Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

8 YATICHÄWI

Jukʼamp yatiyañatak yanaptʼanaka: Oraqpachan yatiyañatak yanaptʼanaka

Jukʼamp yatiyañatak yanaptʼanaka: Oraqpachan yatiyañatak yanaptʼanaka

¿KUNSA YATEQAÑÄNI?

Jehová Diosaw taqe jaqenakaru ukat kunayman arunakan cheqa yatichäwinak yatiyañatakejj yanaptʼanak churistu

1, 2. 1) Roma markajj apnaqkäna taqe uka markankir jaqenakaru yatiyasiñapatakejja, ¿kunas nayra maranakan yanaptʼäna? 2) ‘Jehová Diosaw jichhürunakan yanaptʼaskistu’ sasajja, ¿kunatsa sissna? (“ 670 jila arunakanwa yatiyasiski” sat recuadro uñjjattʼäta.)

 JERUSALENAR yaqha markat jutapkäna uka jaqenakajja, Galileankir jaqenakar yaqha arunak sum parlir istʼasajj wal muspharapjjäna. Ukat yatichapkäna ukas chuymanakaparuw purtʼäna. Ukajj 33 marana Pentecostés fiesta urunwa pasäna, uka uruw Diosajj yaqha arunak parlapjjañapatakejj qollan ajayup Jesusan arkirinakapar churäna, ukhamatwa Jehová Diosajj jupanakar yanaptʼaskatap uñachtʼayäna (Hechos 2:1-8, 12, 15-17 liytʼañataki). Uka urojja, kunayman markat jutir jaqenakaw suma yatiyäwinak istʼapjjäna. Mä qawqha maranakatjja, Roma markajj apnaqkäna taqe uka markankir jaqenakaw istʼapjjarakïna (Col. 1:23).

2 Jichhürunakanjja, Jehová Diosan servirinakapajj janiw milagro toqejj yaqha arunak parlktanti. Ukampis nayrïr patak maranakan milagro toqe parlapkäna ukat sipansa, Diosan Reinopan yatichäwinakapajj 670 jila arunakaruw jichhürunakan jaqokipasi (Hech. 2:9-11). Diosan Reinopat aka Oraqpachan yatiyasiñapatakejja, Bibliat apstʼat walja qellqatanakwa Diosan markapajj kunayman arunakan lurawayi. a ¿Kunsa ukajj uñachtʼayistu? Reyjam uttʼayat Jesucristo toqew Jehová Diosajj yatiyasiñapatak chʼamachaski (Mat. 28:19, 20). Kunanakampis Diosan servirinakapajj aka qhepa patak maranakan yatiyawayapjje ukwa jichhajj uñjaskañäni. Ukat kunjamsa sapa mayni jaqenakar yatiyañataki ukat Bibliat sum yatichañataki Reyejj jukʼat jukʼat wakichtʼawayistu, ukwa amuytʼarakiñäni (2 Tim. 2:2).

Cheqa yatichäwinak yatiyapjjañapatakiw Reyejj servirinakapar wakichtʼi

3. ¿Kunatsa kunayman yanaptʼanakampejj Diosan arunakap yatiytanjja?

3 “Diosan suma yatiyäwipa[jj]” jathamp sasiwa ukat jaqen chuymapajj oraqemp sasirakiwa sasaw Jesusajj qhanañchäna (Mat. 13:18, 19). Yapuchirinakajja, satantañatakejj sumwa oraq wakichtʼapjjañapa, ukatakejj kunayman herramientanakwa apnaqapjje. Reinon yatichäwinakap katoqapjjañapatakejja, Diosan servirinakapajj ukhamarakiw jaqenakan chuymap kunayman toqet wakichtʼapjje. Kunanakampitï nayrajj yatiyasiwayki ukanakat yaqhepajj janiw jichhürunakan apnaqasjjeti, ukampis libronakampi, revistanakampi ukat yaqha ukham qellqatanakampiw yatiyasiskaki. Paqallqo yatichäwin uñjaniwayktan uka yanaptʼanakat sipansa, aka yatichäwin uñjkañäni uka yanaptʼanakajj Jehová Diosan Reinopat jaqenakamp parlañatakiw jilat kullakanakar yanaptʼawayi (Hech. 5:42; 17:2, 3).

