JACH’A qamir markankir wali suma ukat taqi kunani mä uta uñjasinxa, inas uka utan wali suma jakasiñas utjkaspa ukham amuysna. Ukampis uta manqhanxa janiw ukhamäkiti, jan walt’äwinaka ukat llakinakakiw utjaski. Ukat q’axu wayn tawaqunakas awk taykapar janiw sum jaysapkiti. Warmix chachapamp sum uñjatäñ muni, ukat awkix jan colerañatakix sapakïñ munaraki. Ukat yaqha chiqan sapak jakasir chuymankipstat awk taykasa, walja phaxsinakaw familiapampi tumpt’atäñ suyasipkaraki, taqi ukanakakiw uñjasiski. Ukampis yaqhip familianakaxa, ukham jan walt’äwin uñjasisax uka jan walt’äwinakapxa askichapxiwa ukat wali kusisitaw jakasxapxaraki. ¿Kunatsa ukham kusisit jakasipxpacha uk yattati?

² Jichhaxa mays tuqinkir pisi markan jakasir familiatarak parlt’añäni. Paqallqpachanixa niya allitattirjam mä jisk’a utanwa jakasipxi; ukat kuna horarus manq’a jikxatapxani ukxa janirakiw yatipkiti, ukaxa ak amtayistu: jaqixa aka Uraqitxa janiw manq’a pist’añanaksa ni pisinkañanaksa chhaqtaykaspati. Ukampis walja familianakax pisinkkasasa kusisitaw jakasipxi. ¿Kunjams uk lurapxi?

³ Qullqit pist’añanakaxa, qamir markanakansa utjarakiwa. Japón markankir mä familiaxa juk’amp qullq jikxatañäni sasaw mä uta alasipxatayna. Ukat qullqix irxattaskakiniw sasaxa, utxaruw walja qullqi mansusipxarakitayna. Ukampis kunapachatï qullqix “iraqtawayxänxa” janiw qullqi manup phuqirjamäxapxänti ukatwa munkas jan munkas utap juk’a qullqir aljantawayxapxäna. Jichhax janis uka utan utjasipkchisa, mayt’asipxatapatxa qullqi churasipkakiwa. Janiw ukakïkiti, tarjeta de crédito satäkis uk jan amuyt’asis apnaqapxatapatxa qullq pagasipkarakiwa. Ukat awkixa, caballo t’ijurinakar apuestaskaraki, ukat familiax juk’amp manun uñjasiraki. Ukampisa walja familianakaw ukanak jaytanukusax wali sum jakasipxi. ¿Kunjams uk lurapxi uk yatiñ munasmati?

⁴ Kawkins jakaskañänixa, awisax mayninakamp jan sum apasisaw wali llakin uñjasiraksna ukat ukaw jakäwisan jan sum jakasiykistaspati. Irnaqäwinsa jiwas contraw arusipxaspa. Inas taqi kun jikxatatamat jaqinakax jumamp envidiasipxchïni jan ukax ina ch’usat k’umipxarakchïtma.  Ukat inas mä qhuru jaqimp sapüru jikisiñax wal coleraystma. Inas wawanakamax yatiqañ utan jan wal uñjatäpxchi jan ukax yaqhachat uñjasipxchi. Ukat juma sapak wawanakamar uywsta ukhaxa mayninakamp apasiñax ch’amäspawa. Jichhürunxa, taqi uka jan walt’äwinakaxa estrés satäkis uka aynacht’ayir llakinwa walja jaqinakarux uñjasiyi.

⁵ Estrés satäkis ukaxa jan amuykayakiw juk’at juk’at tantasispa ukatxa mä qhawqha tiempotxa akatjamatwa jan walt’aykaspati. Ukatwa estrés satäkis ukarux jan amuykañ jiwayiri sasax sapxi, ukat estrés crónico satäkis ukaxa juk’at juk’at jiwayir veneno sat uñt’atarakiwa. Minnesota markan Jach’a Yatiqañ Utan Robert L. Veninga sat yatichirixa akham siwa: “Jichhürunakanxa, estrés satäkis uka aynacht’ayir llakisa ukat yaqha jan walt’äwinakapampixa, niya taqpacha Uraqpachan irnaqir jaqinakaruw jan walt’aykiti” sasa. Ukat uka jan walt’äwixa mä maranxa 200.000 ukha dolaranak Estados Unidos markarux apt’asiyi sasaw sapxi. Ukat América uksa markanakat apanit usuwa sasaw sapxaraki, ukat wali uñt’at yaqha arunakansa ukham arunakampi uñt’atarakiwa. Kunapachatï jan walt’äwin uñjasktan jan ukax walja jan tukuyat lurañanak jan lurirjamäkstan ukhaxa, jiwaspach juchañchasiñaw utjaspa. Ukat uka tuqit yatxatir jaqinakax akham sasaw sapxi: sapurünxa niya pä horjamaw jaqinakax jupanakkamax juchañchasipxi sasa. Ukampis yaqhipanakaxa estrés satäkis uka aynacht’ayir llakiruxa saykatawayapxiwa ukat wali sum jakasxapxaraki.

⁶ ¿Kunjamsa uka jan walt’äwinakar saykatsna ukat wali sum jakassna? Ukatakixa yaqhipanakax uka tuqit qillqat libronak liyipxi jan ukax familiaranakarus jiskt’asipxi ukhamawa. ¿Ukampis ukanakar atinissnati? Benjamin Spock sat doctoraxa, wawanakar uywañ tuqit libro luririwa, ukat 42 arunakaruw uka libropax jaqukipasiwayi ukat niya 50.000.000 ukha libronakaw lurasiwayaraki, uka tuqit parlkasaxa jupax akham siwa: “Jichhürunakanxa Estados Unidos markankir awk taykanakatakixa [...] wali ch’amäxiw wawanakapampi ist’ayasiñaxa” sasa. “Ukat uka jan walt’äw utjañapatakixa yatxatatanakaw juk’ampis juchanïpxi ukat nayas juchanirakitwa” sasaw saraki. Ukat akham saskakiwa, “wali yatiñan yatiñan jaqir tukupxatajatxa awk taykanakarux jan walin uñjasiyaspa, ukxa jan kamachañjamäxän ukhakiw amuyasipxta” sasa. Ukhamax akham jiskt’asiñasawa: “¿Jichhürun ukat jutïrin wali sum jakasiñatakixa kawkinsa atinisiñjam iwxt’anak jikxatsna?” sasa.