Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

CAPÍTULO 18

Diosan yatiñapajj Biblian qellqatawa

Diosan yatiñapajj Biblian qellqatawa

1, 2. ¿Kuna “cartsa” Jehová Diosajj churawayistu, ukat kunatsa?

 WALI jayan jakasiri munat familiarasan cartap katoqasajj wal kusistanjja. Uka carta toqew jupajj kunjamäskisa, kunsa luraski, jutïrin kun lurañsa amtaski ukanak yattanjja. Ukhamatwa jayankkasas munat familiarasampejj sum apastanjja, jukʼampiw juparus jakʼachasiraktanjja.

2 Wal munasktan uka Diosajj ukhamarakiw jiwasatak mä “carta” qellqayawayi, uka cartan arunakapajj Biblianwa jikjjatasi. Cheqas Biblia toqew Diosajj kunjamasa, kunanaksa lurawayi, jutïrin kuns lurani ukanak yattanjja. Jehová Diosajj jupar jakʼachasiñatakiw Biblia churawayistu. Bibliajj wali qhana amuykay qellqtʼatawa, ukatwa Diosajj kunja yatiñanisa uk sum amuytanjja.

¿Kunatsa Diosajj Biblia qellqayawayi?

3. ¿Kunjamsa Jehová Diosajj Moisesar Leyip churäna?

3 Inas maynejj akham sasin jisktʼaschispa: “¿Kunatsa Jehová Diosajj Biblia qellqaypachäna, janit jupajj alajjpachat parlankaspänjja?” sasa. Cheqansa, Jehová Diosajj angelanak toqew nayrajj alajjpachat servirinakaparojj parlirïna. Sañäni, Israel markaparojj Moisés toqew Ley churäna (Gálatas 3:19). Ukampis israelitanakajj Diosan arup istʼapjjäna ukhajja, walpun khatatipjjäna, ukatwa Moisesar akham sapjjäna: “Jumay nanakar parlapjjeta, nanakasti istʼapjjäwa. Ukampis janiy Diosajj nanakamp parlpanti” sasa (Éxodo 20:18-20). Ukatwa Jehová Diosajj Moisesampik parläna, ukatjja juparojj 600 jila leyinakwa mayat may qellqayäna. Taqpach uka leyinakajj Moisesan Leyipa sasin uñtʼatawa.

4. Moisesatï Diosan Leyip jan qellqkaspäna ukhajj ¿kunas pasaspäna?

4 Moisesatï Diosan Leyip jan qellqkaspäna ukhajja, ¿kuntï Jehová Diosajj siskäna ukanak taqpachti jupajj amtasispäna, ukat jan pantjasisat israelitanakarojj yatiyaspäna? ¿Markankirinakajj Moisesan arunakap amtasipjjaspänti? ¿Kunjamsa wawanakaparusa, allchhinakaparusa, allchhinakapan wawanakaparus uka leyinak yatiyapjjaspäna? ¿Arumpikit yatiyapjjasapäna? Ukhamäspäna ukhajja, janiw Jehová Diosan leyinakap phoqatpach yatiyjjapjjaspänti. Uk sum amuyañatakejj aka toqet parltʼañäni: jumatï mä jaqer mä kuns yatiyasma ukat jupajj yaqhanakar uk yatiyarakispa, jan ukajj juman arunakam maynit maynikam awiskipasipjjaspa ukhajja, ¿kunjamas arunakamajj yatisjjaspa? Janiw kunjamtï jumajj siskayäta ukhamäjjaspati. Ukampis Diosan Leyipampejj janiw ukajj pasawaykiti.

5, 6. 1) ¿Kunatsa Jehová Diosajj arunakap Moisesar qellqaypachäna? 2) ¿Kunatsa Bibliajj mä suma regalojja?

5 Wali yatiñanïtap laykuw Jehová Diosajj arunakap qellqayawayi, Moisesarojj akham sarakïnwa: “Aka arunakwa jumajj qellqantañama, uka arunakarjamaw nayajj jumampisa Israel markampisa mä pacto luraskta” sasa (Éxodo 34:27). Ukatwa Bibliajj 1513 antes de Cristo maran qellqasiñ qalltäna. Ukatjja Diosajj 1.610 maranakan ‘kunayman toqet walja kutiw’ servirinakapar parläna, ukhamatwa mä 40 jaqenakampejj Biblia qellqayäna (Hebreos 1:1). Uka tiemponakanjja, Diosar servir walja jaqenakaw wali amuyump Bibliat copianak lurapjjäna, ukhamat Diosan arunakapajj jan cambiasiñapataki. Ukatwa jichhürkamajj Biblianïtanjja (Esdras 7:6; Salmo 45:1).

