Jalluxa, Diosan mä suma churäwipawa

¡KUNAKÏKASPA jiwasat jan jallumpixa! Chiqas walja jalluxa uraqinaksa qutantarakispawa, khitinakatix thaya lugaranakan jakapki ukanakatakix jallupachankañax janiw askipunïkiti (Esdras 10:9). Ukampisa niya marpach waña ukat juntʼu lugaranakan jakapki jupanakatakix kunjamakïpachasa, ¿uk amuyirïtati? ¡Jupanakatakix jallu purxatanir uñjañax wali kusiskañapuniwa!

Biblian parlaski uka uraqinakaxa ukhamänwa, Asia Menor taypinxa ukhamarakïnwa, uksanwa apóstol Pablox misionerot irnaqtʼaskäna. Licaonia markankirinakaruxa akham sänwa: “Diosax [...] yatiyänwa jupan jakatapa, jaqinakar aski luratap tuqi. Jupaxay jallsa, suma cosechanaksa churchistuxa, ukhamarak walja manqʼañanaksa jiwasanakan kusisiñasataki” sasa (Hechos 14:17). Pablox janiw pantjaskänti jallut nayraqat parlasaxa, jïsa jan jallumpix janiw alinakasa ni ‘suma cosechanakasa’ utjkaspati.

Biblianxa walja kutiw jallut parlasi. Hebreo Arut Qullan Qillqatanakansa Griego Arut Qullan Qillqatanakansa niya patakatsa jilaw jallu tuqit parli. ¿Diosan aka suma churäwipa jukʼamp uñtʼañ munasmati? Akxaru yatxatäwixa, Bibliax ciencia tuqitsa chiq parlataparu taqi chuyma iyawsañatakiw chʼamañchtʼistani.

Bibliax jallut parliwa

Mä kutixa, jallux kunjamatsa utji uka tuqitwa Jesusax parlaskäna. Diosat parlkasax akham sänwa: “Jupasti taqinitakiw intsa jalsuyani, ukhamarak aski jaqinakatakisa, jan aski jaqinakatakisa jallsa puriyaniraki” sasa (Mateo 5:45). ¿Amuytati? Janïr jallut parlkasaxa, Intitwa nayraqat parläna. Jïsa, Intixa janiw alinakaruki qhanxatas jakäwi churkiti; jan ukasti jallwa utjayaraki. Intix juntʼutatayanisax sapa maraw 400.000 kilómetros cúbicos ukkha kʼara um urpur tukuyas umtʼkañ suma umar tukuyaraki. Jehová Diosaw Inti luririxa, ukatwa Biblian akham qillqata: “Jupax mä chiqaruw uma chʼaqanakxa apthapi, ukatsti jalluyanxarakiwa” sasa.

Kunjamatsa jallux horasapar purxatani uka tuqitxa Bibliax akham saskakiwa: “[Diosax] mä chiqaruw uma chʼaqanakxa apthapi, ukatsti jalluyanxarakiwa. Jallusti qinayanakatwa chʼaqani, ukatsti wal akapacharu purintaraki” sasa (Job 36:26-28). Uka arunak qillqasitapatxa waranq waranqa maranakaw pasawayxi —ciencia tuqit chiq parlatapwa uñachtʼayi—, jaqinakaxa walja tiempow kunjamatsa jallux purxatani uka tuqit yatxatxapxi. Ukampisa, (Water Science and Engineering [Ingeniería hidrológica]) uka qillqataxa 2003 maran akham sataynawa: “Umax kunjamatsa chʼaqar tukpacha ukax janiraw sum yatxatatäkiti” sasa.

