Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

CAPÍTULO 13

“Wal jupanakamp chʼajjwapjjäna”

“Wal jupanakamp chʼajjwapjjäna”

Circuncisión toqet parlañatakiw cuerpo gobernantejj tantachasïna

Hechos 15:1-12 textot apstʼatawa

1-3. 1) ¿Kunas congregacionar niyapun tʼaqanoqtayäna? 2) ¿Kunjamsa uka toqet yatjjatañajj yanaptʼistani?

 MISIONERJAM nayrïr kuti viajisajja, Pablompi Bernabeampejj Siriankir Antioquía markaruw wali kusisit kuttʼapjjäna. Jehová “Diosajj jupar confiyapjjañapatakejj yaqha markanakatak mä punku” llawiratapat wali kusisitaw jikjjatasipjjäna (Hech. 14:26, 27). Cheqas Antioquía markanjja suma yatiyäwinakajj yatiyasiskarakïnwa, ukatjja jan judiöpkäna ukanakat “walja jaqenakaw” cristianor tukusipkäna (Hech. 11:20-26).

2 Kunapachatï Judea markankir cristianonakajj ukhak bautisasir cristianonakat istʼapjjäna ukhajja, janiw jupanakat taqenejj kusisitäpkänti. Yaqhepajja taqe cristianonakaw circuncidasiñapa sasaw sapjjäna, yaqhepasti janiw ukham amuyapkarakïnti. Judiöpkäna uka cristianonakasa jan judiöpkäna uka cristianonakas ¿kunjamsa maynit maynikamajj uñjasipjjañapäna? ¿Jan judiöpkäna uka cristianonakajj kunjamsa Moisesan Leyip uñjapjjañapäna? Cristianonakajj circuncidasiñ toqet janiw mä pachpa amtanïpkänti, ukhamätapat tʼaqanoqtañaw utjirjamäna. ¿Kunjamsa uka jan walejj askichaspachäna?

3 Uka toqet yatjjatkasajja, walja suma yatichäwinakwa Hechos librot yateqañäni. Ukanakaw jan waltʼayasiñanakajj utjkani ukhajj yatiñamp kuns lurañataki ukhamarak jan tʼaqanoqtañatak yanaptʼistani.

Janitï “circuncidasipkätajja, janiw salvasipkasmati” (Hechos 15:1)

4. ¿Kunsa yaqhep judío cristianonakajj yatichasipkakïna, ukat kamsasas jisktʼassna?

4 Lucasajj akham sasaw qellqäna: “Mä qhawqha chachanakaw Judeat [Antioquía markar] saraqanipjjäna, akham sasaw jilatanakar yatichapjjarakïna: ‘Janitï jumanakajj Moisesan Leyiparjam circuncidasipkätajja, janiw salvasipkasmati’ sasa” (Hech. 15:1). ‘Judeat saraqanipkäna’ uka chachanakajja, nayrajj fariseonakäpjjänti janicha ukajj janiw yatiskiti. Ukampis amuyatajja, fariseonakjamaw piensasipkakïna, Moisesan Leyip phoqasapuniw sarnaqapjjarakïna. Ukhamarusa inas jupanakajj Jerusalenankir apostolonakana, ancianonakan sutipjjaruw parlapjjta sasin sapjjchïna (Hech. 15:23, 24). Ukampis ¿janit Diosajj 13 maranak nayrajj jan judiöpkäna ukanakar katoqjjatap qhan uñachtʼaykänjja? Cheqas ukjja Pedro toqew Diosajj qhan uñachtʼayjjäna. Ukhampachas ¿kunatsa uka judío cristianonakajj circuncidasiñajj wakisiskakiwa sasin amuyasipkakpachäna? (Hech. 10:24-29, 44-48). a

5, 6. 1) ¿Kunatsa yaqhep judío cristianonakajj circuncidasiñajj wakisiskakiwa sasin amuyapjjpachäna? 2) ¿Circuncidasiñajj Abrahanamp lurat pacto taypinkänti? Uk qhanañchtʼam (nota liytʼäta).

