KUNA jan walt’äwin uñjasisaxa, ¿kawkirus yanapt’ayasir sarirïta? Inas uka tuqit wali yatxatt’at jaqimpi jan ukax atinisiñjam mä amigompi yanapt’ayasirïsta. Ukat inas jumatakix libronakat yatxatañas jan ukax yaqha yanapt’anakas wali askïchi. Jan ukax jilïr jaqinakar jiskt’asirich sarasma, ukhamat walja maranakan yatiñapat askinak apsuñataki. Kawkirus yanapt’ayasir saraskchiñänisa, jan walt’äwinak askichañatakixa wali sum yanapt’kir yatiñan arunak uñakipt’añaw wakisispa. Akxaruxa wali suma yanapt’kir iwxt’anakwa jikxatäta.

² Familia taypina. Walja awk taykatakix aka jan wali luräwinakar wiytir pachan wawanakapar uywañaxa wali llakiwa. Ukhamax aka qillqatat lup’iñaw yanapt’ätamxa: “Wawaruxa suma sarnaqañapatakixa jisk’atpach sum yaticham, ukatsti awkïxan ukkhaxa janiw uka yatichäwinakatxa armaskaniti”. ¹ Wawanakax jilarasipki ukhaxa, ‘sarnaqañatakixa’, mä arunxa sum sarnaqañatakix chiqañchir arunak munapxi. Uka tuqit yatxatat jaqinakaxa, wawanakan askipatakixa wali wakiskiripuniw ukham chiqañchäwi arunakax sasaw sapxi. Ukat kuns lurapxañapa uk wali amuyump sañaxa wali sum jakasipxañapatakiw wawanakarux yanapt’i. Ukatakix aka arunak uñxatt’añäni: “Jawq’ampi tuqimpiw yatiqañaxa utji. ukampis munañapampi sarnaqiri wawasti taykaparux p’inqachayiwa”. ² “Jawq’ampi” siski uka aruxa, awkiw wawarux apnaqañapa sañ muni, ukat jan walinakar jan purt’asipxañapatakixa wali munasiñampiw apnaqapxañapa; ukhamax janiw kuna jan walsa wawarux lurapxañapäkiti. Ukat akham sasaw awkinakarux iwxt’asi: “Jan wawanakamampix sinti qhurüpxamti jan jupanakan mayjt’asipxañapataki” sasa. ³

³ Familian wali sum jakasiñatakixa nayraqatxa chach warmiw wali sum apasipxañapa. ¿Ukhaman jakasiñatakix kun lurañas wakisispa? “Sapa mayni jumanakax warminakamaru munasipxañamawa juma pachpas munaskasma ukhama, warmisti chacharux ist’añaparakiwa”. ⁴ Familiantï munasiñampi ukat respetompi utjanixa wali suma jakasiñax utjarakiniwa. Ukhamax uka iwxt’arjam sarnaqañatakixa chacha warmi parlakipt’asiñax wali wakiskiriwa,  kunattix “jan jiskt’asiñax utjki ukkhax, amtäwinakaxa aynacht’iwa; walja amuyt’ayirinakampiw sumar mistsuñax utji”. ⁵ Ukhamax wali suma jan ukax wali qhana parlt’asiñ munasaxa, kunjamsa chiqpachansa chachax jan ukax warmix jikxatasi ukxa amuyañasawa, jan ukax yatxatañasawa. Ukatakix ak amtañasa: “Imantata amtäwi arunakax jaqin chuymapanxa walja umar uñtatawa, ukampis khititï ch’ikhi jaqïki ukaxa, yatiwa kunjäm jikxatañsa”. ⁶

