Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

CAPÍTULO 5

Jehová Diosajj alajjpachsa oraqsa chʼamapampiw lurawayi

Jehová Diosajj alajjpachsa oraqsa chʼamapampiw lurawayi

1, 2. ¿Kunjamsa intejj Jehová Diosan wali chʼamanïtap uñachtʼayi?

 THAYA aruman nakhaskir nina jakʼan qontʼasiñajj wali sumapuniwa, uka ninamp juntʼurtʼasiñatakejj jaypachatwa amparas loqtsna. Jiwasatï amparas nina jakʼar loqkatsna ukhajja nakhantayasnawa, ukampis jiwasatï ninat sinti jitheqtsna ukhajja thayjayasiraksnawa.

2 Sapüru jiwasar juntʼuchañapatakejj mä jachʼa “ninaw” utjaraki, uka ninajj intiwa, jiwasanakat mä 150 millón kilometronak jayankiwa. a Cheqas intejj wali juntʼupuniwa, ukatwa wali jayatpach jiwasanakan ukarojj juntʼupajj purini. Ukampis oraqejj janiw inti jakʼankkiti ni sinti jayankkisa. Oraqetï inti jakʼankaspajja umanakajj qʼalaw wañsjjaspa, jan ukajj oraqetï intit sinti jayankaspajja umanakajj qʼalaw chhullunktʼjjarakispa, janirakiw aka oraqen jakañjamäjjaspati. Intin qhanapajj aka oraqen jakirinakatakejj wali wakiskiriwa, janirakiw kuna jan walinaks utjaykiti, antisas kusisit jakasiñatakiw yanaptʼistu (Eclesiastés 11:7).

3. ¿Kunsa intejj yatichistu?

3 Jaqenakat jilapartejja janiw intin utjatapat yuspärapkiti, ukatwa kuntï intejj Diosat yatichkistu uk jan amuyapkiti. Jehová Diosat parlkasajja, Bibliajj akham siwa: “Jumarakiw qhansa intsa lurtajja” sasa (Salmo 74:16). Jehová Diosaw “alajjpachsa oraqsa luri, [...] taqe kunanakatï ukanakan utjki ukanaksa luri”. Ukatwa intejj Diosar jachʼañchi (Salmo 19:1; 146:6). Ukampis intejj jan jaktʼkañ warawaranakat maynïrikiwa, taqe ukanakajj Jehová Diosajj qhawqha chʼamanisa ukwa uñachtʼayistu. Jichhajja, Jehová Diosan yaqhep luratanakapatwa yatjjatañäni, kunanaksa uka luratanakapajj yatichistu uksa yatjjatarakiñäniwa.

Jehová Diosaw “qhansa intsa” lurawayi.

“Alajjpach uñtapjjam, uñjapjjarakim”

4, 5. 1) ¿Intejj qhawqha chʼamanisa, ukat qhawqchʼasa? 2) Mayni warawaranakat sipansa, ¿intejj wali jachʼati?

4 Kunjamtï yatjjatktanjja intejj mä warawarawa. Mä aruman warawaranak uñjktan ukat sipansa, intejj oraq jakʼankatap laykojj wali jachʼaw uñjasi. ¿Intejj qhawqha chʼamanisa? Intin chika taypipajj 15.000.000°C (grados centígrados) ukha juntʼupuniwa. Jiwasatï alfileran pʼeqepar uñtasit mä jiskʼa sankʼa aka oraqer apaqansna ukhajja, jan jiwañatakejj 140 kilometronak jayar jitheqtañasaw wakisispa. Intejj mä chʼipjjtanakwa wali chʼaman energianak utjayi, ukajj walja millón bomba atomicanakas phallkaspa ukar uñtasitawa.