6 Jehová Diosajj Biblia toqew jiwasar parlistu, ukham luratapajj mä suma regalowa. Jan waltʼäwin jikjjatasisajj mä chʼamañchtʼir carta katoqasajja, janiw jankʼakejj uka carta mä kʼuchur liwkatktanti, jan ukasti wali munatwa imastanjja, ukhamat kutin kutin liytʼañataki. Bibliampejj uka pachparakiw pasi, niyakejjay Diosan arunakapajj ukan qellqatächejja, sapa kutiw liytʼsna ukat lupʼiraksna (Salmo 1:2). Ukhamatwa Qellqatanakajj “aguantañasatak yanaptʼistu, chuymachtʼarakistu” (Romanos 15:4).

¿Kunatsa Diosajj jaqenakamp qellqaypachäna?

7. Jaqenakampi Biblia qellqayasajja, ¿kunjamsa Jehová Diosajj wali yatiñanïtap uñachtʼayistu?

7 Jehová Diosajj wali yatiñanïtap laykuw jaqenakamp Biblia qellqayäna. Jehová Diosatï angelanakamp qellqayaspäna ukhajja, janiw chuymasarojj purtʼkistaspänti. Angelanakajja, kunjamtï Diosar uñjapki ukat kunjamtï Diosar adorapki uk qhanwa qellqapjjaspäna, Diosar taqe chuyma servir jaqenakatsa qhanañchapjjarakispänwa. Ukampis angelanakajj jiwasanakat sipansa wali jilankapjjewa, jan juchani, wali yatiñani, wali experienciani, wali chʼamani ukhamäpjjarakiwa. Ukhamajja, ¿kunsa jupanakajj jiwasar yatiyañ munistu uk amuyañ puedsnänti? ¿Kunjamas jikjjatasipjje uksa cheqpachapunit amuysnänjja? (Hebreos 2:6, 7).

8. ¿Kunjamsa jaqenakajj Biblia qellqapjjäna? (Nota uñjjattʼarakïta).

8 Jaqenakampi Biblia qellqayasajja, kunatï jiwasar yanaptʼkistaspa ukwa Diosajj churawayistu. Uka cartajj “Diosan amuytʼayatawa”, ukatjja chuymasarupuniw purtʼistu (2 Timoteo 3:16). Ukhamäñapatakejja, “suma arunak” ajllipjjañapatakisa ukat “cheqapa ukhamarak cheqa arunakampi” qellqapjjañapatakisa, Biblia qellqerinakan amparaparuw Diosajj jaytäna (Eclesiastés 12:10, 11). Ukatwa Biblian utjki uka libronakajj jan mä pachpa qellqatäkiti. Biblia qellqerinakajj kunjam jaqëpjjänsa ukat kuna experiencianïpjjänsa ukarjamaw qellqapjjäna. a Ukampis uka jaqenakajj “espíritu santon yanaptʼapampiw” Diosat parlapjjäna (2 Pedro 1:21). Ukhamajja, Bibliajj ‘Diosan arunakapawa’ (1 Tesalonicenses 2:13).

“Taqpach Qellqatajj Diosan amuytʼayatawa”.

9, 10. Bibliajj chuymar purtʼkir qellqatäñapatakejja, ¿kunsa Jehová Diosajj lurawayi?

9 Jehová Diosajja jiwasjam jaqenakampiw Biblia qellqayawayi, ukatwa Biblian utjki uka arunakajj chuymar purtʼistu. Biblia qellqerinakajj jiwasjam pantjasirïpjjänwa, jan walinakansa yantʼanakansa uñjasipjjarakïnwa. Awisajj Diosan espíritu santopan yanaptʼapampejja, kunjamas jupanakajj jikjjatasipjjäna ukat kuna jan waltʼäwinakansa uñjasipjjäna taqe ukanakatwa parlapjjäna (2 Corintios 12:7-10). Angelanakajja, janipuniw jaqenakjamajj chuymar purtʼkir Biblia qellqapkaspänti.