⁴ Waljaninakawa chuymankipstatäxapxi ukhaxa sapak jikxatasipxi, wawanakapans alchhinakapans jaytanukutaw uñjasipxi, ukat familiar munasiñax utjapuniñapaw sapki uksa markanakansa ukhamarakikiwa. Ukampisa, uka wawanakaxa aka yatiñan iwxt’anakat lup’ipxañapa: “Awkimar taykamar jach’añcham”. ⁷ “Taykamax chuymanïxani ukkhaxa jan jisk’achamti.” ⁸ “Awkiru ñanqhachañasa, taykaru utat apanukuñasa, uka luräwinakax mä wawatakix jach’a p’inqawa, jan arxatkayarakiwa.” ⁹ Ukampis chuymankipstat awk taykanakaxa, kusisit chuymanïñataki ukat mayninakamp wali sum apasiñatakis ch’amachasipxañapawa. “Khititix jupatakiki kuns munki ukaxa, munañaparukiwa sarnaqi, ukatsti taqi suma amtäwinak contraw tuku.” ¹⁰

⁵ Alcohol umañxata. Chiqansa ‘vinox jaqin jakañapxa kusisiyiwa’ ¹¹ ukat ‘t’aqhisiñanakapatsa armasiyarakispawa’. ¹² Ukampis ak janipuniw armasiñamäkiti. “Vinox jaqirux jan amuyun tukuyi, machjasiña umañanakasti jan walinakwa parlayaraki; khititix ukhama machjasiñana sarnaqki ukaxa, janiw yatiñ kankañampi kuns lurkiti”. ¹³ Ukat jilanchjas umañaxa kunarus puriyiristam uk amuyt’asiñamarakiwa: “Ukampis [vinox] tukuyaruxa mä katarjamawa achjasina wali usuyasi. Ukatsti jan uñjañanakwa uñjayaraktam, ukhamarak lup’iyaraktam, jan parlañanaka parlayaraktam. [...‘] ukampis ikit sartasinxa wastataw juk’amp vino thaqhäta’”. ¹⁴ Ukhamax mä juk’a umañaxa yanapt’istaspawa, ukampis janipuniw jilanchjas umañasäkiti.

⁶ Qullqi apnaqañxata. Wali amuyumpi qullqis apnaqañäni ukhaxa janiw qullqit pist’añan uñjaskañäniti. Aka iwxt’äw uñxatt’añäni: “Machir jaqinakampix jan mayachasimti, janirak sinti manq’iri jaqinakampisa. Machirinakasa, sinti manq’irinakasa tukjasiñaruw puripxi, jayra jaqinakasa isitsa thantharnukstataw sarnaqapxi”. ¹⁵ Jiwasatï jan alcohol umañanakana ukat jan wali qullanakamp qulljaskañäni ukat janiraki kuna yatinuqtayir anatañanakans anatkañäni ukhaxa, qullqix familiasatakix utjaniwa.  Ukampis walja jaqinakawa juk’amp sum utjasiñ munasinxa qullq mayt’asipxi ukat uka manup phuqañatakiw wal irnaqapxi. Ukat yaqhanakaxa interesanak phuqañatakixa yaqhat qullq mayt’asipxaraki. Ukhamax aka iwxt’anakat janiw armasiñasäkiti: “Khititix [...] [jan wakiskir luräwinakana, NM] sarnaqki ukaxa wali pisinwa utjasirakini”. ¹⁶ Ukat akham jiskt’asiraksna: “¿Kuntï alaskä ukxa chiqapunit muntxa? ¿Qhawqha isinakajas jan ukax yänakajas mä juk’a apnaqasax ukham imkatatakïskixa?” sasa. Periódico qillqir mä jaqixa akham sasaw qillqatayna: “Kunatï jaqin jakañapatakix munaski ukaxa wali juk’akiwa; ukampis jaqin munañanakapax jan tukuskiriwa” sasa. Ukatakixa aka yatiñan arunakat amuyt’añäni: ‘Aka uraqirux janiw kuns apanktanti, janirakiw kuns apkañäniti. Ukampis isisatix utjaskchixa, ukhamarak manq’añasatix utjaskchixa, ukampix kusisitakïskañasawa. [...] Qullqiru munañaxa taqi jan wali luräwinakan saphipawa; ukatwa mayninakax juk’ampi munapxatap laykux [...] jakäwinakapar t’aqhisiñampi yapxatasipxi’. ¹⁷