5 Intejj wali jachʼapuniwa. Aka oraqet sipansa, mä millón kimsa patak waranqa ukha jachʼawa (1.300.000). Ukampis ¿intejj mayni warawaranakat sipans jukʼamp jachʼäpachati? Janiwa, cientificonakajj mayni warawaranakat sipans wali jiskʼakiwa sasaw sapjje. Apóstol Pablojj uka toqet akham sänwa: “Cheqas sapa warawaran kʼajatapaw mayjajja” sasa (1 Corintios 15:41). Espíritu santow uka arunak qellqañatak Pablor yanaptʼäna. Aka toqet amuytʼañäni: wali jachʼa mä warawaraw utji, uka warawaratï inti lanti lugarapar uskusispa ukhajja, oraqejj uka taypiruw chhaqtaspa. Ukampis uka warawarat jukʼamp jachʼa warawaraw utji, ukatï inti lanti lugarapar uskusispa ukhajja, Saturno sat planetkamaw purispa, uka planetajj aka oraqet wali jayankiwa. Mä nave espacialajja, wali ratuk tʼijusajj (40 veces más rápido que la bala) pusi maranakatwa uka planetarojj puriwayi.

6. Bibliarjamajja, ¿warawaranak jaktʼañ puedsnati?

6 Warawaranakan wali jachʼanakätap yatiñajj musparkañawa, ukampis qhawqha warawaranakas utji uk yatiñaw jukʼamp musparkañajja. Bibliarjamajja janiw khiti jaqes jaktʼañ puedkaspati, janirakiw “lamar qotankir” chʼallanak jaktʼañsa puedkaspati (Jeremías 33:22). Ukhamajj kunanaktï nayranakasamp uñjktan ukat sipansa, jukʼamp warawaranakaw utji. Jeremías profetjam mä Biblia qellqeritï warawaranak jaktʼaspäna ukhajja, mä 3.000 warawaranakakwa jaktʼaspäna, kuna laykutejj qenayajj jan utjki uka arumajj ukhakiw uñjasi. Mä arunjja, jakthapit taqpach warawaranakajj mä jachʼi chʼallamp sasikiwa. Cheqansa, warawaranakajj lamar qota lakan utjki uka chʼallanakar uñtasit jan jaktʼkañapuniwa. b ¿Khitikis taqpach warawaranak jaktʼaspa?

Diosajj “taqeniruw sutitkam jawsi”.

7. ¿Cientificonakajj Vía Láctea sat galaxiasan qhawqha warawaranakaw utji sapjjesa, ukat mayni galaxianakat kamsapjjarakisa?

7 Isaías 40:26 textojj akham siwa: “Alajjpach uñtapjjam, uñjapjjarakim. ¿Khitis taqpach warawaranak luri? Khititï warawaranakar mä ejercitorjam mayat mayat jaktʼas mistuyki ukawa, jupajj taqeniruw sutitkam jawsi” sasa. Ukat Salmo 147:4 textojj akham sarakiwa: “Diosaw qhawqha warawaranakas utji uk jaktʼi” sasa. Ukhamajj qhawqha warawaranakas utjpacha ukajj janiw yatiñjamäkiti. Cientificonakajj Vía Láctea sat galaxiasanjja, 100.000 millonats jila warawaranakaw utji sapjjewa. c Yaqhepanakasti, ukat sipans jukʼamp warawaranakaw utji sapjjarakiwa. Ukampis jukʼamp galaxianakaw utji, uka galaxianakanjja Vía Láctea galaxiat sipans jukʼamp warawaranakaw utji. ¿Qhawqha galaxianakas utjpacha? Cientificonakan yatjjatatanakaparjamajja, walja millón millón galaxianakaw utji. Jichhakamajja, qhawqha galaxianakapunis utji ukajj janiw yatiskiti, sapa galaxian qhawqha warawaranakas utji ukas janirakiw yatiskiti. Ukampis Jehová Diosajj uk sum yati, sapa mayniruw suti ucharaki.

8. 1) Vía Láctea sat galaxiasajj qhawqchʼasa uk yatiñatakejj ¿kunas yanaptʼistaspa? 2) ¿Kunjamsa warawaranakasa galaxianakas onjjtapjje, ukat khitis ukham lurtʼawayi?