10 David reyit amuytʼañäni. Jupajj jachʼa juchanakar purtʼasïna ukhajja, Jehová Diosaruw llakinakap yatiyäna, jupar perdonañapatakis wal ruwtʼasirakïna. Kunja llakitapunis jikjjatasïna uka toqet parlasajja, aka arunakwa mä Salmon qellqäna: “Juchajatsa qʼomachtʼasikitaya. Jan wali luratanakajatjja nayajj sum amuyasta, juchajajj nayraqatajankapuniwa. Juchaniw nayajj nasta, mamajan purakapatpachwa juchanïtjja. Juma nayraqatat janikiy alisnukustati, janirak espíritu santomsa apaqestati. Chuyma pʼakintat jaqen sacrificionakapajj Diosarojj kusisiyiwa, Dios Tata, chuyma pʼakintatäki humildëkaraki uka jaqerojj janiw apanukkätati” sasa (Salmo 51:2, 3, 5, 11, 17). Biblian uka arunak liytʼtan ukhajja, David reyejj kunja llakitapunis uñjasïna uk sumwa amuytanjja. Cheqas jiwasjam mä jaqekiw ukham qellqaspäna.

¿Kunatsa jaqenakan sarnaqäwipat parli?

11. Jiwasar yatichañatakejja, ¿kunanakas Bibliar qellqasiwayi?

11 Bibliajj jaqenakan walja sarnaqäwinakapatwa parli, ukatwa chuymanakasarojj purtʼistu. Uka jaqenakat yaqhepajj Diosaruw servipjjäna, yaqhepanakasti janiw jupar servipkarakïnti. Uka sarnaqäwinakanjja, yaqhepanakajj kunanaksa lurapjjäna, kunjamas jikjjatasipjjäna, kuna llakinakansa uñjasipjjäna, kunanakatsa kusisipjjäna ukanakatwa parli. Ukatjja mä amtar purisajj kuna jan walinakansa uñjasipjjäna, kuna askinakas utjäna ukanakats parlarakiwa. Cheqansa, “taqe kunanakatï nayra tiempon qellqaskäna ukanakajja, jiwasar yatichañatakiw qellqasiwayi” (Romanos 15:4). Uka sarnaqäwinak toqew Jehová Diosajj chuymar purtʼkiri yatichistu. Jichhajj mä qhawqha sarnaqäwinakat yatjjatañäni.

12. ¿Kunjamsa jan wali jaqenakan sarnaqäwinakapat yatjjatañajj yanaptʼistu?

12 Bibliajj jan wali jaqenakata ukat Jehová Diosat jitheqtir jaqenakatwa parli, jan wali amtanakar puripjjatapat kuna jan waltʼäwinakansa uñjasipjjäna uka toqets parlarakiwa. Uka sarnaqäwinakajja, kunatsa jan wali amtanakampejj jan apayasiñasäki uk amuyañatakiw yanaptʼistu. Sañäni, janiw jaqe masimar aljantañamäkiti sasajj janiw Bibliajj qhan siskistuti, jan ukasti kunjamsa Judas chachajj Jesusar aljantäna uka toqetwa parlistu, ukhamat jiwas pachpa amuytʼasis suma amtanakar puriñasataki (Mateo 26:14-16, 46-50; 27:3-10). Ukham sarnaqäwinakat yatjjatañajja, jiwasan chuymasaruw purtʼistaspa. Ukatjja kunanakan mejorañasas wakisi, kunjamsa mä jan walitak wakichtʼassna uk amuyañatakis yanaptʼarakistaspawa.

13. ¿Kunjamsa Bibliajj suma chuymanïñatak yanaptʼistu?

13 Ukatjja Bibliajj Diosar taqe chuyma servirinakatwa parli, jupanakat yateqasisaw Jehová Diosarojj jan jitheqtas sirvsna, juparus jukʼamp jakʼachasiraksna. Diosan nayra servirinakapajj taqe chuymaw Diosar confiyapjjäna, ukatwa Diosar confiyañajj kunasa, kunatsa Diosar taqe chuyma confiyañasa uk Bibliajj wali sum qhanañchistu (Hebreos 11:1, 6). Ukat kunjamsa yaqhep jaqenakajj luratanakapamp Diosar confiyapjjatap uñachtʼayapjjäna ukanakaw Biblian qellqataraki. Ukanakat mayajj Abrahán chachan sarnaqäwipawa, jupajj Isaac wawapar sacrificiot loqtañatakejj janiw payachaskänti (Génesis, capítulo 22; Hebreos 11:17-19). Ukham sarnaqäwinak liytʼasaw kunjamsa Diosarojj confiyañasa uk wali sum amuytanjja. Ukhamasti, jumanakajj suma chuymanïpjjañamawa sasakejj janiw Diosajj chʼamañchtʼkistuti, jan ukasti kunanaksa suma chuymanïñatakejj lursna ukwa yateqaskay sarnaqäwinakampejj yatichistu. Taqe ukanak luratapatjja, ¡Jehová Diosajj wali yatiñanïtapwa amuytanjja!

