Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

CAPÍTULO 16

“Macedoniar pastʼanim”

“Macedoniar pastʼanim”

Kusisit chuymamp aguantapki ukanakarojj Diosajj bendisiwa

Hechos 16:6-40 textot apstʼatawa

1-3. 1) Pablompi compañeronakapampirojja, ¿kunjamsa espíritu santojj yanaptʼäna? 2) ¿Kunsa aka capitulon yatjjataskañäni?

 WALJA warminakaw Macedoniankir Filipos markat mistunipjjäna, Gangites sat jiskʼa jawiraruw sarapjjarakïna. Ukanjja kunjamtï lurapjjerïkäna ukarjamaw jawir lakan qontʼasipjjäna, ukhamat Israelan Diosapar orañataki, Jupajj uk sum uñjaskäna (2 Crón. 16:9; Sal. 65:2).

2 Ukañkamasti Filipos markat (800 jila kilometronak) inti jalsu toqenjja, Pablompi, Silasampi, Timoteompejja Listra markatwa mistusipkäna, uka markajj Galaciat sur toqenkänwa. Mä qhawqha urunakatjja, romanonakan lurat mä suma thakiparuw puripjjäna, uka thakejj inti jalanta toqeruw saräna, Asia distritonkir walja jaqenakani markanakaruw purirakïna. Jupanakajj uka thak sarkasajj Éfeso markarusa mayni markanakarus wal visitañ munapjjäna, ukhamat Jesusat suma yatiyäwinak yatiyañataki. Ukampis janïr uka cheqanakar sarapkipanjja, espíritu santow Asiankir distriton jan predicapjjañapatak jarkʼäna. Jupanakarojja, Jesusaw Diosan espíritu santop toqejj Asia Menor toqer khitañ munäna, Egeo lamar qota paskatasajj Gangites jawirar puripjjañapwa munäna.

3 Pablompiru compañeronakapampirojja, kunjamsa Macedoniar sarapjjañapatak Jesusajj pʼeqtʼaskäna uka toqet waljanakwa yateqsna. Ukhamajj payïr kuti Pablojj misionerjam viajkäna ukhajj kunanakas pasäna uka toqet yatjjatañäni, jupajj 49 maranwa viajiñ qalltäna.

“Diosaw [...] jawspachïstu” (Hechos 16:6-15)

4, 5. 1) Bitiniar jakʼachasisipkäna ukhajja, ¿kunas Pablompir compañeronakapampir pasäna? 2) ¿Kuna amtarus jupanakajj puripjjäna, ukat kunas pasäna?

4 Niyakejjay Pablompi compañeronakapampejj Asia distriton jan predicañ puedipkchïntejja, jupanakajj norte toqeruw sarjjapjjäna, ukhamat Bitiniankir markanakan predicañataki. Ukar puriñatakejja, amuyatajj walja urunakaw jan suma thakinak sarapjjäna, jukʼa jaqenakak jakasipkäna uka Frigia ukat Galacia markanak taypiw sarapjjäna. Ukampis Bitiniar jakʼachasisipkäna ukhajja, mayampiw Jesusajj espíritu santo toqejj jupanakar jarktʼäna (Hech. 16:6, 7). Kunatsa ukajj wasitat pasaskäna uk janiw amuyapkänti. Kuna toqet predicañas wakisïna, kunjamsa predicapjjañapäna uk sumwa jupanakajj yatipjjäna, ukampis kawkjansa predicapjjañapäna ukakwa jan yatipkänti. Nayraqatajj Asia distritoruw predikir sarapjjäna, ukampis espíritu santow jupanakar jarktʼäna. Ukatjja Bitinia markaruw sarapjjäna, ukampis Jesusajj mayampiw jupanakar jarktʼäna. Ukhamäkchïnsa Pablompi compañeronakapampejj predicañ amtampejj viajisipkakïnwa. Jupanakajj inti jalanta toqeruw sarapjjäna, thak sarkasajja janiw kawkïr markarus predicañatak quedasipkänti. Mä 550 kilometronak kayuk sarasajja, Troas markankir puertoruw puripjjäna, uka cheqatwa Macedonia markarojj barcot viajisirïna (Hech. 16:8). Troas markankkasajja, Pablojj Macedonia markaruw predikir sarañ amtäna, ukampis jichha kutinjja janiw Jesusajj jarkʼjjänti.