8 Galaxianakajj qhawqha jachʼasa uka toqet amuytʼtan ukhajja, jukʼampiw Jehová Diosan chʼamapat muspartanjja. Sañäni, jiwasatï luza qhanjam ratuk viajsna ukhajja, 100.000 maranakatwa galaxiasan mä thiyapat maysa thiyakam pursna. Ukampis yaqhep galaxianakajj jukʼamp jachʼanakawa. “Alajjpachanakjja mä carpan telapjamwa” Jehová Diosajj janatati sasaw Bibliajj qhanañchi (Salmo 104:2). Warawaranakasa planetanakas kunjamas onjjtapjjañapa uk Diosakiw controlarakispa. Taqe kunanakatï alajjpachansa aka oraqensa utjki ukanakajja, mä arunjja aka oraqenkir chʼallat sipan jukʼamp jiskʼitäki ukat qalltasin wali jachʼa galaxianakkamajja, wali suma ordentʼataw onjjtapjje, kuna laykutejj Jehová Diosaw ukham suma organiztʼat lurtʼawayi (Job 38:31-33). Yaqhep cientificonakajja, galaxianakana warawaranakan onjjtatapajj mä suma coreografiar uñtasitäpjjewa sasaw sapjje. Cheqansa, taqe ukanak Jehová Diosaw chʼamapamp lurawayi, ukatwa luratanakap uñjasajj wal muspartanjja.

“Jupaw chʼamapampejj oraq luri”

9, 10. ¿Diosajj aka oraq mä suma lugarar uskuwayatap kunjamatsa yattanjja, ukat kunsa ukajj jupat yatichistu?

9 Aka oraqejj kunjam lurtʼatasa uk yatisajja, Jehová Diosajj qhawqha chʼamanisa ukwa amuytanjja. Jehová Diosajj aka oraqjja, suma lugararuw uchtʼawayi. Yaqhep cientificonakajja, ‘yaqha galaxianakan janiw aka oraqenjam jakañajj utjkaspati’ sasaw sapjje. Ukhamarusa Vía Láctea sat galaxiasankir yaqhep cheqanakanjja, janirakiw jakañajj utjkaspati. Galaxiasankir chika taypipan radiacionajj walipuniw utji, ukatjja walja warawaranakaw maynit maynikamajj sustjasiñjam jakʼachasipjje. Maysa toqetjja, galaxiasan thiyanakapan kunatï jakañatakejj wakiski ukanakajj janiw utjkiti. Ukampis intejj suma lugarar usktʼatawa.

10 Aka oraqe jarkʼaqer mä jachʼa planetaw wali jayan utjaraki, uka planetajj Júpiter satawa. Uka planetajj aka oraqet sipans wali jachʼapuniwa, fuerza de gravedad ukapas wali chʼamanipuniwa. Ukhamätapatwa uka planetajj kuna jan wali meteoritonakatï espacion utjki ukanak chʼamkatasi, jan ukajj maysar uñtayi. Uka toqet cientificonakajj akham sapjjewa: “Janitï Júpiter planetajj utjkaspa ukhajja, espacion utjki uka meteoritonakat walja millonanakapuniw aka oraqer jalaqtanipjjaspa” sasa. Ukat yaqha ukham yanaptʼiriw aka oraqe jakʼan utjaraki, ukajj Phajjsi sasin uñtʼatawa. Uka Phajjsejja janiw aleq qhanirikïkiti, jan ukasti oraqerojj puntopar altʼañapatakiw yanaptʼi. Ukhamatwa tiemponakajj sum utji, horasaparuw jallupachasa, awti pachasa, juyphi pachas purini. Taqe ukanakajja, sum jakasiñatakiw yanaptʼistu.

11. ¿Kunjamsa atmosferajj jan walinakat jarkʼaqestu?

11 Aka oraqejj kunjam lurtʼatasa uk uñjasajja, Jehová Diosajj qhawqha chʼamanisa ukwa amuytanjja. Sañäni, oraq muytpacharojj atmósfera sasin uñtʼatäki ukwa Diosajj escudor uñtat uchawayi. Intejj jiwasanakar waltʼayiri ukat jan waltʼayiri qhananakwa aka oraqer puriyanispa. Jiwasanakar jan waltʼayir qhanajj atmósfera patjjar purini ukhajja, oxigenorojj ozono sat gasaruw tukuyi. Ukaw aka oraq muytpachan capa de ozono utjañapatakejj yanaptʼi, ukhamat jan waltʼayir qhananakat (radiación) jiwasar jarkʼaqañapataki. ¡Jehová Diosan ukham luratapat walpun yuspärtanjja!