14, 15. 1) ¿Kunsa Bibliajj templor sarir mä viudat qhanañchi? 2) ¿Kunsa uka sarnaqäwejj Jehová Diosat yatichistu?

14 Biblian qellqatäki uka sarnaqäwinakajja, Jehová Diosajj kunjam chuymanisa ukwa yatichistu. Aka toqet amuytʼañäni: mä kutejja templon kawkjantï qollqe uchañanakajj utjkäna uka uñkatasiruw Jesusajj qontʼasïna, kunjamsa jaqenakajj qollqe uchasipkäna ukwa uñjarakïna. Ukatjja wali pobre mä viuda warmiruw uñjäna, “jupasti wali jukʼa valorani pä jiskʼa monedanak” taqe chuymaw qollqe uchañar irantäna. Ukatwa Jesusajj discipulonakapar jawsasin akham säna: “Aka pobre viuda warmejj taqet sipans jukʼampwa qollqe uchañanakar uchi” sasa. b Ukhamasti, taqpachanejj qhawqsa churapjjäna ukat sipansa, Jehová Diosatakejj uka viuda warmiw jukʼamp churäna (Marcos 12:41-44; Lucas 21:1-4; Juan 8:28).

15 Uka urojj walja jaqenakapuniw templor sarapjjäna, ukampis kuntï viuda warmejj lurkäna uk valoranitwa Jesusajj uñjäna, yamas Diosajj Bibliaruw uka sarnaqäwi qellqayawayi. ¿Kunsa ukajj uñachtʼayistu? Kunanaktï Diosar sirvkasajj lurktan ukanakjja, Jehová Diosajj wali valoranitwa uñjaraki, wal chʼamachasitasatsa kusisiwa, janirakiw khitimpis igualaykistuti. Ukhamasti, viuda warmin sarnaqäwip liytʼañajj walpun chuymachtʼistu.

Wakiski ukakiw Biblian qellqatajja

16, 17. Kunanakas Biblian qellqasini uk Jehová Diosajj sum ajlliwayi, ¿kunjamsa ukham luratapajj wali yatiñanïtap uñachtʼayistu?

16 Maynir mä carta qellqasajj janiw taqe kun yatiyktanti, jan ukasti kunatï wakiski ukanakakwa qellqtanjja. Jehová Diosajj ukhamarakwa Biblia qellqayawayi, mä arunjja wakiski uka profecianakampi ukat wakiski uka sarnaqäwinakampikwa Aruparojj qellqayawayi (Juan 21:25). Amuytʼañataki, kunjamsa Diosajj jaqenakar juzgui uka toqet Bibliajj parlki ukhajja, awisajj jisktʼanakaw utjistaspa, janirakiw taqpach qhanañchäwinakap jikjjatksnati. Ukampis kunanaktï Diosajj Bibliar jan qellqayawayki ukanakanjja, jupajj wali yatiñanïtapwa amuyaraktanjja. ¿Kunatsa ukham sistanjja?

17 Bibliajj kunjam qellqatasa ukajja, chuymanakasan kunanakas utjistu ukanak amuyañatakiw yanaptʼarakistu. Diosan Arupat parlkasajja, Hebreos 4:12 textojj akham siwa: “Jakkiriwa, wali chʼamanirakiwa, purapar arini mä espadat sipansa jukʼamp ariwa, manqhakam mantkirirakiwa, almampi espiritumpi jaljtayiriwa, [...] kunanaktï chuymasan amuytan munkaraktan ukanaksa qhanstayarakiwa” sasa. Ukhamasti, Diosan Arupajj chuymas manqhakamaw puri, kunanaksa amuytan munaraktan ukanaks qhanstayarakiwa. Khitinakatï jiskʼachañ amtampi Biblia liyipki ukanakajja, mä toqet jan sum qhanañchatap uñjasajj colerasjjapjjakiwa, Jehová Diosajj janis munasirïkaspa, janis yatiñanïkaspa, janis cheqapar uñjirïkaspa ukhamwa parlapjjaraki.