⁷ Ukatxa jan qullqit pist’ata sarnaqañatakixa wali irnaqt’irïñasawa. Bibliax siwa: “Jayra jaqi, k’isimiranakar uñjam; kuntï lurapki ukanaka uñjam, yatiqasirakim. [...] Jumax ukham iki chutaliskäta, ukhamarak sum ikiñatakis amparanakama qhumthapisiskäta ukkhawa, jan kunan uñjasiñax katuntätam mä muyuyku jaqjama” sasa. ¹⁸ Ukat kun lurañatakisa nayraqatxa qhawqhas qullqix munasini uk sum amuyt’asiñäni ukhaxa yanapt’arakistaspawa: “Maynitix jumanakat mä torre lurañ munaspaxa, ¿janit nayraqatax qunt’asisin qawqhas qullqix tukuyañatakix munasispa ukx amuyt’askaspaxa?”. ¹⁹

⁸ Ukat inas jumax qullqi pist’añ utjatapat ina ch’usat pisin uñjasta, jan ukax irnaqañ munasas jan irnaqäwin uñjasta. Jan ukax inas jumax kawknir markanakantï jaqinakax wali pisin jakapki uka markan jakasisksta. Ukampis ¿kunas jumarux yanapt’iristma? “Yatiñaxa jaqirux arxatiwa, kunjämatï qullqix arxatki ukhama, ukampis yatiñ kankañax jilankiwa yatiñaniru jakaña churatapata.” ²⁰ Aka iwxt’at amuyt’arakma: “Khititix mä kunsa suma lurkani ukaxa, reyinakaruwa servini, janiwa aynacht’ata jaqinakar sirvkaniti”. ²¹ ¿Irnaqañ jikxatañatakix janit kuna lurañs yatiqkasma?

⁹ Akxarüki uka iwxt’anakaxa inas jumatakix mayjjamächini, ukampis wali wakiskiriwa: “Yaqhanakarux churapxam, jumanakarusti Diosaw churapxätam. [...] Kunjämtï  yaqhanakarux lurapkäta uka pachparakwa Diosax jumanakampix lurarakini”. ²² Ukampixa janiw katuqañ laykukix churañaw sañ munkiti. Jan ukasti, waxt’asiri jaqïñasatakiw ch’amacht’istu: “Khititï churañ yatki ukaw juk’amp katuqi; churiristi churatapatjamwa katuqarakini”. ²³ Kunatï utjkistu ukanak pisinkañanakan jaqi masisampi jalanuqt’asiñäni ukhaxa, maynit maynikam yanaptasiñax utjarakiniwa ukat jutirins wali askirakïniw jiwasatakixa.

¹⁰ Jaqi masisampi apasiñxata. Wali yatiñan mä reyixa akham sasaw säna: “Uñjaraktwa trabajiñanakansa, ukhamarak suma lurañanakansa envidiasiñakiw utji mayninak tuqi, ukasti inamayawa, thayarusa katthapï sisksna ukhama[w]” sasa. ²⁴ Taqi kunas mayninakar atipañ munañaxa jaqinakarux jan sum amuyt’asisaw kuns lurayi. Amuyt’añataki, maynin televisionapax wali sum nakhaskaspa, ukampis maynir mä jach’a televisión alaqt’asir uñjasaxa juk’amp jach’a televisión alaqt’asi. Chiqpachansa ukham mayninakamp atipasiñaxa inamayakiwa, mä arunxa thayar jikxatä sisksnas ukhamawa, ukat ¿inamayakis maysat maysar jalnaqasksna ukhamäspaxaya?