Qinayanxa jan uñjkaya wali jiskʼa chʼaqanakaw utji ukat uka jiskʼa chʼaqa taypinwa urpux chʼaqar tuku ukarux núcleo de condensación sasaw cienciat yatxatirinakax sapxi. Jallux chʼaqar tukuñatakixa walja millón millón jiskʼa jan uñjkaya chʼaqanakatwa jalthappacha. Jichhaxa, jan amuytʼkañaw uka jiskʼa chʼaqanakan jallur tukutapaxa —walja horanakatwa ukhamar tukuspa— ukat janirakiw jichhakamax sum yatxatatäkiti. Ukxaruxa (Hydrology in Practice [Hidrología en la práctica]) sat librox akham qhanañcharaki: “Kunjamsa uka jan uñjkaya jiskʼa chʼaqanakax qinay taypin jilpacha ukhamat jallu chʼaqanakar puriñkama, uka tuqitxa walja amuyunakaw utji ukat walja tiemporakiw uka amuyunakas yatxatatäskaraki” sasa.

 Taqi kun Lurir Diosaxa Job tatarux altʼat chuymanïñwa akham jisktʼanakampi yatichäna: “¿Khitis jallumpina, sullampina awkipaxa? [...] ¿Khitisa wali yatiñanixa qawqhäkitix qinayanakax uka yatiñatakixa? ¿Khitis uka qinayanakat jalluyanirakispaxa?”, ukham jisktʼatapatxa 3500 maranakaw pasawayxi (Job 38:28, 37). Walja maranakas pasawayxchixa ciencia tuqit yatxatirinakaxa uka jisktʼanakarux janiw jichhakamas qhanañchapkiti.

¿Kunjamatsa jallux purinti?

Jawir umanakaxa janiw jallu purïpan utjkiti jan ukasti lamar qutatwa chiqak juti sasaw Greciankir filosofonakax yatichapxäna. Qutatpachaw kʼara umax uraq manqhnäma qullu patar puriñkamax sari ukat jalsxi ukhaw umtʼkañ suma umar tukxi sapxarakïnwa. Chiqasa, Salomón apnaqirin qullan ajayun amuytʼayat arupaw ukhamar amuyayaspa: “Taqi jawiranakaw jachʼa lamar qutarkama sarapxi, ukampis lamar qutax janipuniw phuqharkiti; jawiranakasti qallta sartäwiparuwa kuttʼani, wastatampi uka pachpa jawiranak jalañataki” sasa (Eclesiastés 1:7). Ukaxa, ¿chiqäskapuniti? ¿Qutankki uka umanakax qullu manqhnäm sarasaw jawir qallta umar tuku sañti Salomonax munpachäna? Uk yatiñatakixa, jupjam israelitanakax kunjamsa amuyapxäna uk yatxatañäni.

Maynïrixa Eliasänwa. Salomonan patak mara jiwatap qhipatxa, Diosan profetapjamaxa kawkitsa jallux juti ukxa sum qhanañchäna. Uka markanxa kimsa mara chikaw jallux jan purxänti (Santiago 5:17). Jehová Diosaw israelitanakar mutuyaskäna jan istʼasirïpxatapata ukat Baal diosaru jallu mayisa yupaychapxatapata. Ukampisa, Eliasax markachirinakan arrepentisipxañapatakiw yanaptʼäna ukatwa Jehová Diosarux jallu wasitat puriyañapataki mayiskäna. Oracionamp mayiskäna ukhaxa, “uñtam quta tuqiru” sasaw uywataparux säna. Ukat uywatapaxa akham sarakïnwa: “Qutatxa mä jiskʼa qinayawa mistusinki, mä jaqina ampar tʼaxllipar uñtata” sasa, ukhaw Eliasax oracionapax Diosan istʼatätap amuyasïna. Ukäñkamasti “alaxpachax mäkiwa qinayanakampi, thayanakampi chʼamakrantäna, ukatsti walipuniw jallux  purintäna” (1 Reyes 18:43-45). Qinayaxa qutäkis ukanwa uñsti ukat thayampi Inti jalsu tuqiru nuktʼataw jallux Suma Uraqir purintaraki, ukxa Eliasax yatïnwa. Jichhürunakkamasa, ukhamatwa uka lugaranakanxa qinayas uñstaski ukat jallus puriskakiraki.