18, 19. 1) Biblian mä cheqap jan sum amuykañäni ukhajja, ¿kunatsa jan desanimasiñasäki? 2) Biblia sum amuytʼañatakejja, ¿kunjam chuymanïñas wakisi, ukat kunjamsa ukajj Diosan wali yatiñanïtap uñachtʼayistu?

18 Ukampis kunapachatï suma amtampi Bibliat yatjjattan ukhajja, janiw Jehová Diosar jiskʼachktanti, mä sarnaqäwin jan sum qhanañchasitap uñjasas janirakiw desanimasktanti, ni colerasktansa. Mä rompecabezat parltʼañäni, qalltanjja mä rompecabeza armtʼañajj janiw faciläkiti, ukampis jukʼat jukʼat armtʼasisaw taqpachajj tukuyasispa. Bibliat yatjjatañajj ukar uñtasitarakiwa, Jehová Diosar jukʼamp sum uñtʼañ amtamp Bibliat yatjjattan ukhajja, tiempompejj jukʼat jukʼatwa jupar sum uñtʼtanjja. Ukhamasti, jiwasatï qalltan liytʼasin mä kun jan sum amuykañäni ukhajja, janiw payachasiñasäkiti, antisas kunanaksa jichhakamajj Diosat yateqtan ukwa amtañasa. Añchhitkamajja, Jehová Diosajj wali munasirïtapa ukat taqe kuns cheqaparjam lurirïtapwa yateqtanjja.

19 Diosan Arup sum amuytʼañatakejja, suma amtampiw liytʼañasa ukat yatjjatañasaraki. Jehová Diosajj kunjamsa Biblia qellqayawayi ukajja, jupajj kunja yatiñanisa ukwa uñachtʼayistu. Cheqansa, wali yatiñani chʼikhi jaqenakajj qellqapki uka libronakjja, ‘yatiñan jaqenakampi ukat wali amuytʼani jaqenakampikiw’ sum amuyapjje. Ukampis Diosajj taqenin fácil amuyapjjañapatakiw Biblia qellqayawayi, ukatwa khitinakatï suma chuymanïpki ukanakajj wali sum amuyapjje. Jehová Diosan ukham luratapajj wali musparkañapuniwa, wali yatiñanïtapsa uñachtʼayarakiwa (Mateo 11:25).

Biblian suma ewjjtʼanakaw utji

20. 1) ¿Kunatsa Jehová Diosakiw sum jakasiñatakejj yanaptʼistaspa sasajj sissna? 2) ¿Kuna wakiskir yatichäwinakas Biblian utji?

20 Kunjamsa sum jakassna ukwa Diosajj Arupan yatichistu. Luririsjamajja, kunanaktï necesitktan uk jupajj jiwasat sipans sum yati, jaqenakan sum jakasipjjañapatakejj kunas wakisi uks yatirakiwa. Sañäni, taqe jaqenakaw munasiñampi uñjatäñ munapjje, suma amigonakanïñsa, kusisitäñsa, familian sum jakasiñs munapjjarakiwa. Ukatwa Jehová Diosajj Bibliar suma ewjjtʼanak qellqayawayi, ukhamat kusisit jakasiñasataki ukat taqe kuns sum lurañasataki (Proverbios 2:7). Aka libronjja, kunjamsa Biblian ewjjanakaparjam sarnaqsna uk qhanañchañatakejj sapa seccionanwa mä capitulojj utji. Ukampis uka ewjjtʼanakat may jichhajj uñjañäni.

21-23. Chuyma ustʼata ukat colerat jan sarnaqañatakejja, ¿kuna suma ewjjtʼanakas yanaptʼistaspa?

21 Chuyma ustʼata colerat sarnaqapki uka jaqenakajja, janiw sum jakapkiti ukat jupanakpachpaw jan waltʼayasipjjaraki. Jupanakajj mä jachʼa qʼepsa apapkaspa ukhamawa. Jiwasatï ukanak jan apanuksna ukhajja, janiw sum jikjjatasksnati, sumankañsa kusisit jakasiñsa apaqestaspawa. Doctoranakajj uka toqet akham sapjjewa: ‘Maynejj colerap jan apanukki ukhajja, kunayman jan wali usunakampiw usunti’ sasa. Ukampis janïr uka toqet sum yatiskäna ukhajja, Biblian aka suma ewjjtʼajj qellqatäjjänwa: “Colerasiñjja apanukjjam, sinti colerasiñjja jaytanukjjam” sasa (Salmo 37:8). Ukampis ¿kunjamsa ukarjam sarnaqsna?

