JIWIRIN mä chachaxa akham sasaw qillqatayna: “Niyakixay Inglaterra sat markan jilsuwaystxa, janiw khitirus llakinakam yatiyañamäkiti sasaw yatichawayapxitu. Awkijaxa nayrax militaränwa, ukat kunapachatï nayax jachañ munirït ukhaxa, wali coleratas ‘¡Jan jachamti!’ siskitaspas ukham jichhakamas amtaskaktwa. Ukat janipuniw kimsa jilat kullakanakajarusa ni nayas taykajan qhumanttʼatapsa, jampʼattʼatapsa amtaskti. Ukat 56 maranïxäyat ukhaw awkijar jiwir uñjta. Wali llakitäskchïyätsa, jiwkän ukhax janipuniw jachkäyätti” sasa.

Yaqhip markanakanxa, jaqinakax kunjamas jikxatasipxi ukxa janiw imtʼapkiti. Ukat kusisitäpxiti jan ukax llakitäpxicha ukxa mayninakax yatipxiwa. Ukampis yaqha chiqanakanxa, sañäni norte de Europa ukat Gran Bretaña markanakanxa, kunjamas maynix jikxatasi ukxa janiw khitis yatiñapäkiti sasaw yatichapxi, ukat sipansa chachanakax janiw kunäkipans jachapxañamäkiti sasaw yatichapxi. Ukhamaxa, ¿kunapachatï mä munat familiasa jan ukax amigosa jiwxi ukhaxa janit jachañax walïkpacha? ¿Kamsis Bibliax uka tuqitxa?

Bibliaxa Mediterráneo oriental tuqinkir hebreo jaqinakan qillqatawa, uka markankir jaqinakaxa jan imtʼasa wali qhan parltʼasirïpxänwa. Uka qillqatanakapanxa, kunjams llakisitanakap jan imtʼasa ukat taqi jaqin uñjkat jachapxirïn uka tuqit walja uñachtʼäwinakaw utji. Amuytʼañataki David reyixa wali llakitaw uñjasïna, kunapachatï Amnón sat yuqapar jiwayapkäna ukhaxa ‘walipuniw jachäna’ (2 Samuel 13:28-39). Ukat tronop apaqañ munkäna uka Absalón yuqapatsa ukhamarakiw wal jachäna. Qillqatanxa akham siwa: “Reyisti chuymapwa chʼallxtayasïna, ukatsti punku patankkäna, uka utaru mantasinwa wali jachäna. Sarnaqkasasti sarakïnwa: Absalón, wawaxa, Absalón wawaxa! ¡Nayaw juma lanti jiwañxa muniriskäyäta! ¡Wawaxa, Absalón wawaxa!” sasaw jachäna (2 Samuel 18:33). Kunjamatï mä awkix wawapat wal jachkixa ukhamarakiw David chachax wawapat wal jachäna. Ukat walja awk taykanakaxa, ¡wawax lanti nay jiwiriskäyäta! sasaw sapxi. Ukham mä wawax awk taykats nayra jiwatapaxa janiw khititakis walïkiti.

Ukat Jesusan Lázaro amigopax jiwxän ukhaxa, ¿kamachänsa? Sepulturapar jakʼachasisaw jachäna (Juan 11:30-38). Ukat María Magdalenax ukhamarakiw Jesusan sepulturapar jakʼachasisin wal jacharakïna (Juan 20:11-16). Chiqansa, cristianonakaxa kuntï Bibliax jaktaniñ suytʼäwitsa ukat kunjamäsipkis jiwatanakax uksa yatxapxiwa ukhamax janiw uka tuqit jan yatir jaqinakjamax jan chuymachtʼkay jachapkiti. Ukampis  jiwasanakax jaqinakjamaxa jachiripunïtanwa, ukhamax mä chiqpach cristianox jaktaniñ suytʼäwit yatiskchisa, kunapachatï mä munat familiarapasa, jan ukax amigopasa jan ukax khitis jiwxchi ukhaxa jachapxapuniwa (1 Tesalonicenses 4:13, 14).

