Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

CAPÍTULO 21

“Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa”

“Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa”

Pablojj taqe chuymaw predicäna, ancianonakarus ewjjtʼarakïnwa

Hechos 20:1-38 textot apstʼatawa

1-3. 1) Eutico waynajj jiwkäna uka arumajj kunas pasäna uk qhanañchtʼam. 2) ¿Kunsa Pablojj luräna, ukat ukham luratapajj kunsa jupat uñachtʼayistu?

 TROAS markanjja, Pablojj walja jilat kullakanakampiw mä altus patan tantachtʼatäskäna. Qhep qhepa kutiw Pablojj uka jilat kullakanakamp tantachtʼatäskäna, ukatwa uka arumajj wali jay jupanakar parläna, niya chika arumäjjarakïnwa. Uka cuartonjja aceitemp nakhir walja michachuwanakaw utjäna, ukhamajj uka cuartojj wali juntʼukïpachänwa, jewqʼe phoqarakïpachänwa. Uka altus patankir mä ventananjja, Eutico sat mä waynaw qontʼatäskarakïna. Pablon arstʼañapkamajj ikimp atipjayasisajj uka waynajj kimsa pisotwa jalaqtäna.

2 Niyakejjay Lucasajj doctorächïnjja, jupaw nayraqatajj Eutico waynar uñjirejj jalpachäna. Euticor yanaptʼañatakejj janiw kunas lurañjamäjjänti, jiwatakwa jupar waytjjapjjäna (Hech. 20:9). Ukampis mä milagrow pasäna. Pablojj aljjatasaw uka waynar qhomthapïna, tantachtʼatäpkäna ukanakarojj akham sarakïnwa: “Jan llakisipjjamti, jupajj jakaskiwa” sasa. ¡Pablojj Eutico waynaruw jiwatat jaktayäna! (Hech. 20:10).

3 Eutico waynar jiwatat jaktayasitapajja, Jehová Diosajj kunja musparkañanaksa espíritu santop toqejj luraspa ukwa uñachtʼayistu. Pablojj Eutico waynan jiwatapat janiw juchanïkänti, ukampis jilat kullakanakan uka tantachäwit llakit sarjjapjjañap janiw munkänti, janirakiw uk pasipan Jehová Diosat jitheqtapjjañaps munkänti. Eutico waynar jiwatat jaktayasajja, Pablojj jilat kullakanakarojj chuymachtʼänwa, taqe chuym Diosan arunakap yatiyasipkakiñapatakis chʼamañchtʼarakïnwa. Cheqansa Pablojj jakañ vidarojj wali valoranit uñjäna, ukatwa jupa pachpajj akham säna: “Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa” sasa (Hech. 20:26). Kuntï Pablojj lurkäna ukajja, jakañ vidar wali respetomp uñjañatakejj kunjamsa yanaptʼistaspa uk jichhajj yatjjatañäni.

Macedoniaruw sarjjäna (Hechos 20:1, 2)

4. ¿Kuna jan walinsa Pablojj Éfeso markan uñjasïna?

4 Kunjamtï pasïr capitulon yatjjataniwayktanjja, Pablojj Éfeso markankaskäna ukhajj mä jan walinwa uñjasïna. Predicatapatjja, uka markankir jaqenakajj walpun colerasipjjäna, taqe khitinakatï Ártemis diosar adorañatak idolonak lurapkäna, aljapkarakïna ukanakajj Pablo contraw saytʼapjjäna. “Chʼajjwañanak tukuyjjepanjja, Pablojj discipulonakaruw jawsayäna, jupanakar chʼamañchtʼasajj jikisiñkama sasaw Macedoniar sarjjäna” (Hech. 20:1).

5, 6. 1) ¿Qhawqha urunakas Pablojj Macedonian quedasïna? ¿Kunjamsa ukankir jilat kullakanakar yanaptʼäna? 2) ¿Kunjamsa Pablojj jilat kullakanakar uñjäna?