5 Pablompi compañeronakapamp sarañatakejj Lucasaw Troas markar purirakïna, kunatï paskäna uka toqet jupajj akham siwa: “Arumasti Pablojj mä visionanwa Macedoniankir mä jaqer nayraqatapan saytʼat uñjäna, uka jaqejj akham sasaw jupar wal ruwtʼasïna: ‘Macedoniar pastʼanim, yanaptʼapjjeta’ sasa. Pablon uka visión uñjatapatsti, ukspachaw [...] sarañatak chʼamachasipjjayäta, Diosaw jupanakar suma yatiyäwinak yatiyañasatakejj jawspachïstu sasaw amuyapjjayäta” sasa (Hech. 16:9, 10). a Ukhaw Pablojj kawkinsa predicañapäna uk amuyäna. Jupajj amtap phoqasirjamätap amuyasajj wal kusispachäna. Ukatwa uka pusi chachanakajj jankʼak Macedonia markar sarapjjäna.

“Ukatwa nanakajj barcor sarjjatasin Troas markat [...] sarapjjta” (Hechos 16:11).

6, 7. 1) ¿Kunatï Pablor paskäna ukat kunsa jiwasajj yateqsna? 2) ¿Kunatsa Pablon sarnaqäwipajj wali chʼamañchtʼkirejja?

6 ¿Parlaniwayktan uka sarnaqäwit kunsa yateqsna? Aka toqet amuytʼañäni: Pablojj Asia distritor predikir sarañ qalltäna ukhakiw espíritu santojj jarktʼäna. Ukatjja Pablojj Bitinia markar jakʼachasïna ukhakiw Jesusajj uka markan jan predicañapatak jarktʼäna. Qhepatjja Pablojj Troas markar purïna ukhakiw Jesusajj Macedoniar sarañapatak jupar mayïna. Congregación Pʼeqtʼiri Jesusajja, jiwasarojj ukhamarakiw jichha tiempon irpistaspa (Col. 1:18). Amuytʼañataki, jiwasajja precursorat serviñwa amtsna, jan ukajj kawkjantï Diosan arunakap yatiyirinakajj munaski uka cheqanakar sarañwa amtsna. Ukampis jiwasatï amtanakas phoqañatakejj Jesusamp irpayasiñ munstan ukhajja, jiwasaw nayraqat wal chʼamachasiñasa. ¿Kunatsa ukham sistanjja? Ukatakejj mä autot parltʼañäni: mä auto apnaqerejja, autojj sartjje ukhakiw kupirusa jan ukajj chʼeqarus auto sarayaspa. Jiwasampejj niya ukhamaw pasaraki, jiwasatï amtanakas phoqañatak wal chʼamachasiñäni ukhakiw Jesusajj yanaptʼistani, ukhamat jukʼamp jaqenakar predicañataki.

7 Ukampis jiwasatï amtanakas jan phoqerjamätas amuyasstan ukhajj chʼamachasiskakiñasawa, Diosan espíritu santopajj janiw nayar yanaptʼkituti sasajj janiw amuyañasäkiti. Pablotakejja amtanakap phoqañajj janiw faciläkänti, ukampis predicañatak mä lugar jikjjatañkamajj chʼamachasiskakïnwa. Ukhamajj jiwasatï “jukʼamp trabajiñatak” chʼamachasiñäni ukhajja, Jehová Diosajj bendisistaniwa (1 Cor. 16:9).

8. 1) Filipos markajj kunjamänsa uk qhanañchtʼam. 2) ¿“Oración lurañatak” lugaran kunas pasäna?

8 Macedoniar purisajja, Pablompi compañeronakapampejj Filipos markaruw sarapjjäna, uka markankirinakajj romanonakjam niya pachpa derechonïpjjatapat jachʼa jachʼaw tukupjjäna. Filipos markajj Roma markar uñtasitänwa, Roma markan nayrajj soldadöpkäna ukanakat waljaniw ukan jakapjjarakïna. Pablompi compañeronakapampejja, marka anqäjjankir Gangites jawir jakʼan “oración lurañatak” mä lugar utjatapwa yatipjjäna. b Ukatwa sábado urun uka cheqar saraqapjjäna, ukansti Diosar adorir walja warminakaruw jikjjatapjjäna, qontʼasisajja tantachatäsipkäna uka warminakaruw parlañ qalltapjjäna. Ukanjja mä warmiw istʼaskäna, sutipajj Lidia satänwa. Pablon arunakap sum istʼañapatakejja, Jehová Diosaw “jupar chuym phoqatpach jistʼaräna”. Kunanaktï Lidiajj istʼkäna ukajj chuymaparuw purtʼäna, ukatwa jupampi familiapampejj bautisasipjjäna. Ukatsti Pablorusa mayni jilatanakarus utapan quedasipjjañapatakiw wal ruwtʼäna (Hech. 16:13-15). c

