“BIBLIA kikpaxa yaqha librox janiw utjkiti, ukat kunjamsa nayratpachsa jaqinakax jakapxäna uka tuqitsa wali sum qhanañcharaki”, sasaw Universidad Chung Shang, de Cantón (China) uksankirinakaxa periodicopan qillqapxatayna. Ukat khä 1700 maranakan jakiri wali uñt’at Immanuel Kant sat filósofo chachax akham sarakiwa: “Bibliaxa taqinitakiwa ukat taqi aka Uraqpachan jaqinakatakix wali jach’a churäwipuniwa. Ukhamax Bibliar jisk’achañaxa [...] Uraqpachan jaqinakar jan walt’ayañawa” sasa. Ukat The Encyclopedia Americana qillqatanxa akham sarakiwa, “Biblian yatichäwinakapaxa janiw judionakatakïkiti ni cristianonakatakïkisa. [...] Jichhürunxa Dios tuqitsa ukat sarnaqäwi tuqitsa wali suma yatichäwin uñt’atawa, ukat aka Uraqpachan jaqinakax Bibliarjam suyt’äwinïpxanixa jan tukuskir yatichäwinakapaxa juk’amp wali wakiskirïniwa” sasa.

² Kawknïriskpas juman yupaychäwimaxa, ¿janit aka suma librot yatxatañamax wakiskaspa? 1900 maranakax tukuyañampiskän ukhaxa Bibliax phuqatpachasa jan ukax mä qhawqha libronakapasa 2.200 juk’amp arunakaruw jaqukipasiwayi. Ukat niya taqpach jaqinakaw arunakapan liyt’asiñatakis amuyt’añatakis Biblianïpxi. Ukat juk’amp suma imprentanaka (tipos móviles) uñstawayxän ukhatxa niya pusi waranq millón millón Biblianakaw lurasiwayi.

³ Jichhax mä Biblianïstaxa, kawkhantï índice siskixa uka chiq uñxatt’ma. Jichhax Génesis uka qalltir librot Apocalipsis uka qhipïr librokamax qhawqhasa uk uñxatt’ma. Chiqpachansa, Bibliax 66 libronakaniwa, ukat mä pusi tunka jaqinakaw qillqapxatayna. Génesis librot Malaquías librokamaxa 39 libronakaniwa, ukat Antiguo Testamento sat sutimp uñt’atäkchisa, ukampis juk’amp wakisirïspawa Hebreo Arut Qullan Qillqatanaka sat sutimp uñt’añaxa, kunattix uka arunwa qalltanx qillqasitayna. Ukat Mateo librot Apocalipsis librokamaxa 27 libronakaniwa, Nuevo Testamento sat sutimp uñt’atäkchisa, wakisiw Griego Arut Qullan Qillqatanaka sutimp  uñt’añasa, kunattix uka arumpiw cristianonakax qillqapxatayna. Ukat Bibliaxa waranq suxta patak maranakaw qillqañ tukuyasïna, 1513 nayrïr pach marat qalltasinxa 98 jichha pach marakama. Yaqhip libronakapaxa wali jaya chiqanakan qillqatänwa, ukat niya mä tiemponaks qillqaskchïnxa, qillqirinakapax janipuniw kunapachas jupanakkamax jiskt’asiñatakixa jikisipxirïkänti. Ukampisa, mä sapa yatichäwinikiwa, janiw yaqha yaqha amuyunakamp qillqatäkiti. Ukhamax akham jiskt’asiñasawa: “¿Kunjamatarak waranqa suxta patak ukha maranakan uka pusi tunkats jila jaqinakasti mä sapa yatichäwin libro qillqapxpachasti?” sasa.