Niya patak maranak pasatat Amós sat altʼat chuymani mä yapuchirixa, kawkhatsa jallux juti uka tuqitxa jukʼamppachwa qhanañchatayna. Israelitanakaxa pisinkirinakaruw tʼaqhisiyapxäna ukat kʼari diosanakarurakiw yupaychasipkäna ukatwa Jehová Diosax juchañchäwi  arunak arsuñapataki uka profetarux khitanïna. Diosamp jan tukjayasipxañapatakixa, Amós profetax akhamwa iwxtʼäna: “[Jehová] Tatitur thaqapxam, ukatsti jakasipkätawa” sasa. Ukatxa taqi kun Luriri Jehová Diosarukipuni yupaychapxma, Jupaxa “qutankir umanaksa jawsaraki, uksti uraqxaru wartaraki” sasaw qhanañcharakïna (Amós 5:6, 8). Ukxarusti kunjamatsa Intix quta um qinayar tukuyi ukat jallux purinti, ukhamat jallux puriskakiraki sasaw wali sum qhanañchäna (Amós 9:6). Jïsa, lamar qutanakatwa jallux juti ukxa Amós profetax sum amuyäna.

1687 maran Edmond Halley cientificox uka tuqit uñachtʼayarakïnwa. Ukampisa, walja maranakatwa jupan yatxatäwiparux chiqaw sasipkäna. Wali uñtʼat qillqataxa uka tuqit akhamwa qhanañcharaki: “Umaxa Uraq manqhnämwa sari qullu patar puriñkama ukat wasitat umax qullu patan uñsti, ukhamwa 1800 mara qalltanakkamax amuyasipkäna”. Ukampisa, jichhürunakkamaxa kunjamatsa jallux puri uk taqiniw yatxapxi, jallun puritapax akhamatwa qhanañchasispa: “Qutankki uka umaxa qinayar tukusax alaxpachanwa chʼaqar tuku ukat jallur tukusaxa, aka Uraqir purintasaw jawirnäm umax qutar wasitat kuttʼxaraki” sasa (Encyclopædia Britannica Online). Taqi ukanakaxa, kunjamatsa jallux purinti uka tuqit Eclesiastés 1:7 qillqatan Salomonax qhanañchkäna ukax chiqäskatapwa uñachtʼayi.

¿Jallut yatiñax kuns yatichistu?

Kunjamtï yatxatawayktanxa, Biblia qillqirinakatxa waljaniw kunjamatsa jallux purinti uk wali sum qhanañchawayapxäna. Ukanakaxa, Biblia qillqasiñapatakix Jehová Diosapuni amuytʼayaskatapwa uñachtʼayaraki (2 Timoteo 3:16). Jichhaxa, jaqinakaw jan wal aka Uraq uñjapkiti ukat kunayman jiqʼinakampiw qʼañuchapxaraki ukatwa jallux puriñapäki ukhax jan purkiti ukat jan puriñapäki ukhax puriraki, ukhamäpanwa yaqhip chiqanakan jallux sinti purisin qutanti ukat yaqhip lugaranakansti uraqix wañsuskaraki. Ukhamäkchisa, walja maranak nayraw jallu Utjayir Diosax jan wali jaqinakaru, ‘uraq tukjirinakar tʼukjaw’ sasax arsüna (Apocalipsis 11:18, MT).

Uka arunakap phuqhasiñapkamaxa, ¿kunjamatsa Diosan uka suma churäwipat yuspärsna? Akhamat yuspärsna: Bibliat wali sum yatxatasa ukat yatiqatasarjam sarnaqasaraki. Ukham lurañäni ukhaxa, wiñay jakañsa katuqarakiñäniwa. Paraisonxa, “taqi suma waxtʼäwisa taqi phuqat churäwisa” jallu Luriri, Jehová Diosatwa katuqañäni (Santiago 1:17, MT).

[Diagrama/16,17 jananakan fotonakapa]

(Sumpach amuytʼañatakix qillqatn mistki uk uñxatañamawa)

QINAYAX UMARUW TUKU

JALLU

ALINAKAW JUMPʼSUPXI

UMATXA QINAYARUW TUKU

JALLUT CHʼUMARIRI

URAQ MANQHNÄM SARIR UMA

[16 janan fotopa]

Eliasax Diosat mayisiskana ukhaxa, uywatapax “quta tuqiri” uñtäna