Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

Aka revista liytʼirinakan jisktʼäwinakapa

Aka revista liytʼirinakan jisktʼäwinakapa

Aka revista liytʼirinakan jisktʼäwinakapa

Janïr Bibliat yatjjatkasaw warmijampejj wawañïn munasajj fecundación in vitro sat tratamiento lurayasipjjta. Yaqhep embrionanakajj janiw uk lurañatak aptasiwaykiti, ukatwa lojjontat imatäski. ¿Ukanak imaskakiñajajj walikïskaspati janicha?

▪ Khiti chacha warmitï fecundación in vitro lurayasipki ukanakajja, walja jisktʼanïpjjewa, mayajj alayan jikjjataski uka jisktʼawa. Sapa chacha warmiw Jehová Dios nayraqatan cuenta churañapa, ukhamasti uka tratamientojj kunjamsa lurasi ukwa sum amuytʼasipjjañapa.

Khä 1978 maranjja, Inglaterra markan mä warmejj trompas de falopio uk lluptʼatätapatwa jan wawanïrjamäkänti ukatwa fecundación in vitro lurayasïna, ukat ukham lurayasisin wawanïñjja jupaw nayrïrinjja. Ukatakisti, doctoranakajj laboratorionwa ovulopampi ukat chachapan espermapampiw vidriot lurat mä tubon mayachtʼayapjjäna. Ukatjja uka embrionan jiltañapatakejj nutrientenakaruw uchapjjäna ukat warmin matrizaparuw uchapjjarakïna. Tiempompejj mä imill wawaw nasïna. Ukham lurañarusa ukat yaqha ukhamanakarus fecundación in vitro (vidrio) sasin uñtʼatawa.

Uk lurañajj markanakan janis mä kikpäkchejja, fecundación in vitro ukajj jila partejj pachpakiwa. Nayraqatjja, walja semananakaw wali fuerte medicamentonak warmir uchapjje, ovulonak utjayañapataki. Ukatsti, chachaparojj jaqe jatha (semen) mayipjjaraki, uksti masturbacisaw jikjjati. Ukat laboratorionwa espermanaka ukat ovulonak mayachapjje. Ukanakatjja inas waljajj mayachtʼasisajj waljaptchispa ukat embrionanakar tukupjjchispa. Qhepärmanthisti, wali amuyumpiw uñakipasi, ukhamata kawkïrinakas walïski ukat útero satäkis ukar uchañjamäki ukanak ajllisi. Niya kimsïr ururüw paya jan ukajj kimsa suma embrionanakajj taykan matrizapar uchasi. Ukhamatwa warmejj usuriptaspa. Útero ukarutï embrionanakat maya, paya jan ukajj kimspacha qheparki ukhajja, warmejj usuriptjjewa ukat tiempompejj wawanïñapwa suyasi.

Ukampis ¿jiltʼir embrionanakampejj kamachasjjesa? Jupanak pachpajj janiw jakapkaspati, ukatwa nitrógeno líquido ukar lojjontayasi. ¿Kunatakisa? Warmitejj jan usuriptchinejja, wasitatwa imaski uka embrionanakampejj yantʼasispa, ukasti iraqtʼatarakïspawa. Ukampis ukham lurayasirinakajja, kunjamantï qalltan chacha warmejj jisktʼasipki ukhamwa waljanejj jisktʼasipjje. Kunattejj lojjtʼayat embrionanakamp kunsa lurapjjani uk amtañajj chʼamawa. Inas wasitat wawanakanïñ jan munjjapjjchiti jan ukajj chuymanëjjapjjchi jan ukajj qollqet pistʼatäpjjchi. Jan ukajj kuna jan walinakansa walja wawanakat usuriptirinakajj uñjasipjje uk yatisin ajjsarayasipjjchispa. * Yamas kunapachatï chachasa jan ukajj warmisa jiwjje jan ukajj yaqhamp casarasjje ukhaw kunsa lurapjjani uk amtañajj jukʼamp chʼamäjje. Cheqansa, ukhamansa uñjasipkchi janisa, yaqhep chacha warminakajj embrionanakan imataskakiñapatak mara maranakaw pagasipkaki.