22 Biblianjja aka suma ewjjtʼaw jikjjatasi: “Mä jaqerojja suma amuytʼasirïtapaw jan jankʼak colerasiñapatakejj jarktʼi, juchanak ukhamak pasayatapajj wali sumawa” (Proverbios 19:11). Jiwasatï suma amuytʼirïñäni ukhajja, maynejj kunatsa mä kuns luri jan ukajj kunatsa mä kuns arsu ukwa sum amuytʼañäni, janiw jankʼakejj juzgkañäniti. Kunapachatï mayninakajj kunjamas jikjjatasipjje, kuna jan walinakansa uñjasipjje, kunanakas llakisiyi uk amuyañatak chʼamachastan ukhajja, janiw jankʼakejj colerasktanti, ni khititï jan wal lurkistu ukatakis chuyma ustʼat sarnaqktanti.

23 Bibliajj akham sasaw ewjjtʼarakistu: “Maynit maynikam aguantasisipkakim, jumanakkamajj taqe chuyma perdonasisipkakim” sasa (Colosenses 3:13). “Maynit maynikam aguantasisipkakim” sasajja, kunjamsa mayninakarojj pacienciamp uñjañasa ukwa amtayistu, janirakiw mä kun lurapjjatapatsa jankʼak colerasiñasäkiti. Ukhamatwa khitirus jan walinak jan lurkañäniti. Ukatjja “taqe chuyma perdonasisipkakim” sasajja, khititï chuym ustʼaykistu ukatak jan coleratäjjañwa amtayistu, kuna jan waltï lurkistu ukats armasjjañasarakiwa. Kunapachatï mayninakar perdontan ukhajja, jupanakan sum jikjjatasipjjañapatakiw yanaptʼtanjja, jiwasas chuymas chuymaw jikjjatasiraktanjja. Ukhamätap Jehová Diosajj sum yati (Lucas 17:3, 4). Cheqansa, ¡Biblian walja suma ewjjtʼanakapuniw utji!

24. Jehová Diosan suma ewjjtʼanakaparjam sarnaqañäni ukhajja, ¿kuna askinaksa jikjjatañäni?

24 Jehová Diosajj walpun munasistu, ukatwa jiwasamp parltʼasiñatakejj Biblia qellqayawayi, uka suma “cartjja” espíritu santon yanaptʼapampiw jaqenakajj qellqawayapjje. Ukhamatwa Diosajj confiykañ amtayäwinakapsa yatiñapsa Bibliar imawayi (Salmo 93:5). Uka ewjjtʼanakarjam sarnaqtan ukhasa, jaqe masisar Diosan Arunakap yatiytan ukhasa, jukʼampiw wali yatiñan Diosar jakʼachastanjja. Jutir capitulonjja, Diosan yatiñapat yatjjataskakiñäniwa. Kunas jutïrin pasani uk janïräkipanwa Jehová Diosajj yatispa, arsutanakapsa phoqarakispawa.

a Amuytʼañataki, David reyejj ovejanak awatirïnwa, ukatwa Biblia qellqkasajj uka toqenakat parläna (Salmo 23). Mateojj impuestonak cobrirïnwa, ukatwa qollqe toqet parlkasajj wali qhan qellqawayäna (Mateo 17:27; 26:15; 27:3). Lucasasti doctoränwa, ukatwa usunakat wali sum qhanañchasin qellqawayarakïna (Lucas 4:38; 14:2; 16:20).

b Viuda warmejj jukʼa valorani pä jiskʼa monedanak templon uchkäna ukajja, pä leptón qollqenakänwa. Jurnälpach trabajir mä jaqejja, 15 minutonak trabajisakiw uk ganaspäna. Uka pä jiskʼa monedanakajj janiw ni mä gorrión jiskʼa jamachʼi alañatakis alcanskänti, pobrenakajj manqʼañatak alapjjerïkäna ukanakat uka jamachʼinakakiw wali baratöna.