12. Ciclo del agua ukan utjatapajja, ¿kunjamsa Jehová Diosan wali chʼamanïtap uñachtʼayistu?

12 Maysa toqetjja, atmosferajj necesitktan uka aire utjañapatakiw yanaptʼi, aka oraqen jakañ vida utjañapatakis yaqha toqenakanwa yanaptʼaraki. Amuytʼañatakejj ciclo del agua toqet parltʼañäni. Sapa marajja, qotanakatsa jachʼa lamar qotanakatsa intejj 400.000 jila kilómetros cúbicos umanakwa alajjpachar apkati, uka umanakajj alajjpachan qenayanakaruw tukjjaraki. Uka qenayanakarojja, thayaw aka oraqen maysat maysar apnaqaraki. Ukat alajjpachar apkatatäki uka qʼomachat umanakajja, jalljama, khunjama, chhijchjamaw wasitat oraqer purinjje. Uka toqet parlkasajja, Eclesiastés 1:7 textojj akham siwa: “Taqpach jawiranakajj lamar qotaruw mantapjje, ukampis lamar qotajj janiw phoqarkiti. Jawir umanakajja kawkjattï saraqanipki uka lugararojj wasitampiw kuttʼapjje, ukhamat wasitat saraqaniñataki” sasa. Cheqansa, ciclo del agua ukan puntopar funcionañapatakejja, Jehová Diosaw wali sum lurtʼawayi.

13. Oraqesa plantanakasa, ¿kunsa Diosan chʼamapat yatichistu?

13 Kawkjantï jakañ vidajj utjki ukanakanjja, Jehová Diosajj qhawqha chʼamanisa ukwa qhan amuytanjja. Amuytʼañataki, Diosan lurat yaqhep qoqanakajj 100 jila metronakwa altorojj jilsupjje, ukatjja yaqhep wali jiskʼa plantanakajj jachʼa lamar qotanakanwa jakapjjaraki. Taqe uka qoqanakasa plantanakasa aka oraqen suma oxígeno utjañapatakiw yanaptʼapjje. Maysa toqetjja, oraqen kunayman jiskʼa laqʼonakaw utji, ukanakaw plantanakan sum jilañapatakejj yanaptʼapjje.

14. ¿Mä jiskʼa atomojj qhawqha chʼamanisa?

14 Cheqansa, Jehová Diosaw “chʼamapampejj oraq” wali sum lurtʼawayi (Jeremías 10:12). Diosan chʼamanïtapajj jan uñjkay jiskʼa luratanakapans qhanaw uñjasi. Amuytʼañataki, jiwasatï mä millón atomonak mä filar uchas largoptaysna ukhajja, janiw jaqen mä ñikʼutap ukchʼäkaspasa. Yamas mä jiskʼa atomon chika taypipajj wali chʼamanipuniwa, ukatwa bombanak phallayañatakejj ukanak wal apnaqapjje.

Taqe jakirinaka

15. Salvaje animalanakat parlasajj ¿kunsa Jehová Diosajj Job chachar yatichañ munäna?

15 Kunapachatï kunayman animalanak uñjtan ukhajja, Jehová Diosajj wali chʼamanïtapwa amuyaraktanjja. Salmo 148 capitulojja, kunanakas Jehová Diosar jachʼañchi ukanakatwa parli, versículo 10 ukanjja salvaje animalanakata ukat taqpach uywanakatwa parli. Mä kutejj Job chachamp parlkasajja, Jehová Diosajj leonata, cebrata, Behemot animalata (hipopótamo), Leviatán animalata (amuyatajj cocodrilo) ukat salvaje torotwa parläna. ¿Kunsa Diosajj uka animalanakat parlasajj Job chachar yatichañ munäna? Wali chʼamani salvaje animalanakan utjatapat wal muspartanjja, ukampis khititï uka animalanak lurawayki ukan wali chʼamanïtap yatisajj jukʼampiw muspartanjja (Job, capítulos 38-41).