¿Jichhürunakan jaqinakax ukhaman uñjasisax kamachapxisa? Ukat ¿kunjams jikxatasta uk yaqhanakar yatiyañax jumatakix wali chʼamati, jan ukax phinqʼasiñjamacha? ¿Kamsapxis uka tuqit yatxatat jaqinakaxa? Chiqpachansa, kunjamtï Diosan amuytʼayat walja maranakan Bibliax siskixa niya ukhamarakiw jichha tiempo jaqinakax akham sapxi: Llakinakas imtʼasiñat sipansa, yaqhanakar yatiyañasawa sasa. Ukaxa, Job, David ukat Jeremías uka nayra tiempon Diosat jan jithiqtas luqtir chachanakatwa amtayistu, kunjamsa jupanakax llakinakap uñachtʼayapxäna ukax Biblian qillqatawa. Jupanakaxa janiw llakinakapxa imtʼapxirïkänti. Ukhamax mayninakat yaqhaqtañax janiw walïkiti (Proverbios 18:1). Ukampis jiwirinïpki uka jaqinakaxa, markapan sarnaqäwinakaparuwa  jan ukax yupaychäwipan yatichäwinakaparjamaw may may llakisipxi. a

¿Jachañ munsta ukhaxa kamachasmasa? Chiqas jaqix jachiripunïtanwa. Kunapachatï Lázaro chachax jiwxän uk wasitampi amtañäni, ukhaxa, Jesusax ‘llakitaw uñjasïna, [...] ukatsti jachänwa’ (Juan 11:33, 35). Ukhamax kunapachatï mä familiasas jan ukax mä amigos jiwxchi ukhaxa jachapuntanwa, ukwa Jesusax uñachtʼawayäna.

Kuntï sisktan uk amuytʼañatakixa, Anne sat warmit parltʼañäni, Rachel wawapaxa kʼumaräkasaw akatjamat jiwawayxäna (síndrome de muerte infantil súbita). Ukat chachapaxa akham siwa: “Kunapachatï cementerior imtʼanxañataki apxapxäyäta ukhaxa yaqhanakax wal jachapxäna, ukampis janiw Anne warmijasa ni nayas jachkäyätti” sasa. Ukampisa Anne sat warmipaxa akham sarakïnwa: “Ukhamawa, ukampisa paninpachat nayax walpun jachayätxa. Jiwatapat mä qhawqha semananakaruxa jukʼampi llakitaw jikxatasïyäta, ukat mä urux utajan sapak jikxatasisaxa jurnälpachapuniw jachtxa. Ukaw nayarux wal yanaptʼawayitu. Janiw sinti llakitäxäyätti. Wawajan jiwatapatxa jachañajapunïnwa. Ukhamax kunapachatï maynix wali llakitächi ukhaxa janipuniw jan jachamti sañax wakiskaspati. Ukampis ‘jan jachamti’ sasax sapuntanwa, ukhamarusa ukax janiw kunans maynirux yanaptʼkiti” sasa.

Kunapachatï maynin mä munat familiarapas jan ukax amigopas jiwxi ukhaxa, ¿kunjamsa yaqhipanakax jikxatasipxi? Uk amuytʼañatakix Juanitat parltʼañäni, jupax kunjamas maynix mä wawapan jiwatapat jikxatasi uk yatiwa. Juanitaxa usurïkan ukhaxa automp usuchjayasisaw hospitalan uñjasitayna. Ukatwa jupax wali llakit jikxatasïna kunattix nayrax phisqa kutiw abortatayna. Ukat pä semanatxa jan ususiñ urup purinkipanwa ususxäna. Ukat niya mä kilonikiw Vanessa sat jiskʼa wawapax yurïna. Juanitaxa “¡wali kusisitapunïyätwa! —sasaw saraki—. ¡Jichhapï wawan taykätxa!” sasa.

Ukampis uka kusisiñapax tukusxakïnwa. Kunattix Vanessa jiskʼa wawapax pusi urutxa jiwawayxänwa. Ukat Juanitax akham sarakiwa: “Wali  llakita ukat sapaki ukhamaw jikxatasïyäta. Janiw wawanixäyätti. Kunajas nayat chhaqhatäkaspa ukham jikxatasïyäta. Ukat utar kuttʼañas wali llakiskañapunïnwa, kawkir uttï jupataki wakichkäyäta ukat jiskʼa isinakap alarapkäyäta uk uñjañax wali llakiskañapunïnwa. Pä phaxsinakapuniw kunjamtï yurkäna ukxa sapakuti amtayäta. Ukat janipuniw khitirus uñjañ munkäyätti” sasa.