9. Pablot yateqasisajja, ¿kunsa walja jilat kullakanakajj lurapjje, ukat kuna bendicionanaksa katoqapjje?

9 Lidia warmir bautisasir uñjañajj ¡wali kusiskañapunïpachänwa! Pablojj Macedonia markar saratapat janiw arrepentiskpachänti. Kunjamsa Jehová Diosajj Jupar adorir warminakan oracionanakap istʼäna, kunjamsa jupa toqesa compañeronakap toqes Diosajj uka warminakar yanaptʼäna uk yatisas Pablojj wal kusisirakpachäna. Jichhürunakanjja, yanaptʼajj munaski uka cheqanakarojj walja jilat kullakanakaw sarapjje, jupanak taypin chuymankipstat jilat kullakanaka, wayn tawaqonaka, solteronaka, solteranaka, casadonakaw utji. Uka cheqanakan jupanakajj jan walinakansa uñjasipkchejja, Lidia warmjam suma chuyman jaqenakar jikjjatasajj wali kusisitäpjjewa, kuna laykutejj uka jaqenakajj suma yatiyäwinak istʼasajj Diosar serviñwa amtapjje. Kawkjantï yatiyirinakajj munaski uka cheqar sarañatakejj ¿janit jumajj chʼamachaskarakisma? Ukhamtï lurätajja, Jehová Diosajj bendisïtamwa. Aaron jilatampejj ukaw pasäna, Diosan arunakap jukʼamp yatiyañatakejj waynäkäna ukhaw centroamérica toqenkir mä markar sarjjäna. Jupajj akham siwa: “Yaqha markar predikir sarañajja, Diosar serviñan jiltañatakiw yanaptʼawayitu, Jehová Diosarus jukʼampiw jakʼachasiwayta. Predicañajj wali sumapuniwa. ¡Añchhitkamajj 8 jaqenakaruw Bibliat yatichaskta!” sasa. Jupjam yaqha markar servir sarjjapjje ukanakajj ukhamarakiw jikjjatasipjje.

“Macedoniar pastʼanim” siski uka arunakar istʼatasjja, ¿kunjamsa uñachtʼaysna?

“Mayachtʼasisaw jupanak contrajj saytʼapjjäna” (Hechos 16:16-24)

10. Pablo contra compañeronakap contra jaqenakan saytʼasipjjañapatakejja, ¿kunsa demonionakajj lurapjjäna?

10 Amuyatajja Supayajj wal colerasïna, kuna laykutejj walja jaqenakaw Filipos markan suma yatiyäwinak istʼasajj bautisasipjjäna. Ukhakamajj Supayampi demonionakampiw uka marka munañaparjam apnaqapjjäna, ukatwa Pablo contra compañeronakap contra saytʼasipjjañapatakejj demonionakajj jaqenakar chʼamañchapjjäna. Filipos markanjja, demonion mantat mä sirvienta tawaqow utjäna, jupajj kunatï jutïrin paskani ukanak yatisajj walpun patronanakapar qollqechäna. Mä urojja, Pablompi compañeronakapampejj “oración lurañatak” lugarar sarasipkäna ukhaw uka tawaqojj jupanakan qhepap saräna, akham sasaw arnaqasirakïna: “Aka jaqenakajj Jachʼa Diosan esclavonakapawa, salvasiñ thakitwa jumanakar qhanañchasipktamjja” sasa. ¿Kunatsa demoniojj uka arunak tawaqor arsuypachäna? Kuna laykutejj kuntï Pablojj yatichkäna ukasa kuntï tawaqojj arskäna ukasa, Diosatsa jutkaspa ukhamwa jaqenakar amuyayañ munäna, ukhamat Jesusan arkirinakapar jan yäqjjapjjañapataki. Ukampis jan ukham pasañapatakejja, Pablojj uka demonioruw tawaqot alissüna (Hech. 16:16-18).