16. Jehová Diosan luratanakapatjja, ¿kawkir jamachʼis wal musparaytamjja?

16 Salmo 148:10 textojj jamachʼinakatwa parlaraki. Cheqansa, kunayman jamachʼinakaw utji. Jehová Diosajj avestruzat parlasajj akham sänwa: “Caballotsa caballot sarir jaqetsa wal larusi” sasa. Avestruzajj wali jachʼawa, pä metro chikatani altorakiwa, ukatjja mä horan 65 kilometronakwa tʼijuspa, ukhamarusa tʼijkasajj pusi metro chikatanwa chellqtaspa (Job 39:13, 18). Maysa toqetjja, albatros sat jamachʼinakajj jachʼa lamar qota patanakanwa jalnaqapjje. Paypach chheqanakapajja, juntorojj niya kimsa metronakawa, ukatwa walja horanakajj chheqap jan onjjtayasak jalnaqapjje. Ukampis colibrí abeja sat jiskʼa jamachʼejja, aka oraqen utjki uka jamachʼinakat wali jiskʼakiwa, largorojj phesqa centimetronakakwa medipjje, ukatjja sapa chʼipjjtan 80 kutiw chheqanakap jawqʼarasipjje. Colibrí sat jamachʼinakajja, mä helicopteror uñtataw jalkasajj jan kunjjar saytʼapjjaspa, qhepäjjarus facilakwa jalkasajj jittʼapjjarakispa. Uka jiskʼa jamachʼinakajj wali munkañapunïpjjewa, kuna laykutejj wali suma coloranakanïpjjewa.

17. ¿Ballena azul sat jachʼa chawllajj qhawqchʼasa, ukat kunjamas Diosan luratanakapat lupʼisajj jikjjatasta?

17 Salmo 148:7 textojja, “lamar qotankir jachʼa” animalanakajj Jehová Diosaruw jachʼañchapjje sasaw qhanañchi. Ballena azul sat mä jachʼa chawllat parltʼañäni, uka chawllajj aka oraqen utjki uka animalanakat sipans wali jachʼapuniwa. Amuytʼañataki: mä venapajj wali anchowa, mä jiskʼa wawajj jan kunakiw uka manqhan kumpnaqaspa. Ballena azul chawllajja wali manqhankir umanakanwa jaki, largorojj niya 30 metronakaw medispa, ukatjja 30 jachʼa elefantenakjamaw pesaspa. Cheqansa, lajjrapajj mä elefanten pesopjamawa, chuymapasti mä jiskʼa autor uñtasitarakiwa, mä minutonjja llätunk kutikiw potoqe. Ukampis colibrí sat jiskʼa jamachʼin chuymapajja, 1.200 kutiw mä minuton potoqe. Ukhamasti, kuntï Salmo libro qellqerejj siskäna ukajj cheqäskapuniwa, jupajj akham sänwa: “Taqe jakirinakajj Jah Diosar jachʼañchapjjpan” sasa (Salmo 150:6).

¿Kunsa Jehová Diosan luratanakapajj yatichistu?

18, 19. 1) ¿Jehová Diosajj qhawqha animalanaksa lurawayi? 2) ¿Diosakiw gobernañatakejj derechoni sasajj kunatsa sissna?

18 Jehová Diosajj taqe kun lurañatakejj wali chʼamaniwa, ¿kunsa ukajj Diosat yatichistu? Jupajj kunayman animalanakwa lurawayi, ukanak uñjañajj wali musparkañawa. Ukatwa Salmo qellqerejj akham säna: “¡Jehová Dios Tata, luratanakamajj waljapuniwa! [...] Oraqejj luratanakamampi phoqantatawa” sasa (Salmo 104:24). ¡Ukajj cheqäskapuniwa! Ciencia toqet yatjjatatanakajja, mä millonats jila kunayman animalanakaw utji sapjjewa, yaqhepasti walja millón millón kunayman animalanakaw utji sapjjarakiwa. Jaqenakajj kunayman musparkañanaksa lurawayapkchejja, Jehová Diosajj jukʼamp musparkañanakwa lurawayi, janipuniw khitis jupjam lurirejj utjkiti, jupakiw mä kuns machaqat lurarakispa.