5 Macedonia markar viajkasajja, apóstol Pablojj Troas markankir puertoruw saraqäna ukat ukanwa mä qhawqha urunakajj quedasirakïna. Uka markanjja Corinto markar khitatäkäna uka Tito jilatampiw Pablojj jikisiñ munäna (2 Cor. 2:12, 13). Ukampis niyakejjay Tito jilatajj jupan ukar jan purkchïntejja, Pablojj Macedonia markaruw sarjjäna, ukanjja niya mä maraw ‘discipulonakar chʼamañchtʼasajj’ quedasïna (Hech. 20:2). a Qhepatjja Titojj Macedonia markanwa Pablomp jikisïna, Corinto markankir cristianonakajj kunjamsa Pablon nayrïr cartap katoqasipjjäna uka toqet suma yatiyäwinakwa jupar yatiyarakïna (2 Cor. 7:5-7). Ukatwa Pablojj yaqha carta Corinto markankir cristianonakar qellqäna, uka cartajj jichha tiempon 2 Corintios sasin uñtʼatawa.

6 Pablon visitapajj Éfeso ukhamarak Macedonia markankir jilat kullakanakar walpun ‘chʼamañchtʼäna’ sasaw Lucasajj qellqäna. Ukajja Pablojj jilat kullakanakar qhawqsa munasïna ukwa uñachtʼayistu. Janiw fariseonakjamajj mayninakat jilankkaspas ukham Pablojj amuyaskänti, jan ukasti jilat kullakanakamp chik Diosar servisajj wali kusisitänwa (Juan 7:47-49; 1 Cor. 3:9). Jupanakar cheqañchkäna ukhajja, janiw jupanakat sipansa jilankkaspas ukham amuyaskänti (2 Cor. 2:4).

7. ¿Kunsa ancianonakasa superintendente de circuito jilatanakas Pablot yateqasipjjaspa?

7 Jichha tiemponjja ancianonakasa superintendente de circuito jilatanakasa Pablot yateqasiñatakiw chʼamachasipjje. Maynir ewjjtʼañajj wakiski ukhajja, chʼamañchtʼapjjapuniwa, maynir juchañchañat sipansa kunjamas jikjjatasi uk amuyañataki ukat chʼamañchtʼañatakiw chʼamachasipjje. Experienciani mä superintendente de circuito jilatajj akham siwa: “Jilaparte jilat kullakanakasajja, kunatï cheqapäki ukwa lurañ munapjje, ukampis sapa kutiw jan walinakan uñjasipjje, ajjsarayasipjjarakiwa, janiw kuns lurtʼasiñ puedipkarakiti” sasa. Ukhamanakan jikjjatasir jilat kullakanakarojja, ancianonakajj wal chʼamañchtʼapjjaspa (Heb. 12:12, 13).

“Judionakaw jupar jiwayañatak amtapjjäna” (Hechos 20:3, 4)

8, 9. 1) ¿Kunatsa Pablojj Siria markar jan sarjjäna? 2) ¿Kunatsa judionakajj Pablor uñisipjjäna?

8 Pablojj Macedonia markat Corinto markaruw sarjjäna. b Kimsa phajjsinak uka markan quedasisajja, Cencreas markar sarañwa amtäna, uka markatsti Siria markaruw mä barcot viajiñ munarakïna. Siria markatwa Pablojj Jerusalenar viajispäna, ukhamat pobrëpkäna uka jilatanakar donacionanak churañataki (Hech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Ukampis mä akatjamatwa mä jan waltʼäwejj pasäna, ukatwa Pablojj kuntï amtkäna ukamp jan phoqerjamäjjänti. Hechos 20:3 textojj akham siwa: “Judionakaw jupar jiwayañatak amtapjjäna” sasa.

9 Judionakajj Pablor wal uñisipjjäna, kuna laykutejj jupajj janiw judionakan religionapankjjänti. Mä qhawqha tiempo nayrajja, sinagogan pʼeqtʼirïkäna uka Crispo sat jaqerojj Pablow cristianor tukuñapatak yanaptʼäna (Hech. 18:7, 8; 1 Cor. 1:14). Mä kutejja, Corinto markankir judionakajj Galión nayraqatanwa Pablorojj juchañchapjjäna, jupajj Acaya toqen apnaqer romano gobernadoränwa. Ukampis Galión gobernadorajj janiw jupanakar istʼkänti, ukatwa judionakajj wal colertʼasipjjäna (Hech. 18:12-17). Corinto markankir judionakajja, Cencreas markankir puertot Pablon viajiñapätap inas yatipjjchïna, ukatwa ukan suyjjatasin jupar jiwayañ amtapjjäna, uk yatisajj ¿kunsa Pablojj lurpachäna?

10. ¿Pablon Cencreas markar jan saratapajj kunatsa walikïskäna?