Fecundación in vitro uk lurayasirinakat waljanejja, jiltʼir embrionanakampejj kuns lurapjjani uk janiw yatipkiti sasaw embriología toqet yatjjattʼat mä uñtʼat jaqejj 2008 maran The New York Times periodicon säna. Ukan akham sänwa: “Markpach hospitalanakanjja, niya 400.000 embrionanakaw lojjontatäski ukat jiljjattaskakiwa [...]. Ukanakajj sum imasiskakïspajja, tunka marata jan ukajj jilpach maranakatjja, jakasipkakispawa. Ukampis chullurayasi ukhajja, janiw taqpachajj jakkiti” sasa. Uka qhepa arunakarjamaw yaqhep cristianonakajj sum amuykiptʼasipjjañapa. ¿Kunatsa?

Kawkïr jilat kullakanakatï fecundación in vitro lurayasisajj embrionanakampi jan kun lurirjamäpki ukanakajja, aka toqet amuykiptʼasipjjañaparaki. Inas mä familiarapajj niya jiwañampïskchi, ukampis jakaskakiñapatakejj samsuñataki maquinanakampi jan ukajj yaqha ukhamanakampi yanaptʼatäskchi, ukat ukham jakaskakiniti janicha uk inas cristianojj amtjjañapächi. Cheqpach cristianonakajja, doctoranakan yanaptʼap katoqapjjewa, kunattejj Éxodo 20:13 ukat Salmo 36:9 qellqatanakarjamajj wali askitwa jakäwi uñjapjje. ¡Despertad! agosto 8, 1974 revistajj akham sänwa: “Kunjamtï Diosajj jakäwi uñjki ukham qollänat uñjapjjatapata, suma conciencianïñ munapjjatapata ukat markan utjki uka kamachinakapar istʼapjjatapatsa, Biblian kamachinakaparjam sarnaqañ munapki ukanakajja, janipuniw usutarojj jiwañapatak amanut jaytapkaspati”. Ukampis awisajja, maquinanakakiw maynirojj jakayaskaspa ukat ukham yanaptʼatajj jakaskakiniti janicha uk familiaranakapaw amtjjañapa.

Kawkïr chacha warmitï fecundación in vitro lurayasisin embrionanak imayasipki ukanakajj janiw ukhaman jikjjatasipkiti. Ukampis kawkhantï embrionanakajj lojjontatäki ukhat apsusin chullurayasispawa sasin inas jupanakar sapjjchispa. Maquinat apsutäsajj jukʼat jukʼat jiwjjapjjani. Uk lurasiñapajj walikïskiti janicha uk chacha warmiw amtjjapjjañapa (Gál. 6:7).

Kawkïr chacha warmitï fecundación in vitro lurayasipki ukanakajja, jupanakaw embrionanak imasiskakiñapatak pagañsa jan ukajj jutïrin wawanïñataki aptañsa amtapjjaspa. Ukampis yaqhep chacha warminakajja, uka embrionanakajj maquinampikiw jakasipki sasin amuytʼas inas uka maquinat apsuyapjjchispa. Kawkïr cristianonakatï ukhaman uñjasipki ukanakajj kunsa lurapjjani uk Biblian yatichat concienciaparjamaw Dios nayraqatan amtjjapjjani. Jupanakajj suma conciencianïña ukat mayninakan concienciap respetañ munasaw amtjjapjjañapa (1 Tim. 1:19).

Endocrinología reproductiva toqet yatjjattʼat mä jaqejj akham sänwa: Waljanejja, “janiw jan kun lurirjamakïpkiti, jan ukasti kunsa lojjontat embrionanakampejj lurapjjani uk amtkasajj wali llakitaw jikjjatasipjjaraki”. Ukat akham saskakiwa: “Waljanitakejj janiw kun lurañas waljamäkiti”.

Fecundación in vitro janïr lurayaskasaw cheqpach cristianonakajj kuna jan walinakansa uñjasipjjaspa uk amuytʼasipjjañapa. Bibliajj akham sistuwa: “Chʼikhi jaqejj jan waltʼaña uñjasinjja jaltjjewa, ukampis jan amuytʼasir jaqejja mantaskakiwa, ukatsti ñanqha luräwinak jikjjati” (Pro. 22:3).

Jan jaqechat chacha warmiw Bibliat yatjjatasipki ukat bautisasiñ munapjje, ukampis kawkïr markantï jakapki uka leyinakarjamajj janiw jaqechasirjamäpkiti, kunattejj chachajj janiw documentonïkiti ukat gobiernojj jan documentoninakarojj janiw jaqechasiykiti. ¿Jupanakajj Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwi firmas bautisasipjjaspati?