⁴ Biblian qillqañ tukuyasitapax niya 1900 maranakäxchisa, jichha tiempo chach warminakatakixa wali askiwa. Amuyt’añatakixa, Job 26:7 uka jisk’a t’aqa thaqtasma. Thaqtkasax ak amuyt’äta, uka qillqataxa 1400 nayrïr pach maranakanwa qillqasïna. Ukanxa akham siwa: “Diosax alaxpachxa jan kunxarukiwa janatatänxa, akapachsa jan kunxarukiwa warkt’arakixa” sasa. Jichhax Isaías 40:22 uka jisk’a t’aqa uñxatt’arakma, uka qillqataxa 700 nayrïr pach maranakanwa qillqasïna. Ukanxa akham siwa: “Diosan utjäwipax [muruq’u Uraqin patxankiwa, NM] [...], jaqinakarusti t’ijut’ijunakäkaspas ukhamwa uñjaraki. Jupasti alaxpachxa mä carpäkaspas ukhamwa janatati, mä guerran nuwasiñ carpäkaspas ukhamwa janatati” sasa. ¿Aka pä uñacht’äwinakax kuns amuyt’ayistu? Inas jumax jan kunxaru ‘warkt’ata’ mä muruq’ur uñtata uka naves espaciales satäkis ukanakat apsut fotonakan uñjirïsta. Uk uñjasax inas akham jiskt’asta: “¿Kunjamarak nayra tiempon jakir jaqinakasti ukham jan pantjasis arsuwayapxpachänsti?” sasa.

⁵ Biblianxa jaqin sarnaqäwinakapatxa wali sum qhanañchi uka tuqit parlt’añäni. Yaqhipanakaxa Bibliax siw säwi tuqit qillqat libronakat apsut qillqatakiwa, ukat janirakiw jaqin sarnaqäwinakapat sum parlkiti sasaw sapxi. Wali uñt’at David sat Israel marka apnaqirit parlt’añäni. Jichhakamaxa Biblia sapakiw jupat parlänxa. Ukampis jaqinakan sarnaqäwipat qillqir wali uñt’at jaqinakasa Davitax jakaskapunïnwa sasas sapkchixa, ukampis Diosar jan iyawsir jaqinakaxa, Davitax judionakan aliqat uñstayat wali uñt’at jaqikiwa sasaw sapxaraki. Ukampis ¿ukax chiqäpachati?

⁶ Khä 1993 maranxa, q’ala t’unthapita israelitanakan Dan sat tribupanxa “Davidan utapa” sas qalar qillqantt’at  mä qillqat jikxatapxatayna, ukat jaqinakan lurat uka qillqataxa, jaqinakan jan armapxañapatak mä jach’a qalan qillqatankänwa, ukat ukaxa 800 nayrïr pach maranakatawa, ukanxa Israel markax uñisirinakapampi atipjata uñjasipxatapatwa parli. Ukhamax Davitan sutipaxa janiw Biblianak uñstkänti jan ukasti uka qillqatanxa uñstarakïnwa. ¿Kunats ukax wali wakiskirïnxa? Ukat Universidad de Tel Aviv ukankir Israel Finkelstein sat chachaxa, uka qillqatat parlkasinxa akham sarakiwa: “Biblian yatichäwinakapax tukusirikiwa sas amuyirinakaxa David tuqit parlir uka qillqat jikxatasaxa q’ala aynacht’ataw uñjasiwayapxi” sasa. Ukat arqueólogo William F. Albright, sat yatichirixa walja maranakaw uraq allisax Palestina markanx irnaqatayna, ukat jupax akham sarakitaynawa: “Walja kutiwa, uka jikxatatanakaxa Biblian chiqätap uñacht’ayi, ukat jaqinakan sarnaqäwinakapat qhanañchañatakis wali askirakiwa” sasa. Mayampsa akham jiskt’asiskaksnawa: “¿Jaqinakan sarnaqäwipat parlkasaxa, sarnaqäwinakat qillqat libronakat sipansa ukat siw säwi tuqit parlir libronakat sipansa, kunatsa aka walja maranakan librox wali chiqa qhanañchpacha?” sasa. Ukampis juk’ampinakaw utjaski.