10 Pablojj janiw Cencreas markar sarjjänti, jan ukasti kawki thaknamtï jutkäna uknamaw kuttʼjjäna, ¿kunatsa uknam viajiñ amtpachäna? Kuna laykutejj janiw jakäwipsa jilat kullakanakan contribucionanakapsa aptʼañ munkänti. Ukampis oraqnam viajiñajj janiw faciläkänti, uka tiemponjja walja lunthatanakaw thakin utjäna, alojasiñ utanakas janiw segurökänti. Ukhamäkchïnsa Cencreas markar sarañat sipansa, oraqnam viajiñwa Pablojj amtäna. Ukampis janiw sapak viajkänti, jupamp chikajj Aristarco, Gayo, Segundo, Sópater, Timoteo, Tíquico ukat Trófimo jilatanakaw viajipjjarakïna (Hech. 20:3, 4).

11. ¿Jan walinakat jarkʼaqasiñatakejj kunsa lursna, uka toqet kunsa Jesusajj yatichawayistu?

11 Jichhürunakanjja cristianonakajj Pablotwa yateqasiraktanjja, predickasajj janiw amanut jan walinakar jaltʼktanti. Yaqhep cheqanakanjja, janiw predikirejj sapak sarktanti, jiwasajj panin panini jan ukajj grup grupow prediktanjja. Jan waltʼayañatak arknaqat uñjasktan ukhajja, ¿kunjamsa jan walinakat jarkʼaqassna? Cheqansa cristianonakajj kunjamats arknaqatajj uñjasikipuniñäniwa (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Ukhamäkchisa wali amuyumpiw prediktanjja. Jesusat amuytʼañäni: Jerusalén markanjja Jesusan enemigonakapajj jupar jaqjañatakiw qalanak irtasipjjäna. Ukampis “Jesusajj imantasjjänwa, templotsa mistjjarakïnwa” (Juan 8:59). Uka qhepat kunapachatï judionakajj Jesusar jiwayañ munapkäna ukhajja, jupajj “janiw judionak taypin qhan sarnaqjjänti, jan ukasti wasar jakʼankki uksa toqeruw sarjjäna” (Juan 11:54). Jakañ vidap jarkʼaqasiñatakejja, Jesusajj kunatï wakiskäna ukwa lurirïna, ukhamat Diosan munañap luraskakiñataki. Cristianonakajj jupat yateqasisajj ukhamarakwa lurtanjja (Mat. 10:16).

“Wali chuymachtʼatäpjjarakïnwa” (Hechos 20:5-12)

12, 13. 1) Eutico waynar Pablojj jiwatat jaktaykäna ukhajja, ¿kunjamas jilat kullakanakajj jikjjatasipjjäna? 2) Khitinakantï familiaranakapasa jan ukajj amigonakapas jiwawayapki ukanakajja, ¿kuna suma suytʼäwinïpjjesa?

12 Pablompi compañeronakapampejja, Macedonia marknamajj juntuw viajipjjäna, ukampis qhepatjja amuyatajj janiw juntöjjapjjänti. Ukatjja mayampiw jupanakajj Troas markan jikisjjapjjäna. d Uka toqet Bibliajj akham siwa: “Phesqa urutwa jupanakarojj Troas markan jikjjatapjjta” sasa (Hech. 20:6). e Kunjamtï aka capítulo qalltan yatjjataniwayktanjja, Pablojj uka markanwa Eutico waynar jaktayäna. ¡Eutico waynar jiwatat jaktayir uñjasajj walpun jilat kullakanakajj kusisipjjpachäna! Bibliajj uka toqet akham siwa: “Wali chuymachtʼatäpjjarakïnwa” sasa (Hech. 20:12).

13 Jichhürunakanjja ukham milagronakajj janiw lurasjjeti. Ukampis munat familiaranakapa amigonakap jiwañan aptʼasipki ukanakajja, ‘wali chuymachtʼatäpjjarakiwa’, kuna laykutejj jiwatanakajj jutïrin jaktanipjjaniwa sasaw Bibliajj qhanañchi (Juan 5:28, 29). Eutico waynajj niyakejjay jiwasjam pantjasir jaqëchïnjja, tiempompejj mayampiw jiwjjäna (Rom. 6:23). Ukampis paraison jaktanipkani ukanakajja, ¡wiñayatakiw jakapjjani! Yamas alajjpachan Jesusamp chik apnaqañatak jiwatat jaktayatäpki ukanakan cuerpopajja, jan jiwir cuerpor cambiatäjjewa (1 Cor. 15:51-53). Ukhamajja alajjpachar sarañatak ajllit cristianonakasa, ‘yaqha ovejanaka’ sasin uñtʼatäpki uka cristianonakasa, jiwatat jaktañ utjatap yatisajj ‘wali chuymachtʼatäpjjewa’ (Juan 10:16).