5 Uka toqet inas walja razonanakajj utjchïna. Nayraqatajja, Jehová Dios pachpaw markapankir chachanakajj circuncidasipjjañapawa sasin säna, ukajj jupamp sum apasipjjatapwa uñachtʼayäna. Qalltanjja Abrahán chachampiru utapankirinakampiruw circuncidasipjjañap Diosajj mayïna, qhepatsti israelitanakaruw circuncidasipjjañap mayirakïna (Lev. 12:2, 3). b Ukatjja Moisesan Leyiparjamajj extranjeronakas circuncidasipjjañapänwa, ukhamatwa jupanakajj Pascua fiestan phayaskäna uka manqʼanak manqʼapjjaspäna, ukat yaqha ukhamanaksa lurapjjaspäna (Éx. 12:43, 44, 48, 49). Ukampis judionakajja, jan circuncidatäpkäna ukanakarojj qʼañuchatäpkaspasa, janis Diosar servipjjañapajj wakiskaspa ukhamwa uñjapjjerïna (Is. 52:1).

6 Cristianor tukupkäna uka judionakajja, kunjamtï Jehová Diosajj amuyki ukham amuyañatakejj Juparuw confiyapjjañapäna, humildëpjjañaparakïnwa. Leyirjam lurat pactojj machaq pacto lantëjjänwa. Machaq pactorjamajja, judionakjam nasirinakajj janiw cheqak Diosan markap taypinkapkänti. Uka cristiano judionakat jilapartejja, judionak taypinwa jakapjjäna. Ukhamïpan Jesusar Mesiasjam katoqañatakisa jan judiöpkäna uka cristianonakamp chik Diosar adorañatakis jan ajjsartʼirïpjjañapänwa (Jer. 31:31-33; Luc. 22:20).

7. ‘Judeat saraqanipkäna’ uka chachanakajja, ¿kunsa jan sum amuyapkäna?

7 Cheqas Jehová Diosan mayitanakapajj pachpakïskänwa, kuna laykutejj machaq pactojj Moisesan Leyiparjam luratänwa (Mat. 22:36-40). Qhepatjja circuncisión toqet parlkasajj Pablojj akham sänwa: “Khititï chuymatpach judiöki ukaw cheqpach judiojja, khititejj Diosan espiritupampi chuymap circuncidayaski ukaw cheqpach circuncidatäñajja, ukajj janirakiw qellqat Leyit jutkiti” sasa (Rom. 2:29; Deut. 10:16). ‘Judeat saraqanipkäna’ uka chachanakajja, janiw uk sum amuyapkänti, ukatwa Diosan servirinakapajj circuncidasipjjañapawa sasin amuyasipkakïna. ¿Uka amuyunakap cambiañatakejj jankʼakïpjjpachänti?

“Wal jupanakamp chʼajjwapjjäna” (Hechos 15:2)

8. ¿Kunatsa circuncisión toqet cuerpo gobernanter jisktʼañajj wakisïna?

8 Lucasajj akham sasaw qellqaskakïna: ‘Pablompi Bernabeampejj Judeat saraqanipkäna uka chachanakamp wal chʼajjwapjjäna, jiskhirasipjjarakïnwa, ukatwa Pablompiru, Bernabeampiru, jilatanak taypit mä qhawqhanimpir khitañ amtapjjäna, ukhamat Jerusalenar makatasinjja apostolonakaru ancianonakar uka toqet yatiyapjjañapataki’ sasa (Hech. 15:2). c Antioquía markankir cristianonakajja, maynejj circuncidasiskakiñapati janicha uka toqetwa jupanakkamajj jiskhisipjjäna. Jupanakat sapa maynejj razonanïpkaspas ukhamwa amuyasipjjäna, janirakiw mä acuerdor mantirjamäpkänti. Sumankañ utjaskakiñapatakisa mayachtʼatäsipkakiñapatakisa, congregacionankirinakajj Jerusalenankir ‘apostolonakampiru ancianonakampiruw’ uk yatiyapjjäna, uka tiemponjja jupanakaw cuerpo gobernante taypinkapjjäna. ¿Kunsa Antioquía markankir ancianonakat yateqsna?