Gramofononaka ukat sonido aparatonak lurañ uta (Toronto, Canadá)

4, 5. ¿Kunjamsa nayrajj grabat arstʼäwinakamp yatiyasïna, ukat kunas jan lurañjamäkäna?

4 Grabat arstʼäwinaka. 1930 ukat 1940 maranakanjja, jilat kullakanakajj Bibliat apstʼat grabat arstʼäwinakampiw yatiyapjjerïna. Ukanakajj phesqa jan ukajj minus minutonakan istʼañatakïnwa ukat gramófono sat tocadiscompiw jaqenakar istʼayapjjerïna. Uka arstʼäwinakan yaqhep pʼeqeñchäwinakapajj janiw jachʼäkänti, sañäni: “Trinidad”, “Purgatorio” jan ukajj “Diosan Reinopa”. ¿Kunjamsa uka grabacionanakamp yatiyapjjerïna? Estados Unidos markanwa Clayton Woodworth (yoqa) sat jilatajj 1930 maran bautisasïna. Jupajj akham sänwa: “Mä maletinar uñtasit cajonaruw gramofonoj apirïta. Ukat uka grabación istʼayañatakejja, utanejj janïr mistunkäna ukhaw sum wakichtʼirïta. Mä utar jakʼachasisajja, estuche jistʼarasaw kunatï gramofonon tukañapatak utjkäna uk lugarapar uchirïta ukat utan timbrepwa limtʼirïta. Kunapachatï utanejj mistunirïna ukhajja, akham sirïtwa: ‘Wali wakiskir yatiyäwi jumatak apanta, uk istʼañamwa munta’ sasa”. ¿Kunjamsa jaqenakajj uka yatiyäwinak katoqapjjäna? Jilatajj akham saskakïnwa: “Waljaniw istʼapjjäna, ukampis yaqhepajj janiw istʼañ munapjjerïkänti. Awisajj gramófono aljirïkiristsa ukhamwa amuyapjjerïna” sasa.

1940 marakamajja, 90 jila arstʼäwinakaw grabasïna ukat mä millón jila disconakaw lurasirakïna

5 Khä 1940 marakamajja, 90 jila arstʼäwinakaw grabasïna ukat mä millón jila disconakaw lurasirakïna. Uka tiemponjja, John Barr jilatajj precursorjamaw Gran Bretaña markan servïna, qhepatjja Oraqpachan Jilïr Irpirinak taypinwa irnaqtʼjjarakïna. Jupajj akham sänwa: “1936 marata 1945 marakamajja, gramofonoj apnaqasipunirïtwa. Jan ukampejj janiw kunsa lurirjamäkayätti. Yatiykasajj Rutherford jilatan arup istʼirïta ukhajja, wali chʼamañchtʼataw jikjjatasirïta, jupas ukankkaspa ukhamwa amuyasirïta. Ukampis jaqenakan chuymaparuw yatiyir sarasajj purtʼañ muntanjja ukat yatichañwa munaraktanjja, gramofonompejj janiw jaqenakan chuymapar sumpun purtʼaskänti”.

6, 7. 1) ¿Kunjamsa tarjetanakamp yatiyasïna, ukampis kunsa yaqhep jaqenakajj amuyapjjarakïna? 2) ¿Kunjamsa Jehová Diosajj jaqenakamp parlañatak yanaptʼawayistu?

6 Yatiyañatak tarjetanaka. 1933 marat aksarojja, jilat kullakanakarojj tarjetanakamp yatiyapjjañapatakiw chʼamañchtʼasïna. Uka tarjetanakajja, añchorojj 7,5 centimetronïnwa ukat largorusti 12,5 centimetroniraki. Ukarojj Bibliat apstʼat mä qawqha arunakwa qellqtʼapjjäna ukat jaqenakar jaytañatakejj kawkïr qellqatanakas utjäna ukas qhanañchasirakïnwa. Yatiyir sarapkäna uka jilat kullakanakajja, utaniruw uka tarjet churapjjäna ukat liytʼasmati sasaw sapjjarakïna. Puerto Rico ukat Argentina markanakan misionerjam irnaqtʼir Lilian Kammerud sat kullakajj akham sänwa: “Uka tarjetanakamp yatiyir sarañajj wali askïnwa” sasa. ¿Kunatsa ukham sispachäna? Kullakajj akham saskakïnwa: “Utat uta jaqenakamp parltʼañatakejj janiw yaqhepajj wakichtʼatäpkayätti. Ukampis uka tarjetanakaw jaqenakamp jan ajjsaras parltʼañatak yanaptʼawayitu” sasa.