Jaqenak nayraqatana ukat utat utwa yatichapjjäna (Hechos 20:13-24)

14. ¿Pablojj Éfeso markankir ancianonakarojj kamsänsa?

14 Pablompi compañeronakapampejja Troas puertot Asón cheqaruw viajipjjäna, uka cheqatjja Mitilene, Quíos, Samos ukat Mileto lugaranakaruw sarapjjarakïna. Pablojj Pentecostés Fiesta urutakiw puriñ wal munäna, ukatwa Jerusalenar jankʼak sarañatak wal chʼamachasïna. Niyakejjay Pablojj Jerusalenar jankʼak puriñ munchïnjja, jupajj jan Éfeso markar saytʼasaw cheqak barcot saräna. Ukampis Pablojj Éfeso markankir ancianonakampiw parlañ munäna, ukatwa Mileto markan jupanakamp jikisiñ mayïna (Hech. 20:13-17). Pablon ukar puripjjäna ukhajja, akham sasaw jupajj säna: “Asia provinciar purinkta ukürutpachajj kunjamsa nayajj jumanak taypin sarnaqta uk sum yatipjjtajja. Nayajj wali humilde chuymampiw Tatiturojj mä esclavjam serviwayta, judionakajj nayaru jan walinak lurañ amtapjjatap laykojj jachañanakana tʼaqesiñanakana ukhamaw uñjasiwayta. Jumanakajj yatipjjaraktawa, nayajj jan amuktʼasaw kunanakatï jumanakatak wali askïki ukanak yatiyapjjsma, jaqenak nayraqatansa utat utatsa jan amuktʼasarakiw yatichapjjsma. Judionakarus griegonakarus phoqatpach nayajj yatiyarakta, ukhamat arrepentisisajj Diosar kuttʼanjjapjjañapataki, Jesús Tatitusarus confiyapjjañapataki” sasa (Hech. 20:18-21).

15. ¿Utat ut yatiyatasat kuna askinakas utji?

15 Jichhürunakanjja kunayman toqetwa jaqenakar prediktanjja. Pabljamarakiw jiwasajj kawkjanakantï walja jaqenakajj utjki uka cheqanakan prediktanjja, mä arunjja terminalanakaru, kawkjantï walja jaqenakajj sarnaqapki uka callenakaru, mercadonakaru jan ukajj qhatunakaruw yatiyir sartanjja. Ukampis jiwasajj utat ut sarasaw jukʼamp prediktanjja, ¿kunatsa ukham lurtanjja? Nayraqatajja, utat ut yatiytan ukhajj taqeniruw suma yatiyäwinak istʼapjjañapatakejj mä oportunidad churtanjja, ukhamatwa Diosan jan yaqhachasirïtap uñachtʼaytanjja. Payïrirjamajja, khitinakatï Diosar uñtʼañ munapki ukanakaruw wali sum yanaptʼsna. Kimsïrirjamajja, utat ut yatiyir sarañajj Diosar jukʼamp confiyañatakiw yanaptʼistu, jan walinak aguantañatakis yanaptʼarakistuwa. Cheqansa jiwasan cheqpach cristianötasjja, ‘jaqenak nayraqatana ukat utat uta’ predicatasatwa jaqenakajj amuyapjjaspa.

16, 17. ¿Kunjamsa Pablojj jan ajjsarirïtap uñachtʼayäna, ukat kunsa cristianonakajj jupat yateqassna?

16 Pablojj Éfeso markankir ancianonakarojja, “espíritu santon irpataw Jerusalenar saraskta, kunay ukan paschitani ukjja janiw yatkti” sasaw säna. Ukjjarojja jupajj akham sarakïnwa: “Vidajajj janis kunäkaspa ukhamwa nayajj uñjta. Antisas kuna lurañatejj utjkitu, kuna luräwtï Tatit Jesusat katoqkta uk sum tukuyañ munta. Ukajj Diosan wali khuyapayasirïtapat parlki uka suma yatiyäwinak phoqatpach yatiyañawa” sasa (Hech. 20:24). Pablojj jan ajjsarirïnwa, ukatwa arknaqat uñjaskasasa, usuntatäkasasa, jan ukajj yaqha ukham jan walinakan uñjaskasas Diosan munañap lurañatak wal chʼamachasïna.