Yaqhepanakajja, “jupanakar circuncidañajj wakisiwa, Moisesan Leyip phoqapjjam sasin mayiñas wakisirakiwa” sasaw sapjjäna.

9, 10. ¿Kunsa Antioquía markankir cristianonakatsa, Pablompit Bernabeampitsa yateqsna?

9 Jehová Diosan markapar confiyañajj kunja wakiskirisa ukwa uka sarnaqäwit yateqtanjja. Ak amtañäni: cuerpo gobernante taypinkirinakajja judío cristianonakäpjjänwa, uk Antioquía markankir cristianonakajj sum yatipjjäna. Ukampis circuncidasiñ toqetjja Qellqatanakarjamaw mä amtar purisini sasaw jupanakajj confiyapjjäna. ¿Kunatsa Antioquía markankir cristianonakajj jupanakar confiyapjjpachäna? Congregacionankirinakajja, Jehová Diosajj espíritu santop toqew markapar irpaski, cristiano congregacionarus Jesucristo toqew pʼeqtʼaski sasaw confiyapjjäna (Mat. 28:18, 20; Efes. 1:22, 23). Jichhürunakan jan walinakajj utjkani ukhajja, Antioquía markankir cristianonakatwa yateqasiñasa, Diosan markaparusa Cuerpo Gobernanterus taqe chuymaw confiyañasa.

10 Humildëñasa paciencianïñas kunja wakiskirisa uksa yateqaraktanwa. Pablompi Bernabeampejj espíritu santomp ajllitaw markanakar yatiyir sarapjjäna. Ukampis ukham ajllitäpjjatapatjja, circuncidasiñ toqet jan waltʼäwejj utjkäna uk askichañatakejj jupanakakis wakichtʼatäpkaspa ukham janiw amuyasipkänti (Hech. 13:2, 3). Qhepatjja akham sasaw Pablojj qellqäna: “Tatitun nayar qhanañchatapatwa [Jerusalenar] sarta” sasa. Uka arunakajja Pablojj espíritu santomp irpatätapwa uñachtʼayistu (Gál. 2:2). Jichha tiempon congregacionar tʼaqanoqtayir jan walinakajj utjki ukhajja, ukhamarakiw ancianonakajj humilde chuymanïñataki, paciencianïñatak chʼamachasipjje. Jiskhisiñat sipansa, jupanakajj Biblia toqe ukhamarak suma phoqer esclavon instruccionanakap toqew Jehová Diosan yanaptʼap thaqapjje (Filip. 2:2, 3).

11, 12. ¿Kunatsa mä kun qhanstayañapatakejj Jehová Diosar suytʼañajj wakisi?

11 Awisajj mä kun jan sum amuyktan ukhajja, Jehová Diosan horasapar qhanstayañap suyañakiw wakisispa. Ak amtañäni, Corneliojj 36 maran espíritu santomp ajllitäkäna ukhatjja 13 maranakaw pasäna, ukhaw Jehová Diosajj jan judiöpkäna ukanakan jan circuncidasjjapjjañap qhanstayäna. ¿Kunatsa Diosajj 13 maranak pasaypachäna? Jupat jan jitheqtir judionakajj amuyunakap cambiapjjañapatakiw tiempo churäna. Cheqansa judionakan wali munat Abrahanamp Diosajj circuncidasiñ toqet mä pacto lurkäna ukarjamajja, 1.900 maranakaw sarnaqasjjäna (Juan 16:12).