¹¹ Ukat inas mayninakan parlatanakapax coleraychistu. Ukhamax aka iwxt’äw uñxatt’añama: “Jan colerasiñampi atipayasimti, colerasiñax pisi amuyt’an jaqinkiwa”. ²⁵ Chiqpachansa, awisax inas colerañat colerasisksta. Uka tuqitxa nayra maranakan mä qillqirixa akham siwa: ‘Colerasipxam ukampisa jan juch lurapxamti, uka colerasiñanakamax jan jornalpachäpati’ sasa. ²⁶ Ukampis ¿kunjamsa coleramp jan atipayasksna? “Yatiñan jaqix janiw mäki coleraskiti, chuyma usuchjatasa janis kunäkaspa ukhamak uñji, ukham luratapasti jach’a kankañawa.” ²⁷ Ukhamarjam phuqañatakixa wali amuyt’asirïñasawa. Ukat akham jiskt’asiñasäspawa: “¿Kunats ukham colerasta? ¿Kunanakas ukham coleraypachïtu?”sasa. Ukampisa colerampi jan atipayasiñatakixa janiw wali amuyt’asir jaqïñasakïkiti jan ukasti juk’amp askinakaw munasi. Bibliax akham siwa: “Khuyapayasiñampi, suma jaqïñampi, jisk’ar tukuñampi, llamp’u chuymanïñampi isthapitay sarnaqapxam. Jumanak purax llamp’u chuymampi sarnaqapxam, maynit maynirus perdonasipxarakim jan wali lurasipxsta ukapachaxa. [...] Ukat sipansa wali munasiñanïpxam, munasiñasti mayaruw tukuyi, taqi kunsa phuqharakiwa” sasa. ²⁸ Ukhamax jan walt’ayasiñanakax utjki ukhaxa munasiñax askichiwa.

¹² Ukatxa, “mä jisk’a janchiw” utji, ukaxa janiw mayninakampix sum apasiykistaspati. Uka jisk’a janchix laxrasawa. Uka tuqitxa Bilbliax akham siwa: “Janiw khitis  laxrapxa apnaqkaspati. Jan atipjkañjama ñanqhawa laxrasaxa, janirakiw apnaqañjamäkiti. Venenon phuqantatarakiwa”. ²⁹ Akxarüki uka iwxt’äwixa ukham qhanarakiwa: “Sapa maynis jumanakatxa jank’akïñapaw ist’añataki, ukampis janiw jank’aki kunsa parlañapäkiti ni colerasiñapäkarakisa”. ³⁰ Ukampis laxrasxa amuyumpiw apnaqañasa, janiw mayninakampi sum apasiñ laykukix kunatï chiqäki ukxa janiw k’arimp k’arimp parlañasäkiti. Kunattix Bibliax siwa: “Jumanakan arsuñamaxa akakïñapawa, ‘Jïsa’, jan ukax ‘janiwa’, ukat juk’ampixa supayatwa juti” sasa. ³¹

¹³ ¿Kunjamatsa jaqi masisamp sum apassna? Ukatakix aka amuyt’aykir arunak uñxatt’añäni: “Janiraki khitis thaqpati jupatakiki askïkis ukxa, jan ukasti kunatix mayninakataki askïki uka thaqarakpan” siw Bibliaxa. ³² Ukhamatwa taqinins Jesusan wali uñt’at yatichäwiparjam sarnaqañäni: “Kunjämtï jumanakax jaqinakampi uñjatäñ munapktas ukhamarak jumanakax jupanakar uñjapxam”. ³³