▪ Uk lurañajj walikjamäkchisa, Biblian ewjjtʼanakaparjamajj janiw walïkiti. ¿Kunatsa? Uk amuytʼañatakejj kunas Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwejja, kunatsa utji, kunjamsa apnaqasiñapa ukat kawkinsa firmasispa uk amuytʼañäni.

Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwejj mä documentowa ukat jan casarasirjamäpki ukanakakiw uk firmapjjaspa, ukampis kunatsa jan casarasirjamäpki ukjja, aka aynachanwa qhanañchasiski. Uka documentorojj panpachaniw testigonak nayraqatan firmapjjañapa, ukanwa chacha warmjam sarñaqañataki ukat leyinakarjam jaqechasirjamäpkä ukhajj jankʼakirakiw casarasipjjä sasin arsuwayapjje. Ukatsti Dios nayraqatansa jaqenak nayraqatans chacha warmjamäjjaspasa ukat autoridadanak nayraqatan jaqechatäpkaspas ukhamwa jilat kullakanakajj uñj-jjapjje.

¿Kunatsa ukat kunapachas uka documento firmasispa? Jehová Diosaw matrimonio uttʼayi ukat wali askitwa uñjaraki. Jesusajj akham sänwa: “Jaqejj janiw jaljtaykaspati kuntejj Diosajj mayachkis ukjja” (Mat. 19:5, 6; Gén. 2:22-24). Ukat saskakïnwa: “Khititejj warmiparu jan wachoqa juch lurkipana apanukojja, ukat yaqhampi casarasirakejja, uka jaqejj wachoqa juchwa luri” sasa (Mat. 19:9). Ukhamasti Bibliarjamajja, “wachoqa juch” lurkipanakwa maynejj divorciasispa. Sañäni, maynitï jaqechatäkasin yaqha chachampi jan ukajj yaqha warmimpi sarnaqaspajja, jan juchanïki ukaw divorciasiniti janicha uk amtjjaspa. Divorciasiñtï amtanejja wasitat casarasiñatak librëjjewa.

Biblian yatichäwinakapajj qhanäskchisa, yaqhep markanakanjja, yamas nayrajj kawkhantï religionanakajj wali chʼamanïkäna uka cheqanakanjja, janiw Biblian uka yatichäwipar iyaw sapkiti. Ukat janipuniw kunäkipansa chacha warmejj jaljtkaspati sasaw yatichapjje. Ukatwa uka markanakanjja divorciasiñatak leyinakajj jan utjkiti, Jesusan arunakaps janiw yäqapkiti. Yaqhep markanakan divorciasiñajj utjkchisa, papelanak lurañajj chʼamawa ukat walja mararakiw pasaspa. Ukajja, iglesiasa jan ukajj gobiernosa kuntï Diosajj askit uñjki uk ‘jarkʼkaspa’ ukhamawa (Hech. 11:17, MT).

Inas mä chacha warmejj kawkïr markantï leyinakarjamajj divorciasiñatak documento apsuñajj wali chʼamächi, inas mara mara jan mistutapata, jan ukajj janipun apsuñjamäki uka markan jakasipjjchi. Ukampis jupanakatï uka documento apsuñataki wal chʼamachasiwayapjjchi ukat Dios nayraqatan wasitat casarasiñatak askïpki ukanakakiw Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwi firmapjjaspa. Uka yanaptʼajj uka markanakan jakasir jilat kullakanakatakikiwa. Janiw taqe markanakatakïkiti, jila parte markanakanjj divorciasiñ documento apsuñajj chʼamäkchisa ukat qollqetakïkchisa, apsupjjaspawa.

Kawkïr markanakantï leyinakarjam divorciasiñajj utjki uka markan jakasiri jilat kullakanakajja, kunatsa Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwejj utji uk janiw sum amuyapkiti ukat jan walin jan uñjasiñataki jan ukajj jan waltʼäwinak utjki ukhajj firmasispati sasin jisktʼasipjje.