17 Jichhürunakanjja jiwasajj kunayman jan walinakanwa uñjasiraktanjja. Yaqhep jilat kullakanakajja, gobiernonakamp arknaqata jarkʼata ukhamaw uñjasipjje. Yaqhepanakasti mä usump jan waltʼayata, llakimp aynachtʼataw uñjasipjjaraki. Ukatjja congregacionankir wayn tawaqonakarojj colegionkir compañeronakapaw jan walinak lurapjjañapatak chʼamañchapjjaraki. Ukampis sapa maynejj kunjam jan walinakansay uñjaskstanjja, jiwasajj Pablot yateqasisaw ‘suma yatiyäwinak phoqatpach yatiyañatakejj’ chʼamachastanjja.

“Wal amuyasipjjam, taqpach congregacionarus sum uñjapjjarakim” (Hechos 20:25-38)

18. “Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa” sasajj ¿kunatsa Pablojj sispachäna, ukat kunsa Éfeso markankir ancianonakajj jupat yateqasipjjaspäna?

18 Kunapachatï Éfeso markankir ancianonakajj Pablomp jikisiñatak jutapjjäna ukhajja, Pablojj jupanakarojj qhanwa ewjjtʼäna, kunjamsa jupa pachpas congregacionanakar sum uñjäna uksa amtayarakïnwa. Nayraqatajj jupanakamp qhep qhepa jikisitapwa yatiyäna. Ukjjarojj akham sarakïnwa: “Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa [...], jan amuktʼasaw Diosan taqe amtanakap yatiyapjjsma” sasa. Ukjjarojja kunjamsa Éfeso markankir ancianonakajj jupat yateqasipjjaspa, kunjamsa taqe jaqenakan wilapat qʼomäpjjaspa uka toqetwa ewjjtʼarakïna. Jupajj akham sänwa: “Jumanak pachpas wal amuyasipjjam, taqpach congregacionarus sum uñjapjjarakim. Espíritu santow jumanakarojj ancianot uttʼayapjjtamjja, ukhamat Diosan congregacionapar awatipjjañamataki, jupaw uka congregacionarojj Yoqapan wilapamp alasiwayi” sasa (Hech. 20:26-28). Ukatjja “sinti jan wali qamaqenakaw jumanak taypir mantanipjjani”, “qʼewjat yatichäwinakwa parlapjjarakini, ukhamat discipulonakar jitheqtayasajj jupanak toqer apañataki” sasaw Pablojj sarakïna. Ukhaman uñjasisajj ¿kunsa ancianonakajj lurapjjañapäna? Pablojj akham sasaw ewjjtʼäna: “Amuyasipjjapunim. Amtapjjarakim, kimsa maranakaw nayajj uruy aruma jan qarjtasa jachtʼasisa sapa maynir ewjjtʼapjjsma” sasa (Hech. 20:29-31).

19. ¿Jesusan jiwatapat mä 60 maranak pasjjäna uka qhepat kunas pasäna? ¿Apostatanakajj uñstkäna ukhat jichhakamajj kuna jan walinakas utjawayi?

19 Jesusan jiwatapat niya 60 maranak pasjjäna ukhajja, “sinti jan wali qamaqenakaw” congregación taypin uñstäna. Niya 98 maransti apóstol Juanajj akham sasaw qellqäna: “Jichhajj walja anticristonakaw uñstanipjje [...]. Jupanakajj jiwasanak taypitwa mistupjje, ukampis jupanakajj janiw jiwas kastäpkänti. Jupanakatejj jiwas kastäpjjaspäna ukhajja, jiwasamp chikäsipkaspänwa” sasa (1 Juan 2:18, 19). Jesusajj jiwjjäna ukhat mä 200 maranak qhepatjja, apostatanakajj wali importante grupöpkaspasa, mä arunjja congregación taypinkirinakat jilankapkaspas ukhamwa amuyasipjjäna. Ukatjja Jesusan jiwatapat mä 300 maranak qhepatjja, jupanakarojj Constantino romano emperadoraw apoyäna, cristianonakan religionapäkaspas ukhamwa uttʼayarakïna. Uka religión pʼeqtʼiri apostatanakajja, ‘qʼewjat yatichäwinakwa parlapjjäna’. Biblian cheqa yatichäwinakapjja, creencianakampi ukat jan wali costumbrenakampiw kitantapjjäna, ukhamatwa cristianöpkaspas ukham tukupjjäna. Jichhürunakanjja falso religionanakajj uka pachpa kʼari yatichäwinakampi costumbrenakampiw apayasipjjaraki.