¿Ukham sinti llakisitapax janit walïkäna? Uk amuytʼañax chʼamäkchisa, khitinakatï Juanitjam tʼaqhisiwayapxi ukanakax akham sapxi: kunjamtï mä jilïr jaqit wal jachtanxa ukhamarakiw mä wawan jiwatapat jachtanxa. Ukat janïr yurkis ukkhatpachwa awk taykanakax wawaparux wal munasxapxi sasaw jupanakax sapxaraki. Ukhamarakiw jiskʼa wawampi taykampix wal yatthaptapxi. Ukat kunapachatï mä jiskʼa wawax jiwxi ukhaxa mamapax mä jilïr jaqis jiwkaspa ukhamwa amuyasipxi. Ukhamarakwa taqinis amuyapxarakiñapa.

Ukhamarakiw yaqha taykaxa, suxta maran wawapar mä akatjamat chuymat jan waltʼas jiwir uñjasaxa ukat kunjams jupax jikxatasïna ukxa akham sasaw qhanañcharaki: “Mayjapuniw jikxatasïyäta: jan kuns kamachtʼirjama, janis chiqäkaspa ukhamwa amuyäyäta, nayapachpaw juchañchasïyäta ukat chachajatakisa, doctoratakis walpun coleräyäta, kunats ukham usutätap jan amuypachäna” sasa.

Ukat yaqhipanakax llakitäpxi ukhaxa colerasipxarakispawa. Ukatxa jan sum qulltʼapxatapatxa, doctoraru ukat enfermeranakarus wal tuqjapxaspa, jan ukax amigonakapatakis, familianakapatakis ukhamarakiw jan wakiskir lurapxatapatsa parlapxatapatsa colerapxarakispa. Ukat kʼumaräñapatak jan sum uñjasitapatxa yaqhipanakax jiwatatakiw wal colerapxi. Stella sat warmixa akham sarakiwa: “Chachajampix coleratäyätwa kunattix jupax janiw kuntï doctorax siskäna ukarux wali usutäkasas istʼkänti, ukat jupatï istʼasapän ukhaxa janiw jiwkasapänti” sasa. Ukat maynix jiwxi ukhaxa walja lurañanakampiw yaqhipanakarux jaytawayi ukatwa jiwatatakix colerapxarakispa.

Ukat yaqhipanakaxa ukham coleratäpxatapatxa jupanakpacharakiw juchañchasipxi. Yaqhipanakax jupanakas munat familiarapan jan ukax amigonakapan jiwañapatakix juchanïpkaspa ukhamwa amuyasipxaraki. “Nayatï doctoramp qullayasir saram siriskäyätxa janiw jiwkasapänti jan ukax ‘yaqha doctoranakan ukar sarasma’ jan ukax  ‘sum uñjasiñamawa’ sas siriskäyätxa janiw jiwkasapänti” sasa.

Ukampis yaqhipanakaxa mä munat familiarapas jan ukax amigopas akatjamat jiwxchi ukhaxa jukʼampiw jupanakpachax juchañchasipxi. Ukat jiwirix jakkäna ukhax inas tuqisipxirïchïna jan ukax colerasipxirïchïnsa taqi ukanakwa amthapisipxi. Jan ukax janis jupamp sum apasiwayapkasapäna ukhamwa amuyasipxarakispa.

Ukat mä awk taykan wawapax jiwxi ukhaxa wali jayaw llakisipxi ukat janipunis armañjamäkaspa ukham jikxatasipxi, jukʼampis taykanakaw ukham llakisipxi, ukat uka tuqit yatxatat jaqinakas uka pachparakwa sapxaraki.

Chacha warmit maynïrix jiwxi ukhaxa yaqha jachʼa llakirakiwa, ukat chacha warmitï wali suma panipax taqi kuns lurapxirichïna ukhaxa jukʼampiw llakisipxi. Chacha warmi jakasiñasa, jan ukax kawk sarañasa, irnaqañasa, kusistʼañasa ukat panipa jakasiñasa ukxarukis tukuskaspa ukhamäspawa.