¹⁴ Estrés satäkis uka llakimp aynacht’añxata. ¿Kunjamsa aka jan walt’äwinakamp phuqantat urunakan jan sinti llakisis jakassna? Uka tuqitxa Bibliax siwa: “Kusisit chuyman jaqisti ajanupanxa kusisitarakiwa; llakit chuyman jaqisti llakita ajanuniwa” sasa. ³⁴ Kunatï jiwasatakix wali askïki uk mayninakax jan yäqañampi uñjapxi ukhax janiw ‘kusisit chuymanïxsnati’. Ukhamächi ukaxa aka arunakwa amtañasa: “Jan sinti suma jaqi tukumti, janirak sinti yatiñanis tukumti. ¿Kunatsa juma pachpax aynacht’askätaxa?”. ³⁵ Ukampis ¿jan walt’äwinakax jan tukusirjamächi ukhaxa kamachsnasa? Ak amtañasawa: “Llakix jaqirux mayjt’ayiwa; suma arusti kusisiyiwa”. ³⁶ Ukhamax “suma arusti” siski uka arunakaxa suma ch’amañchkir arunakawa, uka tuqit lup’iñasawa. Ukat wali llakinakan uñjasisas wali kusisit sarnaqañataki ch’amachasiñäni ukhaxa jakäwisatakix wali askïniwa: “Kusisit chuymax jaqin jakañapawa sumaptayi”. ³⁷ Ukat kunapachatï mayninakamp jan yäqatjam amuyassna ukat wali llakit jikxatasstan ukhaxa, aka arunakaw yanapt’istaspa: “Katuqirit sipansa juk’amp kusisiñaniw khititï churki ukaxa”. ³⁸ Ukhamax wali kusisit sarnaqañatak ch’amachasiñäni ukhaxa estrés satäkis uka aynacht’ayir llakinakarux saykatsnawa.

¹⁵ Qhanañchktan uka suma arunakaxa, ¿jichhürunakan yanapt’arakistaspati? Chiqpachansa uka arunakaxa walja maranakan libronwa jikxatasi, mä arunxa Bibliankiwa. Ukampis ¿yaqha libronakax utjaskchisa, kunatsa Bibliarupun jiskt’asiñax juk’amp wakiskirixa? Kunattix yatichäwinakapan wali askïtapxa taqiniw yattanxa. Yasuhiro ukat  Kayoko jupanakat parlt’añäni, jupanakax (movimientos de liberación femenina) jupanakampïñ wal munapxirïna. Warmixa uka chachapamp mä wawanïñatakikiw jaqichasitayna. Ukampis jupanakkam jan sum apasirjamäsaxa ukat qullqi tuqit jan walt’äwinakan uñjasisaxa divorcioruw puripxatayna. Qhipatxa, yaqha yaqhaw Jehová Diosan Qhanañchirinakapampix Bibliat yatiqapxatayna ukxa janiw jupanakamax yatisipkänti. Ukat paninpachaw wali qhana Diosan munañaparjam sarnaqxapxatapat amuyasisaxa wastat casarasxapxäna. Ukat Biblian yatichäwinakaparjam sarnaqasaxa, jan walt’äwinakapax utjaskakchisa jichhax paninpachaw jan walt’äwinakap askichañatakix parlakipt’asipxi. Ukat kunatsa ukarjam sarnaqañax wali askixa, ukxa Jehová Diosan Qhanañchirinakapan sarnaqäwinakapanwa uñjäta. Ukhamax ¿khitinakatï Bibliarjam sarnaqañataki ch’amachasipxi, ukanakar uñt’añatakix janit tantachäwinakapar sarkasma?

¹⁶ Kawknïr qillqatanakattï jichhakam uñjawayktanxa ukax Biblian utjkis uka walja yatiñan yatichäwinakatxa mä uñacht’äwikiwa, kunattix Bibliax jan tukuskir mä k’ajkir quri minar uñtatawa. Ukatpï Jehová Diosan Qhanañchirinakapaxa uka yatichäwinakaparjamax taqi chuym jakäwinakapanx phuqapxixa. Ukatwa jumarux Biblian wakiskir yatichäwinakapat yatxatañamatakix achikt’apxsma.