20, 21. ¿Pablojj jan kun mayisaw jilat kullakanakar yanaptʼäna sasajj kunatsa sissna, ukat kunjamsa ancianonakajj jupat yateqasipjjarakispa?

20 Uka apostatanakajja jupanakan askip thaqasakiw congregacionat aprovechasipjjäna, ukampis Pablojj janiw ukhamäkänti, congregacionar jan kuns mayiñatakejj jupa pachpaw trabajirïna. Jupajj congregacionankir jilat kullakanakarojj jan kun mayisaw yanaptʼirïna, ukatwa Éfeso markankir ancianonakarojj jilat kullakanakar jan kun mayis servipjjañapatak ewjjtʼäna. Jupajj akham sänwa: “Taqe kunanwa nayajj uñachtʼayapjjsmajja, jumanakajj uka pachpa wal trabajipjjañamataki, ukhamat aynachtʼatäpki ukanakar yanaptʼañataki. Tatit Jesusan arunakapsa amtasipjjañamarakiwa, jupajj akham sasaw säna: ‘Katoqañat sipansa churañanwa jukʼamp kusisiñajj utji’ sasa” (Hech. 20:35).

21 Jichhürunakanjja ancianonakajj Pablot yateqasisajj jan kun mayisaw jilat kullakanakar yanaptʼapjjaraki. Jupanakajj janiw kʼari religionanak pʼeqtʼirinakjamäpkiti, uka religión pʼeqtʼirinakajj wali utjirinïñatakiw iglesiapar sarapki uka jaqenakar qollqe mayipjje. Ukampis ancianonakajja, ‘Diosan congregacionap awatipjjañapatak’ uttʼayatäpjjatapwa yatipjje, ukatwa jan kun mayis lurañanakap phoqapjje. Cheqansa Jehová Diosan markapanjja, janiw jachʼa jachʼa tukuñasa maynin askipak thaqañas utjkiti. Khitinakatï “jupa pachpa jachʼañchasiñ” thaqapki ukanakajj jan walinwa uñjasipjje (Prov. 25:27). Bibliarjamajja jachʼa jachʼa tukurinakajj jiskʼachataw uñjasipjje (Prov. 11:2).

“Taqpachaniw wal jachapjjäna” (Hechos 20:37).

22. ¿Kunatsa Éfeso markankir ancianonakajj Pablor wal munasipjjäna?

22 Pablojj taqe chuymaw jilat kullakanakar munasïna, ukatwa jilat kullakanakajj jupar munasipjjarakïna. Sarjjañap horasajj purinjjäna ukhajja, jilatanakajj “taqpachaniw wal jachapjjäna, Pablor qhomantasajj wali munasiñampiw jampʼattʼapjjäna” (Hech. 20:37, 38). Pablot yateqasis jilat kullakanakar yanaptʼañatak tiemp apstʼasipki, chʼamapampisa yänakapampis yanaptʼapki uka jilatanakarojj wal munastanjja. “Nayajj taqe jaqenakan wilapat qʼomätwa” sasin Pablojj siskäna ukhajja, janiw jupa pachpat jilamp jilamp parlkänti ni jachʼa jachʼas tukkarakïnti, ukwa yatjjataniwayktan ukarjamajj amuysna (Hech. 20:26).

b Amuyatajja, Corinto markankaskäna ukhaw apóstol Pablojj Romanos libro qellqäna.

c Pablojj yanaptʼanakwa jilat kullakanakatak apäna” sat recuadro uñjjattʼäta.

d Hechos 20:5, 6 textonjja, Lucasajj jupanakamp chikas sarkaspäna ukhamwa qellqäna. Ukhamajja Pablojj Troas markar sarkasaw Filipos markat Lucasar irptawaypachäna (Hech. 16:10-17, 40).

e Lamar qotnam sarapkäna ukhajja, amuyatajj thayajj jupanak contraw thaytʼäna, ukatwa Filipos markat Troas markar phesqa urut purisipkäna. Ukampis uka cheqnam viajisajj pä urutakwa purisirïna (Hech. 16:11).