitax yatiqarakïna, qhipatxa wali respetasir jaqïxänwa.

6. Taqiniw amuytʼayir mä chuymanïtanxa, ¿kunas uk uñachtʼayistu?

⁶ Janiw Jehová Diosan luqtirinakapakix ukham amuyunïktanti. Akhamwa apóstol Pablox Diosan amuytʼayatax qhanañchäna: “Ukampis jan judiöpkis ukanakasti janiw Moisesan leyipa yatipkiti, ukampis lurapxiwa taqi kunanakatix leyin qillqatäki ukanaka. Ukham lurañaxa jupanakan leyipawa. Luratanakapampiwa jupanakax uñachtʼayi chuymanakapan uka leyix qillqatätapa. Chuymapaw [mä arunxa concienciapaw] ukham qhanañchi, ukatpï uka kipka chuymaparaki juchañchanixa jan ukax arxatanisa” sasa (Romanos 2:14, 15). Yaqhipax janiw Diosan kamachinakap yatipkiti, ukampis amuyasir chuymaparjamaw Diosan kamachinakapxa phuqapxi, chiqpachansa waljaniw ukham lurapxi.

7. ¿Kunatsa chuymasax pantjasiyistaspa?

⁷ Ukampis pachpa chuyman amuyunakapaw pantjasiyarakistaspa. Ukatakix Intit amuytʼañäni. ¿Qinayrantatäki ukhaxa kunas kamachi? Qinayax Inti chʼamaktʼayi ukhaxa, janiw kuna horas ukax sum amuyasiñjamäxiti. Ukhamasti qinayan chʼamaktʼayatäki ukhax pantjasiyistaspawa. Chuyman amuyunakapampix niya ukhamarakiwa. Jan wali amuyunakampi chʼamaktʼayatäki ukhaxa, jan walinakaruw puriyistaspa. Ukat Diosan Arupa jan uñxatkañäni ukhaxa, wali wakiskir luräwinakanwa pantjassna, kunatï walïki ukat jan walïki ukanakxa janiw sum amuyxsnati. Ukampis chuyman amuyunakapampi sum yanaptʼayasiñatakixa qullan ajayun yanaptʼapaw munasiraki. Apóstol Pablox akham sasaw säna: “Chuymaxan amtäwinakapxa qullan ajayuw apnaqaski” sasa  (Romanos 9:1). Ukat ¿kunjamsa Jehová Diosan qullan ajayupampi chuymasar apnaqaysna? Ukatakix Bibliat yatiqañasawa, uka tuqitwa jichhax uñjañäni.

8. 1) ¿Chuymasan amuyunakapax kunjamsa pantjasiyistaspa? ¿Kun lurañ amtasas kunas nayrankañapaxa? 2) Janiw qʼuma conciencianïñasakïkiti, ¿kunatsa? (Qhanañchäwi uñxattʼäta.)

⁸ ¿Kuna amtäwir puriñatakis kunjamsa amuytʼassna? Yaqhipax kunjamsa chuymapan jikxatasipxi ukarjamakiw kun lurañs amtapxi, chiqansa waljaniw ukham lurapxi. Ukat inas akham sapxchi: “Nayatakix walikïskiwa” sasa. Ukampis taqi chʼamampiw chuymasax kunsa munaspa ukat janiw sum amuytʼaykistaspati, pantjasiyistaspawa. Akham sasaw Bibliax qhanañchi: “Jaqin chuymapjama ñanqha, kʼarintirix janiw utjkiti. ¿Khitis jaqin chuymapxa sum uñjaspa?” sasa (Jeremías 17:9). Chuyman jan wali amtäwinakapat sipansa, Jehová Diosar kusisiyañasawa, ukaw jiwasatakix taqi kunat sipansa wali askixa. b

9. ¿Kunas Diosar axsartʼañaxa, ukat kunjamsa chuymasan amuyunakapar yanaptʼi?

⁹ Khititix chuymapan sumanak amuyki ukaxa janiw kunsa munañaparjamaki lurañ amtkiti. Jan ukasti, Diosar axsartʼasaw mä arunxa, alaxpachankir Awkisar jan chuym ustʼayañ munasaw kuns luri. Ukwa Nehemías tatan sarnaqäwipax uñachtʼayi, jupax taqi chuymaw Diosar luqtäna.  Niyakixay Jerusalén mark apnaqchïnxa, ukhamax impuesto qullqi jaqinakar mayispäna. Ukampis janiw maykänti. ¿Kunatsa? “Diosar axsaratax layku[w]” sasaw säna (Nehemías 5:15). Jaqinakar tʼaqhisiyasax Jehová Diosaruw chuym ustʼayaspäna, janipuniw uk munkänti. Jiwasax ukham axsartʼañasarakiwa, ukat kun lurañatakisa, Arupanxa kamsis uk thaqhañasapuniwa.