⁷ Bibliaxa profecianakat parlir librorakiwa (2 Pedro 1:20, 21). Ukat profecía siski uka aru ist’asaxa, inas profetätwa sapki ukanakan jan phuqasir arsutanakapat amtasta. Ukampis uka jan wali amuyunak amuyaskañat sipansa Biblian Daniel 8 jalja uñxatt’añäni, ukanxa mä pä waxran mä urqu ovejampin ukat mä chivompin nuwasïwipat parli, ukat uka chivosti ‘pä nayrap taypiruxa mä jach’a waxranirakiwa’. Chivosti atipiwa, ukampis uka jach’a waxrapaxa p’akisiwa ukat yaqha pusi waxranakarakiw nayrïr waxran p’akisitapatxa mistuniraki. ¿Kun sañs muni aka unañchäwixa? Daniel libron qillqatanxa siwa: “Uka pä waxrani urqu oveja uñjktas ukax Media, ukhamaraki Persia siski ukanakan reyinakapawa. Chivosti Grecia markan reyipawa, kuna jach’a waxrapatix pä nayrapa taypin utjki ukasti nayrïri reyipawa. Kawkïri pusi waxranakatix mistunkarakïna nayrïri waxran p’akisitapata, ukasti sañ munaraki aka reinotxa pusi yaqha reinonakaw misturakini, ukampisa janiw qalltiri reinökänxa ukhama ch’amanïkarakiniti” sasa (Daniel 8:3-22).

⁸ ¿Uka profeciax phuqasïnti? 536 nayrïr pach maranwa Daniel librox qillqañ tukuyasxäna. Ukat Alejandro Magno Macedonia marka apnaqirixa, patak pusi tunk  maranak qhipatwa yuriskäna (356 nayrïr pach marana), jupawa persa jach’a apnaqäwirux atipjäna. Ukat uka ‘jach’a waxraxa’ ‘chivon’ pä nayrap taypin utjkans ukaxa jupänwa. Ukat Judá markankir Josefo sat sarnaqäwinakapat qillqirixa akham siwa: janïr persanakar atipjkasinxa, Alejandro sat apnaqirixa Jerusalenaruw mantäna, ukanwa kuntï Danielax qillqkäna ukxa uñxatayapxäna. Ukhamatwa Persia marka contra sayt’asiñatak jupan wakichasitapaxa mä profeciatapxa amuyasxäna. Ukat 323 nayrïr pach maranwa jupax jiwawayxäna, uka qhipatxa kunarus jach’a apnaqäwipax puriwayxäna uka tuqitxa jaqin sarnaqäwinakapat parlir libronakan yatxatsna. Pusi generalanakapaw uka jach’a apnaqäwipanxa apnaqxapxäna, ukhamax 301 nayrïr pach maranxa uka ‘pusi waxranakaxa’ kawkirinakatï uka ‘jach’a waxra’ lant mistunipkän ukanakaxa pusiruw uka apnaqäwxa jaljapxäna. Ukhamax mayampis akham jiskt’asiskaksnawa: “¿Kunjamataraki mä librosti kuntï pä patak mara qhipat pasañapäkän uka tuqit wali qhana ukat chiqa arunakamp arsuwayaspasti?” sasa.

⁹ Uka jiskt’äwinakaruxa Bibliaw akham qhanañchi: “Taqi Qillqatasti Diosan amuyt’ayatawa, askirakiw[a]” sasa (2 Timoteo 3:16). Ukhamax kunatï Biblian qillqatäki ukaxa Diosaw niya pusi tunka jaqinanakan amuyunakaparux “amuyt’ayatayna”. Kuntï jichhakamax mä qhawqha uñjawaytanxa, ciencia tuqitsa ukat sarnaqäwinakatsa profecianak tuqitsa Bibliaxa wali sum qhanañchi, ukhamax Biblia kikpax janiw yaqha librox utjkiti, janirakiw jaqinakan amuyunakapat qillqatäkiti jan ukasti Diosan apayanitawa. Ukampis jichhürunakanxa, Diosax janiw utjkiti sapki uka jaqinakaxa waljanïpxiwa ukat janis Diosax Biblia qillqaykaspa ukhamwa amuyapxi, ukampis uka tuqit ¿kamstas jumaxa?