12 Jehová Diosajj jupjam amuyañasatakejja, pacienciampi ukat wali munasiñampiw yatichistu, ¡ukham yatichatäñajj mä jachʼa privilegiowa! Kunanaktï jupajj yatichkistu ukanakajj jiwasan askisatakipuniwa (Is. 48:17, 18; 64:8). Ukhamajj janipuniw kuntï amuyktan ukat jachʼa jachʼa tukuñasäkiti. Kunapachatï Diosan markapajj cambionak lurki ukhasa jan ukajj kuntï nayrajj amuykayätan uk mayjtʼayki ukhasa, janirakiw ‘kunatsa ukanakajj lurasi’ sasin quejasiñasäkiti (Ecl. 7:8). Jiwasatï ukham chuymanïtas amuyasstan ukhajja, kuntï Hechos 15 capitulojj yatichkistu uka toqetwa lupʼiñasa, yateqktan ukarjam sarnaqañatakis Jehová Diosaruw yanaptʼa mayiñasa. d

13. Diosan arunakap yatiykasajja, ¿kunjamsa Jehová Diosjam paciencianïtas uñachtʼaysna?

13 Bibliat yateqerinakasajj creencianakap jan jaytirjamäpkani ukhasa, jan ukajj jan Bibliarjamäki uka costumbrenak jan jaytirjamäpkani ukhasa, Jehová Diosjam paciencianïñasawa. Yateqerinakasar Diosajj espíritu santopampi yanaptʼañapkamajja, pacienciampiw jupanakar uñjaskakiñasa (1 Cor. 3:6, 7). Ukatjja jupanakar yanaptʼañapatakejj Jehová Diosaruw orañasaraki, ukhamatwa kunjamsa yateqerisar yanaptʼsna uk amuyañatakejj horasapar yanaptʼistani (1 Juan 5:14).

Chʼamañchtʼkir experiencianak “phoqatpach yatiyasaw sarapjjäna” (Hechos 15:3-5)

14, 15. 1) Pablorusa, Bernabearusa, compañeronakaparusa, ¿kunjamsa Antioquía markankir cristianonakajj respetomp uñjapjjatap uñachtʼayapjjäna? 2) Pablosa compañeronakapasa, ¿kunjamsa viajkasajj jilat kullakanakar chʼamañchtʼapjjäna?

14 Ukjjarojja Lucasajj akham sasaw qellqarakïna: “Congregacionankirinakajj jupanakamp chikaw thaknam mä qhawqha sarapjjarakïna. Pablompi Bernabeampi mayni jilatanakampejj Fenicia, Samaria markanak pasasaw sarapjjäna, kunjamsa yaqha markanakankir jaqenakajj Diosar adorañ qalltapjjäna ukanak phoqatpach yatiyasaw sarapjjäna, uk istʼasajj taqe jilatanakaw wal kusisipjjäna” sasa (Hech. 15:3). Pablorusa, Bernabearusa, compañeronakaparus congregacionankirinakaw compañtʼapjjäna. Ukajj jupanakar wal munasipjjatapa, respetomp uñjapjjatapa, Diosat bendición katoqapjjañap munapjjatapwa uñachtʼayistu. Kuntï Antioquía markankir jilat kullakanakajj lurapkäna ukajj wali yateqaskayawa. Ukatwa akham sasin jisktʼasiñasa: “¿Diosar taqe chuyma servir jilat kullakanakarojj wali respetompit uñjasktjja, jukʼampis ‘parlañansa yatichañansa wal chʼamachasisipki’ uka ancianonakarojj wali respetompit uñjasktjja?” sasa (1 Tim. 5:17).