10, 11. ¿Alcohol umañ tuqitxa Biblian kuna iwxanakapas amuytʼayistaspa, ukat Diosampi yanaptʼayasiñatakix kunsa lurañasa?

¹⁰ Amuytʼañatakix alcohol umañ tuqit parltʼañäni. Munat masinakampi jan ukax familiaranakampi mä utan kusistʼir sarasax inas akham jisktʼassna: “¿Malltʼäti, janicha?” sasa. Jan pantjasiñatakixa, Biblian yatichäwinakaparjamaw chuymasan amuyunakapxa sum nayraqat yatichañasa. Ukampis alcohol mä jukʼa umtʼañax janiw juchäkiti sasaw Bibliax yatichi. Chiqpachansa, vinox Diosan uchatawa, ukatwa jupar jachʼañcharaktanxa (Salmo 104:14, 15). Ukhamasti, machjasiñasa ukat jan walinakan jiljañasa Diosatakix janiw walïkiti (Lucas 21:34; Romanos 13:13). Machjasiñax Diosatakix wali jachʼa juchawa, jaqichatäkasin yaqhampi ikintasiñäkaspas jan ukax janïr jaqichatäkasin ikintasiñäkaspas ukamp sasiwa (1 Corintios 6:9, 10). c

¹¹ Chuym jan qalarañapatakix ukham iwxanakampi yatichañasawa. Ukhamax uka kasta tantachäwinakar jawstʼataxa, umañanakax utjani ukaxa, akham jisktʼasiñasawa: “¿Kunjamänis uka tantachäwixa? ¿Jiljasin jan wali luräwinakat utjaspa? ¿Ukat nayat kamsarakiristsa? ¿Umañ umañakit jutitu? ¿Alcoholampipunit jaktxa? ¿Sum jikxatasiñatakisa, kun lurañatakis alcohol munapuntti? ¿Jan umañatakix ukhakamaki sirjamätti?” sasa. Ukhamax Biblian iwxanakap yatxatkasas jan ukax kunjamsa uka iwxanakax yanaptʼistaspa uk amuytʼañatakisa Jehová Diosar mayisiñasawa (Salmo 139:23, 24). Ukhamatwa qullan ajayupampi apnaqayastanxa,  ukatxa Diosan kamachinakaparjamaw chuyman amuyunakaparus yaticharaktanxa. Ukampis kun lurañ amtkasasa, yaqha tuqit amuyasiñasarakiwa.

12, 13. ¿Kunatsa cristianonakax jan mä amuyunikïpxixa, ukat jan yaqhampi mä amuyunikïsax kun lurañasasa?

¹² Tama taypinsa janiw taqinis mä amuyunïktati, ukax wali muspharkañawa. Inas mä cristianox kun lurir uñjasas janiw walïkit sischispa, ukat yaqhax walikïskiw sarakchispa. Amuytʼañatakix umañ tuqit parltʼaskakiñäni, yaqhipax munat masinakampi sumaki mä jukʼa jaqxatʼañwa yatipxi; ukampis yaqhanakatakix ukax janiw walïkiti. ¿Kunatsa ukham may maya amuyapxi, ukat jiwasax kunjamsa ukanak uñjañasa?

¹³ Kunatsa ukham may maya amuytanxa uka tuqit amuytʼarakiñäni. Kunjamxay nayrax sarnaqchïna jan ukax jakaschïna ukarjamaw mä jaqix kunsa amuyaspa. Ukham cristianonakaw utji, jupanakax jan walinakwa lurapxirïna ukat uk apanukuñax wali chʼamänwa sasaw amtasipxi (1 Reyes 8:38, 39). Nayra tiempon alcohol umiri mä jilatas jan ukax kullakas utasar jutkaspa ukham amuytʼañäni. Jupax janiw umañ munxiti. Ukat mä jukʼa waxtʼatas inas chuymapan amuytʼasisax janiw sischispa. ¿Janis munkitixä sasati chuym ustʼayasiñäni? ¿Jan ukax jaqxattʼakimay sasach achikañäni? Janiw chuyms ustʼayasiñasäkiti ni achikañasäkisa. Jan ukasti respetañasawa, inas kunatsa jan munki uk arschispa jan ukax amukïchispa, ukampis respetañasawa, ukhamatwa munasiñ uñachtʼayañäni.

14, 15. May maya amuyunïñ tuqitxa, ¿kunas nayra patak maranakan uñjasïna, ukat Pablox kamsänsa?