Italiano arut yatiyañatak tarjeta

7 David Reusch sat jilatajj 1918 maranwa bautisasïna, jupajj akham sänwa: “Yatiyañatak tarjetanakajj jilat kullakanakarojj wal yanaptʼäna, kunattejj yaqhep jilat kullakajj jaqenakamp parlañ ajjsarayasipjjänwa” sasa. Ukampis uka tarjetanakajj janiw sumpun yanaptʼkänti. Uka jilatajj akham saskakïnwa: “Janis parlañ yatipkirista ukhamwa yaqhep jaqenakajj amuyapjjäna. Cheqas waljanejj janiw jaqenakamp parltʼañatak wakichtʼatäpkayätti. Ukampis Jehová Diosaw servirinakaparojj jaqenakamp parlañatak wakichtʼasipkitäna. Mä qawqha tiempotjja, kunjamsa Diosan Arupampi parltʼapjjerista ukwa yatichapjjetäna. Ukatakiw Diosan Arunakap Yatiyañatak Escuela sat tantachäwejj 1943 maran apasiñ qalltäna” (Jeremías 1:6-10 liytʼañataki).

8. Jaqenakar sum yatichañatakejja, ¿kunjamsa Cristomp yanaptʼayasiñ munatas uñachtʼaysna?

8 Libronaka. 1914 marat aksarojja, Jehová Diosan markapajj Bibliat apstʼat 100 jila libronakwa lurawayapjje. Ukanakat yaqhepajja, jilat kullakanakar suma yatiyirïpjjañapatak wakichtʼañatakiw lurasiwayi. Dinamarca markan jakasiri Anna Larsen kullakajj niya 70 maranakaw Diosan arunakap yatiyaski, jupajj akham siwa: “Jehová Diosajja, arunakap sum yatiyañatakejj Diosan Arunakap Yatiyañatak Escuela sat tantachäwi toqe ukat uka escuelatak libronakajj waktʼayasiwayki ukanak toqew yanaptʼawayapjjetu. Ukanakat nayrïr librojj Curso en el Ministerio Teocrático satänwa, ukajj 1943 maranwa inglés arun mistüna. Ukatjja, ‘Equipado para toda buena obra’ sat librow 1946 maran inglés arun misturakïna. Jichhajj Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático sat librow utj-jjaraki, ukajj 2001 maranwa mistüna”. Cheqansa, Diosan Arunakap Yatiyañatak Escuela sat tantachäwimpi ukat uka escuelatak libronakajj waktʼayasiwayki ukanakampiw Jehová Diosajj suma yatiyirïñasatak yatichawayistu (2 Cor. 3:5, 6). ¿Jumajj Diosan Arunakap Yatiyañatak Escuelar qellqtʼayasjjtati? ¿Benefíciese sat libro sapa semanat uka tantachäwir apasta, ukat uka escuela sarayki uka jilatan ewjjtʼanakapsa sumti istʼarakta? Ukhamtï luräta ukhajja, Cristomp yatichayasiñ munatamwa uñachtʼayäta (2 Cor. 9:6; 2 Tim. 2:15).

9, 10. Diosan arunakap yatichañasatakejja, ¿kunjamsa libronakajj yanaptʼawayistu?

9 Biblian cheqa yatichäwinakap jaqenakar yatichañataki utjki uka libronakajja, Jehová Diosan yaqha yanaptʼapawa. La verdad que lleva a vida eterna sat librojj jaqenakar wal yanaptʼawayi. Uka librojj 1968 maranwa mistüna, mä qawqha tiempotjja waljaniw uka librot yatjjatañ munapjjäna. 1969 maran mayo phajjsin Diosan Apnaqäwipat Yatiyañataki inglés arut mistkäna uka qellqatajj akham sänwa: “La verdad sat libro wal mayipjje, ukatwa Brooklyn markan utjki uka imprentan septiembre phajjsin arumanakampach irnaqtʼañ amtasiwayi. Agosto phajjsinjja, La verdad sat librojj sucursalan utjkäna ukat jukʼamp jila libronakwa mayiwayapjje. Ukhamajj mä millón chikatatsa jukʼamp libronakaw lurasiñapäna” sasa. 1982 marakamajja, patak millón jila libronakaw 116 arunakan lurasjjäna. Uka libron yanaptʼataw 1968 marata 1982 marakamajj mä millón jila jaqenakar Diosan arunakap yatiyapjjañapatak yanaptʼasiwayi. b