15 Jerusalenar kuttʼasipkäna ukhajja, Pablompi compañeronakapampejj Fenicia ukat Samaria markanakankir jilat kullakanakaruw chʼamañchtʼapjjäna, kunjamsa jan judío jaqenakajj cristianöjjapjjäna ukanakatsa ‘phoqatpachwa yatiyapjjäna’. Uk istʼapkäna ukanakat yaqhepajja, inas judío cristianonakäpjjchïna, Estebanar qalamp jaqjasin jiwayapkäna ukhaw jupanakajj Fenicia ukat Samaria markanakar escapapjjpachäna. Jichhürunakan niya ukhamaw pasaraki, predicatasarojj kunjamsa Jehová Diosajj bendisiski uk yatiñajj wali chʼamañchtʼkiriwa, jukʼampis jan walinakan uñjasktan ukhaw jukʼamp chʼamañchtʼistu. Ukhamajj uka chʼamañchtʼkir yatiyäwinak istʼañatakejja, janipun tantachäwinakatsa asambleanakatsa faltasipjjañäniti. Bibliat apstʼat qellqatanakan mistki jan ukajj jw.org cheqan mistki uka experiencianaksa liytʼapjjapuniñäni.

16. ¿Kunatsa circuncidasiñ toqet mä jachʼa problemaw utjäna sasin sissna?

16 Sur toqer mä 550 kilometronak viajisajja, Antioquía markat jutir jilatanakajj Jerusalenaruw puripjjäna. Ukjjarojj kunas pasäna uk akham sasaw Lucasajj qellqäna: “Jerusalenar puripjjäna ukhajja, wali munasiñampiw congregacionankirinakasa, apostolonakasa, ancianonakas jupanakar katoqapjjäna, taqe kunanaktï Diosajj jupanak taypejj lurkäna ukanakwa jupanakar yatiyapjjarakïna” sasa (Hech. 15:4). Ukampis uka arunak istʼasajja, “fariseonakan sectapankirinakat creyentëjjapjjäna ukanakajja, mä qhawqhaniw qonuñanakapat sartasipjjäna, sapjjarakïnwa: ‘Jupanakar circuncidañajj wakisiwa, Moisesan Leyip phoqapjjam sasin mayiñas wakisirakiwa’ sasa” (Hech. 15:5). Uka arunakajja, jan judiöpkäna ukanakajj circuncidasipjjañapänti janicha ukajj mä jachʼa problemätapwa uñachtʼayistu, askichasiñapaw wakisirakïna.

“Apostolonakampi ancianonakampejj” tantachasipjjänwa (Hechos 15:6-12)

17. Jerusalén markanjja, ¿khitinakas cuerpo gobernante taypinkapjjäna? ¿Kunatsa ‘ancianonakajj’ uka taypinkapjjarakpachäna?

17 Kunjamtï Proverbios 13:10 textojj siskejja, “yatiñajja khitinakatï ewjjtʼa thaqapki ukanakatakiwa”. Bibliankir uka suma ewjjtʼapar istʼasajja, “apostolonakampi ancianonakampejj” circuncisión toqet parlañatakiw tantachasipjjäna (Hech. 15:6). Kunjamtï Cuerpo Gobernantejj jichha tiempon lurkejja, ukhamarakiw “apostolonakampi ancianonakampejj” congregacionanakan sutipjjar mä amtar puripjjäna. ¿Kunatsa ‘ancianonakajj’ apostolonakamp chik servipjjpachäna? Ak amtapjjañäni, apóstol Santiagojj jiwayataw uñjasïna, ukatjja apóstol Pedrojj mä qhawqha tiempojj carcelan llawintataw uñjasirakïna. Niya ukham jan walinakan mayni apostolonakajj uñjasipjjaspäna ukhajja, wakichtʼat ajllit jilatanakan utjatapaw yanaptʼaspäna, ukhamat Diosan markapajj nayrar sartaskakiñapataki.

18, 19. ¿Pedrojj chuymar purtʼkir kuna arunaksa arsüna? ¿Kuna amtarus jupar istʼirinakajj puripjjañapäna?

