ESTADOS UNIDOS markanxa, sapa patakatxa llätunk suxtani jaqinakaw Diosax chiqapuniw utjaski sasaw sapxi, ukat Europa, Asia uksa markanakanxa juk’amp juk’a jaqinakakiw ukham sapxaraki. Ukampis kawknïr markanakantï Diosax janiw utjkiti sapxi ukanakatxa, waljaninakaw mä jan uñt’at ch’amaw aka Uraqsa alaxpachsa lurpacha sasax sapxaraki. Yukichi Fukuzawa sat yatichirixa, Japón markankiriwa ukat 10.000 yenes sat qullqinwa fotopax uñsti, mä kutixa jupax akham qillqatayna: “Alaxpachax janiw mä jaqirux maynit sipans jilankañapatak lurkiti” sasa. Ukat Fukuzawa sat chachaxa, “alaxpacha” sas uka aru arsusaxa, taqi kun utjañapatakix alaxpachankkaspas ukat taqi jaqinakarus lurkaspa ukhamwa amuyäna. Ukatxa uka jan amuykañ “alaxpachat” yatichäwxa waljaninakaw ukar iyawsapxi. Ukatxa Premio Nobel katuqir Kenichi Fukui sat chachaxa Fukusawa sat chachjam amtanirakïnwa, jupax taqi kunatï alaxpachan utjki (estructura cósmica) ukaruw iyawsta sasaw saraki, mä arunxa ukas “Diosäkaspa” ukhama, ukat ukaruxa “idiosincrasia de la naturaleza” sat sutimpiw uskurakitayna mä arunxa ‘taqi kunatï utjki ukax janiw kikpanïkiti’ sañ muni.

 ² Uka tuqit amuyt’ir jaqinakaxa, mä kunaw jan ukax mayniw taqi kunatï aka Uraqin ukat alaxpachan utjki ukanak lurpacha sasaw amuyapxäna. ¿Kunatsa? Ukatakixa Intit amuyt’añäni: Intixa wali jach’awa, ukat aka Uraqjam mä millón ukha planetanakamp sasiwa; Ukampis Vía Láctea satäkis ukanxa Intix mä jisk’a ch’imir uñtasitakiwa, ukat alaxpachankki uka waranq millón millón galaxianakatxa, uka Vía Láctea satäkis ukaxa mayakiwa. Ukat galaxianakaxa sapa mayniw maynit jithiqtañatakix wali ch’amamp jaltapxi sasaw ciencia tuqit yatxatirinakax sapxi. Ukhamax taqi kunatï alaxpachan utjki ukanak unxtañapatakix wali jach’a ch’amaw utjañapa. ¿Khitis jan ukax kunas ukham wali jach’a ch’amanïpacha? “Alaxpach uñtapxam ukatsti uñatatapxarakim: ¿Khitis taqi ukanak uskuxa? —sasaw Bibliax jiskt’i—. Khititix jupanakar mayat mayat jalanuqki ukax sapaqat mayniruw sutitkam jawsaraki. Wali jach’aw ch’amapaxa munañanïñapasa, janirakiw maynis chhaqkiti” sasa (Isaías 40:25, 26). Aka qillqataxa Uraqsa alaxpach utjañapatakix maynin utjatapa ukat ‘wali jach’a ch’amanïtapwa’ amuyt’ayistu.

³ Ukat aka Uraqin jakäwisat amuyt’arakiñäni. Kunjamtï monot jutatatänwa sapki uka jaqinakaxa, ¿ina ch’usatti jakäwix qalltawaypachäna? Uka tuqitxa química tuqit yatxatat Michael Behe sat chachax akham siwa: “Kunjams jaktan uka tuqitxa, ciencia tuqit yatxatirinakaxa wali sum yatxatawayapxi, ukampis kunanakatï célula satäkis uka manqhan utjki ukanak uñakipasïnxa, janiw sum qhanañchirjamäxapxiti. [...] Ciencia tuqit yatxatirinakatxa waljaninakawa uka tuqit qhanañchäwinakax utjiwa jan ukax kuna horasarüchiniy ukxa yatxatañäniwa sasaw sapxi; ukampis, ukax ukhampuniw sañatakixa, libronakapanxa janiw kuna qillqatas utjkiti. Maysa tuqitxa, kunanakatï jakañatakix munaski uka jisk’a celulanakatxa janiw sum qhanañchañjamäkiti, ukhamax kunjamsa jaktan uka tuqitxa janiw Charles Darwin sat chachan yatichäwipax qhanañchkaspati” sasa.

⁴ Ukat ¿jaqinakax ina ch’usat jan khitins amuyt’ayatakit utjawaypachäna? Uka tuqit qhanañchañatakixa jaqin lixwipat (laxwi) amuyt’añäni, “aka Uraqis alaxpachas kunjam utt’ayatas uk amuyañaxa wali ch’amawa” ukat sipansa jaqin lixwipat amuyt’añaxa juk’amp ch’amapuniwa, ukampis uk yatisax kuna amtarus puriñäni uk uñxatt’añäni. Uka tuqitxa Richard M. Restak sat doctorax akham siwa: “Wali suma lurt’at mä computadoraxa redes neuronales satäkis ukanakaniwa ukampis [...] mä chhichhillankhan lixwipat sipansa [...] wali pisinkiwa” sasa. Jaqin amuyupaxa mä  chhichhillankhan amuyupat sipansa wali jilankiwa. Kunattix kunayman arunak yatiqañatak wakicht’atawa, jupa pachpaw askicht’asiraki, kuntï amtki ukanaksa wasitatampwa imaraki, ukat amuyunakapsa juk’amp sumaptayaraki. Chiqpachansa, wali suma lurt’at computadoraxa mä suma amuyt’an jaqin luratawa ukampis ‘mä chhichhillankhan amuyupat sipansa sinti pisinkapuniwa’. Jichhax uk yatisaxa, ¿jaqin lixwipat kamsasmasa? *

⁵ Jichha pasïr kimsa waranq maranakanxa, jaqin cuerpopax kunjam muspharkañ luratas ukxa janiw jaqinak pachpas amuyapkänti, ukampis Biblian mä qillqiripaxa, uka tuqit lup’isaxa akham sasaw säna: ‘Jumaruw yuspärsma, muspharkañpun nayarux luristaxa, ¡uksti sumpun yatista!’ sasa. Jupaxa moléculas de ADN satäkis ukax kunjamasa uk jan yatkasaw akham sas qillqatayna: “Nayranakamax lurat janchix uñjäna; ukanakasti taqpachaw qillqatamar qillqantasïna” sasa (Salmo 139:14, 16). ¿Khitits parlaskäna? ¿Khitis ‘wali jach’a ch’amanixa’ khitïpachas taqi kun Uraqinsa alaxpachansa utjki ukanak utjayiripaxa?

⁶ Biblian qallta jisk’a t’aqapanxa akham siwa: “Taqi kunan qalltäwipanxa Diosax alaxpacha, ukhamarak akapacha luräna” sasa (Génesis 1:1). Ukhamax jupaw Biblia qillqayiripaxa, Juparakiw amuyunakap qillqayatayna, ukat kunjamsa wali sum Jupamp apassna uka tuqitsa qhanañcharakiwa.