11. Demoniojj tawaqot alissutäjjäna uka qhepatjja, ¿kunas Pablompir Silasampir pasäna?

11 Uka tawaqon patronanakapatakejj janiw kawkit qollqechasiñas utj-jjänti, ukatwa jupanakajj wal colerasipjjäna. Pablompir Silasampir katuntasajj mercadoruw qatatipjjarakïna, kawkjantï magistradonakajj juzgapkäna ukaru, uka magistradonakajj Roma markamp uttʼayatäpjjänwa. Jupanakajj akham sapjjänwa: “Aka jaqenakajj markasaruw chʼajjwayasipki. Jupanakajj judiöpjjewa, jiwasajj romanöstanjjaya, kawkïr costumbrenaktejj jupanakajj yatichasipki ukanak arkañasa lurañasa janiw jiwasatakejj walïkiti” sasa. Ukanak istʼasajja, jaqenakajj jankʼakiw mayachtʼasisajj Pablo contra Silas contra saytʼasipjjäna. Ukatjja magistradonakajj “lawamp jawqʼjapjjañapatakiw ordenapjjäna”, ukjjarusti carcelaruw jaqontapjjarakïna. Cárcel uñjiristi “jukʼamp manqhankir calabozoruw jupanakar jaqontäna, kayunakapsa mä ceporuw achuntayarakïna” (Hech. 16:19-24). Uka carcelajja wali chʼamakänwa, janirakiw Pablompi Silasampejj uñjasiñs puedipkänti. Ukampis Jehová Diosaw jupanakar uñjaskäna (Sal. 139:12).

12. 1) ¿Jesusan arkirinakapajj arknaqatäsajj kunsa lurapjjäna, ukat kunatsa? 2) ¿Kunjamsa Supayasa jupamp apnaqat jaqenakas jiwas contra saytʼapjje?

12 Mä qhawqha maranak nayrajja, “jumanakarojj arknaqapjjarakïtamwa” sasaw Jesusajj arkirinakapar säna (Juan 15:20). Ukatwa Macedoniar puripkäna uka jilatanakajj jan walinakatak wakichtʼatäjjapjjäna. Jaqenakajj jupanak contra saytʼasipjjäna ukhajja, Diosaw jiwasatak coleratäski sasajj janiw amuyapkänti, jan ukasti Supayan coleratätapwa amuyapjjäna. Jichhürunakanjja jiwas contra saytʼirinakajj Supayan pʼeqtʼatajj Filipos markankir jaqenakjamarakiw jan walinak lurapjjestu, escuelansa trabajosansa jan walinakwa jiwasanakat parlapjje, ukatwa yaqhepajj jan waltʼayañ munapjjestu. Yaqhep markanakanjja, enemigonakasajj akham sasaw tribunalanakan ukar sarasajj jiwasat kʼarinak parlapjjaraki: “Testigonakajj jan wali costumbrenak yatichasajj jan waltʼayasiñanakwa utjayapjje, yatichäwinakapajj janiw jiwasatakejj walïkiti, janirakiw ukanakampejj apayasksnati” sasa. Yaqhep lugaranakanjja, jiwasjam Diosar adoririnakarojj nuwjapjjewa, carcelar kunaw jistʼantapjje. Ukampis Diosaw taqe ukanak uñjaski (1 Ped. 3:12).

Jankʼakiw “bautisasipjjäna” (Hechos 16:25-34)

13. ¿Kunatsa cárcel uñjirejj “salvasiñajatakejj kun lurañajas wakisi” sasin säna?

13 Niyakejjay Pablompi Silasampejj qʼala usuchnoqatäpjjchïnjja, waliptapjjañapatakejj walja urunakaw munaspachäna sasin amuyañjamäspawa. Ukampis chika arumäjjäna ukhajja, chʼam katjjatjjapjjänwa, Bibliajja jupanakajj “oracionwa lurasipkäna, cantasaw Diosar jachʼañchasipkarakïna” sasaw qhanañchi. Ukatsti mä akatjamatwa terremotojj sartäna, cárcel uñjirejj ikit sarthapisajj llawiratwa carcelan punkunakap uñjäna. Presonakajj escapjjapjjpachawa sasaw amuyäna, ukatwa “espadap apsusisajj jupa pachpa niya jiwayasiñampïskäna”. Ukampis Pablojj akham sasaw artʼäna: “¡Jan jiwayasimti! ¡Taqeniw akankasipkta!” sasa. Jan kun kamachtʼasirjamäsajja cárcel uñjirejj akham sänwa: “Tatanaka, ¿salvasiñajatakejj kun lurañajas wakisi?” sasa. Pablompi Silasampejj janiw salvañ puedipkaspänti, Jesusakiw jupar salvaspäna. Ukatwa jupanakajj akham sapjjäna: “Tatit Jesusar creyiñamawa, ukhamatwa jumasa utamankirinakas salvatäpjjäta” sasa (Hech. 16:25-31).