18 Lucasajj akham sasaw qellqaskakïna: “Wali jaypach jiskhisjjapjjäna ukhajja, Pedrow saytʼasisin jupanakar akham säna: ‘Jilanaka, jumanakajj askiw yatipjjtajja, qallta urunakatpachwa Diosajj jumanak taypit nayar ajlliwayitu, ukhamat yaqha markanakankir jaqenakajj suma yatiyäwi arunak lakajat istʼapjjañapataki, creyipjjañapatakiraki. Chuymanak uñtʼir Diosajj espíritu santo churasaw jupanakar katoqatap qhanañchäna, kunjamtï jiwasampejj lurkäna ukhama. Jupajj janiw jiwasarus ni jupanakarus yaqh yaqha uñjkistuti, jan ukasti jupar confiyapjjatap laykuw chuymanakap qʼomachäna’” sasa (Hech. 15:7-9). Mä qellqatarjamajja, griego arut traducitäki uka ‘jiskhisiña’ (versículo 7) arojja, kunatï cheqäki uk “thaqaña” jan ukajj “jisktʼasiña” sañwa munaspa. Amuyatajja, tantachtʼatäpkäna uka jilatanakajj janis mä pachpa amtanïpkchïnjja, circuncidasiñ toqet parlañatakejj dispuestokïpjjänwa, kunsa piensapjjäna uksa qhana arunakampiw arstʼasipjjarakïna.

19 Pedron chuymar purtʼkir arunakapajja, akwa taqenir amtayäna: kunapachatï Corneliosa utapankirinakas 36 maran espíritu santomp ajllitäpkäna ukhajja, Pedrojj ukankarakïnwa. Cheqas Corneliompi utapankirinakampejj janiw judiöpkänti, janirakiw circuncidatäpkänti. Niyakejjay Jehová Diosajj judionakarusa jan judionakarus mä igualak katoqchïnjja, jaqenakan Diosat sipan mayj amuyapjjañapajj janiw wakiskänti. Ukhamajj Pedron arunakaparjamajja, Diosamp katoqatäñatakejj Cristor confiyañakiw wakisjjäna, janiw Moisesan Leyip phoqañajj wakisjjänti (Gál. 2:16).

20. Circuncidasiñ toqet saytʼasipkäna ukanakajja, ¿kunjamsa ‘Diosar yantʼasipkäna’?

20 Kuntï Jehová Diosajj qhan siskäna ukarjamasa, kunjamtï Diosajj espíritu santop toqejj qhanstaykäna ukarjamasa, Pedrojj akham sasaw discursop tuktʼayäna: “Ukhamajj ¿kunatsa jumanakajj discipulonakan kunkaparu mä yukumpi apjjatasin Diosar yantʼasipkta? Nayra awkinakasajj janiw uk apirjamäpkänti, ni jiwasas apirjamäktanti. Kunjamatï jiwasajj salvatäktanjja, uka pachparakiw jupanakajj Tatit Jesusan wali khuyapayasiñapat salvatäpjjani sasin confiytanjja” sasa (Hech. 15:10, 11). Khitinakatï circuncidasiñ toqet saytʼasipkäna ukanakajja, Diosan pacienciapwa yantʼasipkäna. Circuncidasiñ toqet saytʼasipkäna uka judionakajja, jan judiöpkäna ukanakarojj Moisesan Leyip phoqayañwa munapjjäna. Ukampis janiw jupanak pachpajj uka Ley phoqañ puedipkänti, ukatwa jiwañatak maldisitäpjjäna (Gál. 3:10). Ukhamajj Pedror istʼapkäna uka judionakajja, Diosajj Jesucristo toqe jupanakat khuyaptʼayasitapatwa yuspärapjjañapäna.