19 Jehová Diosajj kunjamsa chʼamapampejj taqe kuns lurawayi uk yatiñajja, jupak gobernañatak derechonïtapwa yatichistu. Jehová Dios saparukiw Luriri sasin sissna, kuna laykutejj jupaw taqe kunanakatï aka oraqen utjki ukanak lurawayi. Jesusajj “suma yatjjattʼat” mä trabajirjamas taqe lurañanakan Diosar yanapkchïnjja, janiw juparojj Luriri sasin Biblian uñtʼaskiti (Proverbios 8:30; Mateo 19:4). Antisas Diosan “taqpach luratanakatjja”, Jesusaw nayrïrejja (Colosenses 1:15). Niyakejjay taqe kunas Jehová Diosan lurtʼatächejja, jupakiw taqe kunjjar apnaqañatakejj derechoni (Romanos 1:20; Apocalipsis 4:11).

20. Aka oraqen lurañanakap tukuyasajj ¿kunsa Diosajj luräna?

20 Jehová Diosajj taqe kun lurkäna uka qhepatjja, kunsa luräna uka toqet Bibliajj akham siwa: “Taqe luratanakapatjja Diosajj paqallqöri urunwa samarañ qalltäna” sasa (Génesis 2:2). Uka toqet parlkasajja, paqallqöri urojj walja waranqa maranakamp sasiwa sasaw apóstol Pablojj säna, jupas uka tiemponwa jakarakïna (Hebreos 4:3-6). Ukampis Jehová Diosajj samaränwa sasajja, jupajj janis kuns lurjjaspa ukham janiw sañ munktanti, antisas jichhakamajj trabajiskakiwa (Salmo 92:4; Juan 5:17). Ukhamasti, Jehová Diosajj paqallqöri urunwa samaräna sasajja, aka oraqen lurañanak tukuyatapwa amuytanjja. Kuna laykutejj uka urut jichhakamajja, amtanakap phoqañatakiw trabajiskaki. Sañäni, Biblia qellqasiñapatakejj jupaw yanaptʼawayi, juparakiw ajllit cristianonakan utjañapatak yanaptʼawayi. Uka toqetjja, capítulo 19 ukanwa jukʼamp yatjjataskañäni (2 Corintios 5:17).

21. Wiñayatak jakjjañäni ukhajja, ¿kunjamakis Jehová Diosan wali chʼamanïtap uñjasajj jikjjatasiñäni?

21 Samarañ urupajj tukusjjani ukhajja, Jehová Diosajj kuntï taqe kun lurasajj siskäna uka pachpwa sarakini, mä arunjja ukanakajj ‘wali sumapuniwa’ sasaw sani (Génesis 1:31). Jutïrin kunanaksa Diosajj chʼamapamp lurani uk janiw yatktanti, ukampis luratanakap uñjasajj musparaskakiñäniwa. Cheqansa, Jehová Diosan luratanakapat waljanakwa yateqaskakiñäni (Eclesiastés 3:11). Jehová Diosat jukʼampinak yateqasajja, jukʼampiw jupar respetañäni ukat taqe chuymarakiw jachʼañchañäni. Ukhamatwa sapürunjamajj taqe kun Luriri Diosasar jakʼachasiñäni.

a Uk sum amuytʼañatakejja, wali ratuk tʼijur mä autot parltʼañäni. Uka autotï jan saytʼas uruy aruma walpun tʼijuspa ukhajja (160 kilómetros por hora), patak jila maranakatwa intir puriskaspa.

b Bibliajj qellqaskäna uka tiemponjja, warawaranak uñjañatakejj telescopior uñtat mä aparatow utjäna sasaw yaqhepajj sapjje. Ukatjja janitï uka aparatojj utjkaspäna ukhajja, uka tiempon jakir jaqenakajj ‘warawaranakan jan jaktʼañjamätap janiw yatipkaspänti’ sasaw sapjjaraki. Ukham amuyapjjatapajja, Biblia qellqayawayki uka Jehová Diosat jan amtasipjjatapwa uñachtʼayistu (2 Timoteo 3:16).

c 100.000 millón warawaranak qhawqha tiempotsa jaktʼsna uk amuytʼañäni. Uruy arumatï jan samartʼas jaktʼsna ukhajja, 3.171 maranakanwa jakhuñ tukuysna.