14. 1) Pablompi Silasampejj ¿kunjamsa cárcel uñjirirojj yanaptʼapjjäna? 2) Jan walinakar saykatapjjatapatjja, ¿kuna bendicionsa Pablompi Silasampejj katoqapjjäna?

14 Cárcel uñjirin taqe chuyma ukham jisktʼasitapatjja, Pablojj janiw payachaskänti. Cárcel uñjirejj janiw judiökänti, janirakiw Qellqatanaks sum uñtʼkänti. Ukhamajj cristianor tukuñapatakejja nayraqatajj Biblian cheqa yatichäwinakapwa yateqañapäna, chuymaparuw ukanak katoqañaparakïna. Ukatwa Pablompi Silasampejj ‘Jehová Diosan arunakapatʼ jupar yatichapjjäna. Niyakejjay uka pä chachanakajj Diosan arunakapat taqe chuyma yatichasipkchïnjja, cuerponakapan ususkatapats armasjjapjjänwa. Ukampis cárcel uñjirejja qhawqha usuchjatäpjjänsa uk amuyänwa, ukatwa jupanakar irpasin heridanakap jareqäna. Ukjjarojja “jankʼakiw jupasa taqe utapankirinakas bautisasipjjäna”. Ukajj Pablotakisa Silasatakis mä bendicionänwa, kuna laykutejj jupanakajj kusisit chuymampiw jan walinakarojj saykatapjjäna (Hech. 16:32-34).

15. 1) Pablompit Silasampit yateqasisajja, ¿kunsa walja jilat kullakanakajj lurawayapjje? 2) ¿Kunatsa territoriosankir jaqenakar predicañatak chʼamachasiskakiñasa?

15 Jichhürunakanjja, walja jilat kullakanakaw Diosar confiyapjjatapat carcelan llawintat uñjasiwayapjje, ukampis Pablompit Silasampit yateqasisajj predicañatakejj chʼamachasisipkakiwa, ukham lurasitapat waljaniw Diosan arunakap katoqasiwayapjje. Amuytʼañataki, mä markanjja Diosan arunakap yatiyañajj jarkʼataw uñjasïna, ukampis sapa patakat 40 Testigonakaw uka markan Diosan arunakap carcelankkasajj yateqapjjäna (Is. 54:17). Pablompir Silasampir uñjkäna uka cárcel uñjir chachat amtañäni, jupajja terremotojj paskäna ukhakiw yanaptʼa mayïna. Jichhürunakanjja niya ukhamaw pasarakispa, khitinakatï Reinon suma yatiyäwinakap jan istʼañ munapkäna ukanakajja jan walinakan uñjasisaw Diosat yatiñ munjjapjjaspa. Ukhamajj territoriosankir jaqenakajj yanaptʼayasiñ munapkani ukhajja, jankʼakiw jupanakar visittʼañasa, kuna horar visittʼañtï sisktan uks phoqañasarakiwa.

“¿Jichhajj jamasatti khitanukupjjetani?” (Hechos 16:35-40)

16. ¿Pablompi Silasampejj jawqʼjatäpkäna uka qhepat kunas pasäna?

16 Mä uru qhepatjja, mä arunjja Pablompi Silasampejj qʼala usuchnoqat uñjasipkäna uka qhepatjja, magistradonakajj Pablompir Silasampir carcelat antutapjjañapatakiw ordenapjjäna. Ukampis Pablojj akham sänwa: “Nanakajj romanonakäpjjtwa, ukhampachas jupanakajj janïr juchañchkasaw jaqenakan uñjkat jawqʼjapjjetu, carcelar jaqontapjjarakitu. ¿Jichhajj jamasatti khitanukupjjetani? Cheqas ¡janiw ukhamäkaspati! Antisas jupanakaw nanakar irpsurejj jutapjjañapa” sasa. Kunapachatï magistradonakajj romanonakäpjjatap yatipjjäna ukhajja, “walpun jupanakajj ajjsarayasipjjäna”, kuna laykutejj derechonakapwa pʼakintapjjäna. d Niyakejjay Pablompi Silasampejj jaqenakan uñjkat jawqʼjat uñjasipjjchïnjja, magistradonakajj jaqenakan uñjkataw jupanakat disculpasipjjañaparakïna. Ukatjja magistradonakajj Filipos markat sarjjapjjañapatakiw Pablompir Silasampir ruwtʼapjjäna. Jupanakar istʼasasti uka markat sarjjañwa amtapjjäna, ukampis janïr uka markat sarkasajja, nayraqatajj uka markankir machaq cristianonakar chʼamañchtʼiriw sarapjjäna.