Qalltan uñstki uka jisktʼarjamajja, chacha warmejj jan jaqechataw jakasipki, ukampis casarasiñwa munapjje. Bibliarjamajja, jaqechasiñatakejj librësipkiwa, kunattejj janiw yaqhampi casaratäpkiti. Ukhamäkchisa, chachajj janiw documentonïkiti ukat gobiernojj jan documentoninakan casarasipjjañap janiw munkiti. Ukhamasti, uka chacha warmejj jakapki uka markanjja, divorciasiñajj utjiwa. Ukatwa Chacha Warmjam Sarnaqañatak Arustʼäwi jan firmapkaspati. Janiw juparojj khitis jan divorciasiñapatak jarkʼkiti. Uka chacha warmejj casarasiñatak librëpjjewa. (Walja markanakanjja, jan documentonïpki ukanakan casarasipjjañapajj autoridadanakatak walikïskiwa.) Ukampis ¿uka chacha warmejj kuns lurapjjaspa? Inas kawkïr markantï leyinakarjam casarasipjjaspa uka cheqar sarjjapjjchispa. Jan ukajj jupatï leyinakarjam documentonakap apsusinejja, jakapki uka pachpa markanwa casarasipjjaspa.

Ukhamasti uka chacha warmejj Diosan leyinakapsa ukat Cesaran leyinakapsa phoqhapjjaspawa (Mar. 12:17; Rom. 13:1). Uktï phoqhapjjanejja, jupanakajj bautisasipjjaspawa (Heb. 13:4).

[Qhanañchäwi]

^ Purak manqhankir wawajj jan kʼumaräspa jan ukajj walja embrionanakajj útero ukar qheparaspa ukhajja, ¿kamachasisa? Yatkasin ukanak apsuyasiñajj abortompi sasiwa. Fecundación in vitro uk lurayasisajja, paya, kimsa jan ukajj jukʼamp wawanakat usuriptañajj utjapuniwa, ukatwa jan walinakan uñjasipjjaspa inas janïr nasiñapäki ukhajj nasipjjchispa ukat wila apampïpjjchispa. Kunapachatï mä warmejj walja wawanit usuripti ukhajja, inas doctorajj mä qhawqha apsuyasismawa sischispa. Yatkasin ukham lurañajj abortowa, ukasti jaqe jiwayañampi sasiwa (Éxo. 21:22, 23; Sal. 139:16).

[15 janan recuadropa]

¿FECUNDACIÓN IN VITRO UK KUNJAMSA LURAPJJARAKI?

Fecundación in vitro lurapki ukanakat yaqhepajja, Diosan kamachinakaparjamajj janiw walïkiti. Amuytʼañataki, mä warmin ovulonakapajj jan chachapäki ukan espermapampiw mayachtʼasispa ukat embrionanakajj matrizaparuw uskusispa. (Warmi pura casaratäpjje ukanakaw uk lurayasipjje.) Jan ukajj warmirojja chachapan espermapampi ukat yaqha warmin ovulopampi mayachtʼat embrionwa matrizapar uskusispa.

Yaqhajja, adopción de embriones sasin uñtʼatarakiwa. Kawkïr embrionanakatï warmin matrizapar uchatäki ukajja, janiw ovulopatsa ni chachapan espermapatsa jutkiti. Yaqhajj akarakiwa: warmin ovulopampi ukat chachapan espermapampejj Fecundación in vitro uka toqew mayachtʼapjje ukat uka embrionjja yaqha warmin matrizaparuw uskupjje, uka warmiw jupanakatak usuripti ukat wawsa jupanakar churjje. *

Jehová Diosar servirinakapajj janiw ukanak lurayasipkiti, kunattejj aka ewjjtʼaruw istʼapjje: “Jaqe masiman warmipa[ru]sti janipuni [‘jaqe jatham churamti’, NM], janiraki jupampejja wachoqa juchsa luramti, ukhamat jan qʼañuchasiskañamataki” (Lev. 18:20, 29; Pro. 6:29). Yaqha warmin ovulopampi jan ukajj yaqha chachan espermapampi mayachtʼayañajja, Bibliarjamajj wachoq jucha lurañampi sasiwa, mä arunjja, pornéia. Kunanakattï qhanañchaniwayktan ukanak lurasajja, wawanïñataki luratäki uka cheqanak jan wali apnaqasitapajj qhanaw amuyasi (Mat. 5:32; 1 Cor. 5:11; 6:9, 10, 18; Heb. 13:4).

[Qhanañchäwi]

^ Kunjamsa ukajj lurasi uk jukʼamp yatjjatañatakejja, ¡Despertad! marzo 8, 1993, 26 ukat 27 jananak uñjjattʼäta.

[14 janan qhanañchäwipa]

Kawkïr cristianonakatï ukhaman uñjasipki ukanakajj kunsa lurapjjani uk Biblian yatichat concienciaparjamaw Dios nayraqatan amtjjapjjani