Eunice sat warmixa chachapan akatjamat chuymat jan waltʼas jiwatapatxa akham siwa: “Jiwatapat nayrïr semanaxa janipuniw jachkäyätti, qʼala aynachtʼatapuniw jikxatasïyäta. Janiw kuns muktʼxäyätti ni manqʼas sumaxänti. Ukampis kunatï pasaskäna ukxa amuyaskäyätwa, ukat kuntix  chachajar samsuñapatak (resucitación cardiopulmonar) lurapkäna ukhamarak qullapkäna uksa amuyaskarakïyätwa. Ukampisa, ukham jan kuns kamachtʼirjamäsaxa jan walinpun jikxatasïyäta, mä auto barrancor jaqurantkirs uñjkirista ukat jan jaqurantañapatakix nayax janis kuns lurkirista ukhamwa amuyasïyäta”.

¿Jachänti? “Chuymachtʼañataki walja tarjetanak churapkitänxa ukanak sapa may liytʼasapuniw wal jachäyäta. Ukaw jan sinti llakisiñajatakix ukürux yanaptʼitäna. Ukampis kunapachatï, kunjamäsktasa sasax mayamp mayamp jisktʼapxitäna ukhaxa janiw kunäkipans ukax yanaptʼkitänti. Qʼala aynachtʼatapuniw jikxatasïyäta”.

¿Eunice warmiruxa kunas llakipar saykatañatakix yanaptʼäna? Jupax akham siwa: “Ukham llakitpachasa jakäwijanxa nayraqatar sarantaskakiñatakiw amtta. Ukat chachajax walpun jakasiñ munäna, ukxa jichhakamas amtaskaktwa jupax janiw jichhax kusisiñatakix akankxiti” sasa.

Leavetaking—When and How to Say Goodbye (La despedida: cuándo y cómo despedirse) sat libro qillqirinakaxa akham sasaw iwxtʼapxi: “Llakitäsksta ukhax kunjams jikxatasïta ukat kamachañamas ukxa janiw khitis jumar sañapäkiti. Janiw taqpach jaqinakax mä kikpaki llakisktanti. Mayninakan amuyupatakixa, inas wali llakitjam amuychistaspa jan ukax janiw sinti llakitäktati sasax sarakchistaspa. Ukham sapxstam ukhaxa pampachtʼañamawa ukat uka arunakatxa armasxañamawa. Jumatï jaqinakan amtanakaparjam munkir jan munkir lurañ munätaxa, janiw llakit mistsuñamatakix yanaptʼkätamti” sasa.

Chʼiqpachansa, janiw taqinix mä kikpaki llakisktanti. Ukhamax uka iwxtʼaw jan ukax aka iwxtʼaw jukʼamp askixa sasax janiw khitirus sisktanti. Ukampisa, maynitix jan llakinakapat mistsurjamäkchi, ukat janipuni jupa pachpas llakipar atipjirjamäxchi ukhaxa jan walinpun uñjasispa. Ukhamächi ukhaxa munat amigonakapampi yanaptʼayasipxañapawa. Bibliaxa akham siwa: “Mä amigox taqi horasan munasiripuniwa; llakisiñansti mä jiljamaw chuymachasi” sasa. Ukhamaxa, yaqhanakar yanaptʼap mayiñsa, parlañsa ukat jachañsa janiw axsarañamäkiti (Proverbios 17:17).

Kunapachatï mä munat familiaras jan ukax mä amigos jiwxi ukhaxa, wali llakit jikxatasiñasa ukat maynir llakisitas yatiyañasa, janiw kuna jan walïkarakisa. Ukampis yaqha jisktʼanakar jaysañasawa: ‘¿Kuns lurirista jan sinti llakisiñatakixa? ¿Jiwaspachpa juchañchasiñas colerasiñas walikïskpachatï? ¿Kunjamsa saykatiristxa? ¿Maynin jiwatapat armañatakisa jan sinti llakisiñatakisa kunas yanaptʼitaspa?ʼ. Uka jisktʼanakarus ukat yaqha jisktʼanakarusa jutïr yatichäwinwa jaysasiskani.