17. ¿Kunsa Filipos markankir cristianonakajj Pablompit Silasampit yateqapjjäna?

17 Pablompi Silasampitï ‘romanöpjjtwa’ sasin qalltatpach sapjjaspäna ukhajja, inas jaqenak nayraqatan jan jawqʼjatäpkchispänti (Hech. 22:25, 26). Ukhamäspäna ukhajja, romanonakjam derechonïpjjatap laykukis tʼaqesiñat salvasipkaspäna, mä arunjja janis suma yatiyäwinak kawsajj tʼaqesiñ ajllipkaspäna ukhamwa Filipos markankir cristianonakajj amuyapjjaspäna. Ukajj jan romanöpkäna uka jilat kullakanakarojj Diosar serviñan aynachtʼayaspänwa, kuna laykutejj jupanakajj janiw Pabljama Silasjam derechonakanïpkänti. Pablompi Silasampejj jawqʼjat uñjasipkäna ukhajj janiw aynachtʼapkänti, ukhamatwa jilat kullakanakatakejj yateqaskayäpjjatap uñachtʼayapjjäna. Kunjamsa Jesusan arkirinakapajj arknaqatäsajj jan walinak aguantapjjaspa uksa uñachtʼayapjjarakïnwa. Ukhamarusa janitï Pablompi Silasampejj romanonakäpjjtwa sasin sapkaspäna ukhajja, janiw magistradonakajj jaqenak nayraqatan juchanakap reconocipkaspänti. Kunatï paskäna ukajja magistradonakarojj jutïrin jan pantjasipjjañapatakiw yanaptʼäna, cristianonakarus ina chʼusat tʼaqesiñatwa jarkʼaqasirakïna.

18. 1) Pablot yateqasisajja, ¿kunsa congregacionankir superintendente jilatanakajj lurapjje? 2) Suma yatiyäwinak yatiyasiskakiñapatakejja, ¿kunjamsa derechonakas arjjattanjja?

18 Jichhürunakanjja congregacionankir superintendente jilatanakajj taqe chuymaw predicapjje, ukhamatwa yateqaskayäpjjatap uñachtʼayapjje. Kunanaktï jilat kullakanakan lurapjjañap munapki ukanakjja, superintendente jilatanakaw nayraqat lurapjje. Pablot yateqasisajja, kunjamsa ukat kunapachas leyinakamp jarkʼaqassna uk wali sumwa amuytʼtanjja. Wakiski ukhajja, markasankir tribunalanakan ukaruw sartanjja, jan ukajj yaqha markanakan tribunalaparuw sartanjja, ukhamat Diosar adoraskakiñatak derechonakasajj utjki uk arjjatañataki. Uk lurktan ukhajja, janiw mä ley cambiañ munatas uñachtʼayktanti, jan ukasti kunjamtï Pablojj siskäna ukarjamaw “suma yatiyäwinak yatiyasiñapatakejj leyinakarjam” arjjatatäñ muntanjja. Uka arunakjja Filipos markan carcelan llawintatäkäna ukhat mä tunka maranak qhepatwa Pablojj qellqäna (Filip. 1:7). Ukhamajja jiwasajj leyinakarjam uñjatächiñänisa janisa, Pablompit compañeronakapampit yateqasisajj “suma yatiyäwinak” yatiyaskakiñatakejj chʼamachasiskakiñasawa, Diosan espíritu santopampis irpayasiskakiñasawa (Hech. 16:10).

a Hechos librojj Lucasan qellqatawa” sat recuadro uñjjattʼäta.

b Filipos markanjja, Roma markan nayrajj soldadöpkäna ukanakat waljaniw jakapjjäna, inas uka razonat judionakajj uka markan jan sinagoganïpkchïnti. Jan ukajj inas Filipos markan tunka judío chachanakajj jan utjkchïnti, kuna laykutejj tunka judío chachanakaw mä sinagogan utjañapatakejj wakisïna.

c Morado isinak aljir Lidia warmi” sat recuadro uñjjattʼäta.

d Romanonakasa romanonakjam derechonïpkäna uka jaqenakas cheqaparjamaw juzgatäpjjañapäna. Jupanakar jaqenakan uñjkat castigañatakejja, nayraqatajj juzgasiñapänwa.