¹⁴ Khä nayra patak maranakanxa, jilat kullakanakax niya ukham may maya amuyunïpxarakïnwa, ukwa Pablox amuyäna. Amuytʼañäni, uka urunakanxa kʼari diosanakar luqtat manqʼanakwa qhatun aljapxirïna, ukhamasti yaqhipax  janiw uka manqʼanak munapxirïkänti (1 Corintios 10:25). Ukampis Pablotakix uka manqʼanakax walikïskänwa. Jupatakix uka kʼari diosanakax janiw kunäkänsa; chiqpachansa uka manqʼanakax janiw uka diosanakankkänti, jan ukasti Jehová Diosankänwa. Ukampis janiw taqinis jupjam amuyapkänti, ukwa Pablox amuyasïna. Yaqhip jilat kullakanakax uka kʼari diosanakaruw nayrax yupaychapxirïna, ukampis cristianüxapxän ukhaxa, janipuniw kunsa uka diosanakat yatiñ munapkänti, wal axtasipxäna. Ukhamaxa, ¿kun lurañas wakisïna?

¹⁵ Pablox akham sänwa: “Taqi khitinakatix iyawsañan chʼamanïktan ukanakaxa, pisi iyawsañaninakan tʼukhachasitapxa jiwasanakaw apañasa, janirakiw jiwas pachpatakiki sumäñasäkiti. [...] Cristosa janiw jupa kikparux kusisiyaskänti” sasa (Romanos 15:1, 3). Ukhamasti, jilat kullakanakan askip thaqhañasawa jiwasan askisat sipansa, kunjamtï Jesusax lurkäna ukhama. Yaqha chiqansti niya ukhamarak Pablox uka tuqit parläna, yaqhanakar jan tinkuyañatakix janiw aych manqʼkäti, Cristox jakäwipamp alaski uka munat uwijaparux janiw tinkuykiristti sasaw säna (1 Corintios 8:13; 10:23, 24, 31-33).

16. ¿Jiwasataki jan walïki ukanak lurir jilat kullakanakarux kunatsa jan juchañchañasäki?

¹⁶ Maysa tuqitxa, inas yaqha jilat kullakanakax kunatï jiwasatakix jan walïki ukanak lurapxchispa, ukampis jiwasax janiw jupanakat jan wal parlañasäkiti, ni kʼumiñasäkisa, amuyusarukis taqinir apnaqañ munksna ukhamäspawa (Romanos 14:12). Chiqpachansa, uka amuyasir chuymasax jiwaspachar juchañchasiñasatakiwa, janiw yaqhanakar juchañchañatakïkiti. Janipun ak armañäniti, Jesusax akham sänwa: “Jaqi masimarux jan juchañchapxamti, Diosax jan jumanakar juchañchañapataki” sasa (Mateo 7:1). Kuntï sapa maynix chuymaparjam luraspa uka tuqitxa janiw khitis tama taypinxa jan wal parlañasäkiti, ni jan walinaksa  lurañasäkiti. Jan ukasti, jilat kullakanakar yanaptʼañasawa, taqinis mayaki, ukat wali munasis jakassna uk thaqhañasawa, janiw jiwaskam jachjayasis sarnaqañasäkiti (Romanos 14:19).

17. ¿Walja jaqinakan amuyasir chuymapax kunjamasa?

¹⁷ Apóstol Pedrox akham sasaw cristianonakar säna: “Qʼuma conciencianïpxañamawa” sasa (1 Pedro 3:16, NM). Jehová Dios nayraqatan suma amuyunïñax wali askiwa, ukampis niya taqi jaqinakaw jan uk yatipkiti. Kunjamtï Pablox siskänxa, “chuymanakapax janiw kuns amuykxiti, parintat fierrompis naksutäkaspa ukhama” (1 Timoteo 4:2). Wila sankʼkir parintat mä fierrompiw uywanakar  chimpuñ yatipxi, ukat chimputäki uka chiq jañchipax janiw llamktʼatas usuyasxiti. Yaqhipan amuyasir chuymapax ukhamarakiwa, jiwatäkaspas ukhamawa, chiqpachansa niya taqinin ukhamaxa. Janipuniw ustʼayasxapxiti. Sapa kuti jan walinak lurasaw chuym qalarayasipxi; ukat jan walinak lurasaxa, camuyasir huymanakapax janiw kamsxisa, janirakiw llakisiykiti, ni phinqʼasiykarakisa. Uka jaqinakax kuna jan wal lurasasa janipuniw akchʼas llaktʼasxapxiti.

18, 19. 1) ¿Amuyasir chuyman juchañchäwipas llakisiñas kunjamsa yanaptʼistaspa? 2) Arrepentisxañäni uka qhipat llakisiskakiñäni ukhaxa, ¿kun lurañas wakisispa?