10 ¿Kunsa Bibliax chiqpachapuni yatichi? sat librow 2005 maran misturakïna (aymara arunjja, 2006 maranwa mistüna), ukajj Bibliat yatichañatakiw wal yanaptʼistu. Uka librojj 200 millón jilaw 256 arunakan lurasiwayjje. ¿Qawqhanirus yanaptʼawayi? 2005 marata 2012 marakamajja, 1.200.000 jaqenakaruw uka librojj yanaptʼawayi. Janiw ukakïkiti, nayrajj 6 millón jaqenakaruw Bibliat yatichasïna, jichhajj 8.700.000 jaqenakaruw yatichasiski. Cheqas Reinopat yatiyañatak kuntï lurktan ukjja, Diosaw wal bendeciski (1 Corintios 3:6, 7 liytʼañataki).

11, 12. ¿Revistanakajj khitinakatak lurtʼatasa? Bibliarjam uk qhanañchtʼam.

11 Revistanaka. Yatiyañataki sat revistajja, “jiskʼa tama” uwijanakjam uñtʼatäpki ukanakatakiw nayrajj lurasïna, jupanakaruw ‘Diosajj alajjpachan apnaqapjjañapatak jawsi’ (Luc. 12:32; Heb. 3:1). Octubre 1, 1919 maranwa taqe jaqenakar jaytañatak yaqha revistajj apsusirakïna, ukasti La edad de oro satänwa. 1938 maranjja, uka revistajj Consolación sat sutimpiw uñtʼasïna. Ukat 1947 maratjja, ¡Despertad! sat sutimpiw uka revistajj uñtʼasjjarakïna. Bibliat Yatjjatirinakasa ukat yaqha jaqenakasa, uka revista wal liytʼañ munapjjäna, Yatiyañataki revistat sipans jukʼampiw lakirasïna.

12 Yatiyañataki ukat ¡Despertad! revistanakajj kunjam luratäpkitï ukajj janiw nayrjamäjjeti. Ukampis Diosan Reinopat yatiyañataki ukat kuntï Bibliajj siski ukar confiyapjjañapatakiw uka revistanakajj jaqenakar yanaptʼaski. Cheqansa, uka amtampiw revistanakajj qalltatpach lurasiwayi. Sapa phajjsejja, pä Yatiyañataki revistanakaw mistu, mayajj taman yatjjatañataki ukat mayajj yatiyir sarañataki. Taman yatjjatañataki revistajja, ‘utankirinakatak’ lurtʼatawa, mä arunjja, “jiskʼa tama” sasin uñtʼatäpki ukat ‘yaqha uwijanakjam’ uñtʼatäpki ukanakatak luratawa (Mat. 24:45; Juan 10:16). c Jaqenakar jaytaski uka Yatiyañataki revistajja, cheqa yatichäwinak jan yatipki ukanakatak lurtʼatawa, jupanakat waljanejj Diosarusa ukat Bibliarusa wal respetapjje (Hech. 13:16). ¡Despertad! sat revistajj khitinakatï Jehová Diosata ukat Bibliat jukʼak yatipki ukanakatak lurtʼatarakiwa (Hech. 17:22, 23).

13. Kawknïr qellqatanakas wal lakirasi” siski uka recuadro uñjjattʼasajja, kun yatiñas wal kusisiytam uk qhanañchtʼam.

13 Sapa phajjsiw 44 millón ¡Despertad! sat revistanakajj niya 100 arunakan 2014 marajj qalltkäna ukhajj lurasïna. Ukat 46 millón Yatiyañataki revistanakaw 200 arunakan lurasirakïna. Uka pä revistanakaw aka Oraqpachan jukʼamp lakirasi ukat uka revistanakakiw ukham walja arunakar jaqokipasiraki. Cheqansa, aka Oraqpachan yatiyasiñapäkäna uka suma yatiyäwinakajj uka revistanakanwa jikjjatasi (Mat. 24:14).