21. Circuncisión toqet mä suma amtar puriñatakejja, ¿kunjamsa Pablompi Bernabeampejj yanaptʼapjjäna?

21 Pedron arunakapajja, jupar istʼapkäna ukanakarojj wal piensayäna, taqenirakiw “amuktʼapjjäna”. Ukjjarojja Pablompi Bernabeampejj “kunjamsa Diosajj yaqha markanakan walja milagronaka musparkañanaka jupanak taypejj luräna ukanakwa yatiyapjjäna” (Hech. 15:12). Ukatjja circuncidasiñ toqet Diosan amuyupajj kunänsa uk amtañatakejj apostolonakampi ancianonakampejj wakichtʼatäjjapjjänwa, suma amtaruw puripjjarakïna.

22-24. 1) Nayrïr patak maranakan utjkäna uka cuerpo gobernantet yateqasisajja, ¿kunsa jichha tiempon Cuerpo Gobernantejj luraraki? 2) ¿Kunjamsa ancianonakajj Jehová Diosan amtaparjam taqe kunsa lurapjjaspa?

22 Jichha tiemponjja, Cuerpo Gobernante taypinkirinakampejj ukaw pasaraki, kunapachatï jupanakajj tantachasipki ukhajj Diosan Aruparjamaw mä amtar puripjje, espíritu santo mayiñatakis taqe chuymaw orasipjjaraki (Sal. 119:105; Mat. 7:7-11). Diosan munañaparjam mä amtar puriñatakejja, Cuerpo Gobernantenkirinakajj janïr tantachaskasaw mä agenda katoqapjje, ukhamat kuna toqettï parlaskani ukjjat lupʼiñataki ukhamarak Diosar uka toqet orañataki (Prov. 15:28). Tantachatäjjapjje ukhajja, uka ajllit jilatanakajj jan ajjsartʼasaw amuyunakap wali respetomp arstʼapjje, ukampis Bibliampiw jilapartejj yanaptʼayasipjje.

23 Ancianonakajj jupanakat yateqasiñatakiw chʼamachasipjjaraki. Kunapachatï ancianonakajj mä wali importante toqet jan mä amtar purirjamäpki ukhajja, markapankir surcursalaruw jisktʼasipjjaspa jan ukajj superintendente de circuito jilataruw jisktʼasipjjarakispa. Sucursalasti wakiskani ukhajj Cuerpo Gobernanteruw qellqtʼarakispa.

24 Khitinakatï Diosan markapan ewjjtʼanakaparjama ukhamarak congregacionan ewjjtʼanakaparjam sarnaqapki ukanakarojja, Jehová Diosajj bendisiwa. Humildëpki, Diosat jan jitheqtañatakis chʼamachasipki, paciencianïpkaraki ukanakarus Diosajj bendisirakiwa. Jiwasatï taqe ukanakan chʼamachasiñäni ukhajja, Jehová Diosajj sumankañwa churistani, congregacionas jiltaniwa, mayachtʼatarakïñäniwa. Uka toqetwa jutïr yatichäwin yatjjataskañäni.

a Falso jilatanakan yatichäwinakapa” sat recuadro uñjjattʼäta.

b Circuncidasiñajj janiw Abrahanamp lurat pacto taypinkkänti, jichhürkamajj uka pactojj janïraw tukuskiti. Uka pactojja, 1943 antes de Cristo (a.C.) marat aksaruw phoqasiñ qalltawayi, ukhajj Éufrates jawira makatasajj Canaán oraqeruw Abrahanajj sarjjäna, ukhatakejja jupajj 75 maranëjjänwa. Ukampis circuncidasiñ toqet pactojja 1919 a.C. maranwa lurasiskäna, ukhajja Abrahanajj 99 maranëjjänwa (Gén. 12:1-8; 17:1, 9-14; Gál. 3:17).

c Amuyatajja Tito sutini mä cristianow jupanak taypinkäna, jupajj griegönwa. Qhepatjja Titojj Pablompi chikaw wali sum trabajïna (Gál. 2:1; Tito 1:4). Uka chachajj janiw circuncidatäkänti, ukampis espíritu santomp ajllitänwa, wali suma chuyman cristianorakïnwa (Gál. 2:3).