¹⁸ Chiqpachansa, kun lurasas llakistan ukhaxa, concienciasaw jan wal luratas yatiyistu. Ukat ukar istʼasin arrepentisiñäni ukhaxa, kuna juchasatsa pampachatäñäniwa. Apnaqir Davitat amuytʼañäni. Jupax wali jachʼa juchanak  luratayna, ukampis taqi chuyma arrepentisïna, ukatwa juchanakapax pampachatäna. Ukatxa, uka jan wali luratanakapxa wal uñisïna, janipuniw mayampsa Diosan kamachinakap pʼakintxäti sasaw amtawayäna; ukhamatwa ‘Jehová Diosax munasiñanïtapsa, juch pampachirïtapsa’ yatïna (Salmo 51:1-19; 86:5). Ukampisa, awisax arrepentisitäxtan jan ukax juchasax pampachatäxi uka qhipatsa llakisiskaksnawa, uka jan wali luräwinakasatxa chuym usuyasiskaksnawa. Ukampis ¿kun lurañas wakisispa?

¹⁹ Arrepentisitatsa llakisiskakiñäni ukhaxa janiwa walïkaspati. Chuymasar ‘samarayañasawa’, mä arunxa, kunjamtï jikxatasktan ukat sipansa Jehová Diosax jukʼamp jachʼawa, uk amuyañasawa. Inas yaqhanakar akham arunakampi chuymachirïsta: “Jehová Diosax munastamwa, uk janiw armañamäkiti, juchamsa pampachxarakiwa” sasa, jiwasaw uka arunak amtasin chuymachasiñasa (1 Juan 3:19, 20). Ukat suma amuyunïxañäni, mä arunxa, qʼuma chuymanïxañäni ukhaxa, wali sumaw jikxatasxañäni, wal kusisirakiñäni, janiw khitis jiwasjam kusisiñ jikxatkaspati. Yaqhipax ukham jachʼa juchanak lurasaw wal llakisipxäna, ukampis jichhax wali sum jikxatasipxi, ukat jichhax jan llakisisaw Jehová Diosar luqtasipki (1 Corintios 6:11).

20, 21. 1) ¿Kuna tuqitsa aka librox yanaptʼistani? 2) ¿Diosax kunjam sarnaqasiñsa cristianonakar churi, ukat kunjamsa ukarjam sarnaqañasa?

²⁰ Ukham suma jakasiñ jikxatañwa aka librox yanaptʼistani, ukat Supayan apnaqat aka qhipa urunakansa kunjamatsa amuytʼasir suma chuymanïsna uka tuqitwa yanaptʼarakistani. Chiqansa, janiw sapüru sarnaqäwisatakix kamachinakas ni Biblian yatichäwinakapas utjkiti. Ukampisa, kuna luräwinakatï jiwasatäxi ukhaxa, janirakiw ukanakatakix walja kamachinakax utjkiti. Jan ukasti, kunjamsa Diosan yatichäwinakaparjamax sarnaqsna uka tuqitwa sum parli, ukhamatwa amuyasir chuymasar sum yaticharaksna. Amtañäni, Moisesax katuqäna uka Leyinakax kunjamatix  siskäna ukarjam sarnaqañatakïnwa, ukampis ‘Criston leyipaxa’, kunjamsa amuyasir chuymas apnaqañasaxa ukat kunjamsa Diosan yatichäwinakaparjam sarnaqañasa ukatakiwa (Gálatas 6:2). Chiqpachansa, Jehová Diosax janiw taqi kunan munañaparjam apnaqañ munkistuti. Ukampis uk yatisaxa, janiw ‘kuna jan walsa lurañasäkiti’, jan ukasti kunatï askïki uk lurañasawa: Jehová Diosar wal munasitas uñachtʼayañasawa, uk Bibliax yatichistu (1 Pedro 2:16).

²¹ Kunapachatï jumax Jehová Diosar uñtʼañ qalltkayäta ukhaw jakañ thakir sarxatawaytaxa. Uka thakit jan saraqañatakixa, Biblian yatichäwinakapax kunjams yanaptʼiristam uk lupʼiñamawa, ukatakix Jehová Diosat mayisiñamawa, ukatxa uka yatichäwinakarjam sarnaqañamarakiwa. Ukhamatwa ‘amuytʼasiñ yatiqätaxa’ (Hebreos 5:14). Ukat amuyasir chuymamax Biblian kamachinakaparjam suma yatichatäxani ukhaxa, wali sum yanaptʼätamxa. Kunjamatï Inti uñtas sum amuytʼasktanxa, ukhamarakiw uka chuymamar istʼasax sum amuytʼasïta, ukat kunatï alaxpachankir Awkisatakix walïki ukanak lurañatakiw amuytʼayarakïtamxa. Chiqpachansa, Diosan munasiñapan jakasiñwa yanaptʼätamxa.