14. ¿Kunatakisa Diosan servirinakapajj wal chʼamañchtʼawayapjje, ukat kunatsa?

14 Biblia. 1896 maranwa “Biblia” siski uka aru uñstañapatakejj Russell jilatasa ukat yanapirinakapasa, Bibliat apstʼat qellqatanak lurañatak corporacionajj utjkäna ukan sutip mayjtʼayañ amtapjjäna. Uka marat aksaruw Sociedad de Biblias y Tratados La Torre del Vigía (Watch Tower Bible and Tract Society) sat sutimp uñtʼasjjäna. Cheqansa, Bibliampipuniw Diosan Reinopat suma yatiyäwinak yatiytanjja, ukhamajj kuntï jilatanakajj khä maran amtapkäna ukajj wali askïnwa (Luc. 24:27). Uka sutirjamaw Jehová Diosan servirinakapajj Biblia lakirasiñapataki ukat liyipjjañapataki jaqenakar wal chʼamañchtʼapjjäna. Amuytʼañataki, 1926 maranwa Diosan markap sarayapkäna uka jilatanakajj The Emphatic Diaglott (Versión Interlineal con Énfasis) sat Biblia imprimiñ qalltapjjäna, Benjamin Wilson sat chachan jaqokipata Griego Arut Qollan Qellqatanakaw uka Biblian utjäna. Ukat 1942 maratjja, King James Version (Versión del Rey Jacobo) sat Bibliajj 700.000 ukhaw phoqatpach lurasiwayi ukat lakirasiwayaraki. Pä mara qhepatjja, American Standard Version (Versión Normal Americana) sat Bibliaw lurasirakïna. Uka Biblianjja, niya 6.823 cheqanakanwa Diosan sutipajj uñsti. 1950 marakamajja, uka Bibliajj 250.000 jilaw lakirasjjäna.

15, 16. 1) ¿Kunatsa Traducción del Nuevo Mundo sat Biblia wali askit uñjta? (“ Jukʼamp arunakaruw Bibliajj jaqokipasi” siski uka recuadro uñjjattʼäta.) 2) ¿Kunjamsa Jehová Diosan Arupajj chuymasar purtʼistaspa?

15 Traducción del Nuevo Mundo de las Escrituras Griegas Cristianas sat Bibliajj 1950 maranwa inglés arun apsusïna. Ukat 1961 maranwa Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras sat Bibliajj inglés arun phoqatpach apsusirakïna. Uka Biblianjja, kawkhanakantï hebreo qollan qellqatanakan Diosan, Jehová, sutipajj uñstkäna uka cheqanakanwa Diosan sutipajj uñstaraki, ukhamatwa uka Bibliajj Diosar wal jachʼañchi. Ukat Griego Arut Qollan Qellqatanakanjja, 237 cheqanakanwa Diosan sutipajj uñstaraki. Uka Bibliajj kunjamtï nayra qellqatanakan siskäna ukarjam suma jaqokipatäñapataki ukat liyiñajj jan chʼamäñapatakiw walja kut uñakipasiwayi. 2013 maranwa uka Bibliajj inglés arun wasitat uñakipasiwayi. Uka marakamajja, Traducción del Nuevo Mundo sat Bibliajj phoqatpacha jan ukajj chikatakisa, 121 arunakaruw jaqokipasjjäna ukat 201 millón jilaw lakirasjjarakïna.

16 Traducción del Nuevo Mundo sat Biblia pachpa arupan liytʼapki ukanakajja, ¿kunjamsa jikjjatasipjje? Nepal markan jakasir mä chachajj akham sänwa: “Aka markan jakapki uka jaqenakatakejja, pachpa arupat Biblia liyitʼasa amuytʼañajj chʼamakïnwa. Nayra tiempon parlaskäna uka arunakamp qellqatänwa. Ukampis jichhajj janiw ukhamäjjeti. Kunapachatï Biblia liytʼapjjta ukhajja, sumwa amuytʼapjjta. Kuna arunaktï sapür parlasktan uka arunakamp qellqtʼatawa” sasa. República Centroafricana markan jakasir mä warmejj sango arut Biblia liytʼasajj akham sasaw jachaqtʼasis säna: “Akaw chuymajan parlaskta uka arujäjja” sasa. Cheqas Arup toqew Diosajj chuymasar purtʼistaspa. Ukatakejj jiwasaw Biblia sapüru liyiñasa (Sal. 1:2; Mat. 22:36, 37).

Servirinakapar sum wakichtʼatapata Jesucristo Reyir yuspärapjjañäni

17. Yanaptʼanak katoqktan ukat Jesucristojj wakichtʼkistu ukanakjja, ¿kunjamsa wali askit uñjatas uñachtʼaysna, ukat ukham lurasajj kunjamsa jikjjatasiñäni?

17 Jesucristo Reyejj yatiyañatak yanaptʼanak churkistu ukat wakichtʼkistu ukanak ¿kunjamsa uñjasktanjja? ¿Jehová Diosan markapajj Bibliat apstʼat qellqatanak apski uk liyiñatakejj tiempo apstʼastanti? Ukat ¿uka qellqatanakamp jaqenakar yanaptʼaraktanti? Jiwasatï ukham lurañäni ukhajja, Opal Betler sat kullakjamaw jikjjatasiñäni, jupajj akham sänwa: “Walja maranakaw [Edward] chachajampejj gramofonompi ukat yatiyañatak tarjetanakamp yatiyapjjta. Libronakampi, folletonakampi ukat revistanakampiw utat uta yatiyapjjarakirïta. Diosan arunakap yatiyañatak campañanaka ukat marchanak utjkäna ukanakarusa sarapjjayätwa. Tratadonaksa lakirapjjarakiyätwa. Qhepatjja, Bibliat yateqañ munapki ukanakar wasitat kuttʼañatakisa ukat pachpa utapan Bibliat yatichañatakisa wakichtʼapjjarakitänwa. Jan tiemponiw taqe ukanak lurapjjayäta ukat wali kusisitaw jikjjatasipjjarakiyäta” sasa. Uka kullakajj octubre 4, 1914 maranwa bautisasïna. Kunjamtï Jesusajj siskänjja, arkirinakapajj jan inaktʼasaw yapuchapjjañapäna ukat yapu apthapipjjañaparakïna, ukham lurasajj wali kusisitaw jikjjatasipjjañapäna. Cheqansa, ‘uka arunakapajj phoqasiskapuniwa’ sasaw millón millón jaqenakajj sapjjaspa (Juan 4:35, 36 liytʼañataki).

18. ¿Kuna aski luräwinïtansa?

18 Diosan markapankapki ukanakajj aleq jaqenakakiwa ukat janiw ‘suma yatichatäpkiti’ sasaw Reyir jan servir walja jaqenakajj sapjje (Hech. 4:13). Ukampis ak amuytʼañäni, Bibliat apstʼat walja qellqatanak lurapjjañapatakiw Reyejj arkirinakapar yanaptʼawayi, uka qellqatanakajj walja arunakaruw jaqokipasi ukat aka Oraqpachanwa lakirasiraki. Janiw ukakïkiti, uka qellqatanakampi suma yatiyäwinak taqe jaqenakar yatiyañatakiw Reyejj wakichtʼarakistu. ¡Wali aski luräwinïtanwa! Cheqa yatichäwinak yatiyasa ukat jaqenakaru jupan arkiripar tukuyasaw Cristor yanaptʼasktanjja.

a Aka qhepa 10 maranakanjja, Jehová Diosan servirinakapajj 20.000 millonatsa jila Bibliat apstʼat qellqatanakwa lurawayapjje. Maysa toqetjja, 2.700 millonatsa jila jaqenakaw Internetarojj mantapjje, taqe uka jaqenakaw jw.org siski uka cheqar mantapjjarakispa.

b Biblian cheqa yatichäwinakap yatichañatakejja, aka libronakaw utjarakïna: El Arpa de Dios (1925), “Sea Dios veraz” (1949), Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra (1982), El conocimiento que lleva a vida eterna (1995).

c Khitinakas ‘utankirinaka’ sasin uñtʼatäpjje uk jukʼamp yatiñatakejja, Yatiyañataki julio 15, 2013 maran mistkäna uka revistat 23 jana, 13 tʼaqa uñjjattʼäta.