¿Bibliax Jesusat chiqt yatiyistu?

Jesusax Golgotanwa jiwxäna sasaw Bibliax qhanañchi, yaqhipax janiw jiwkänti sapxiwa, ¿ukax chiqäpachati? ¿Jesusax María Magdalenampit casaraspachäna, ukat wawanïxapxpachäna? ¿Jesusax jaqinakat jayarstʼasinti aka uraqin kusistʼañanakax utjki ukanak jan munirïkpachäna? ¿Jesusax Biblian liytʼktan uka yatichäwinakat sipans mayj yatichpachäna?

AKA qhipa maranakanxa, novelanakan ukat wali uñtʼat peliculanakan ukham uñjapxatapatwa jaqinakax ukham parlxapxi. Janiw ukakïkiti, pataka ukat pä patak maranakana, apócrifo qillqatanakatx periodiconakansa libronakansa waljaw qillqasiwayi. Mateo, Marcos, Lucas, Juan qillqatanakax Jesusan sarnaqäwipat janiw sum qhanañchkiti, jan ukasti uka qillqatanakanwa sum qhanañchasi sasaw sapxi. ¿Uka qillqatanakax chiqt parlpacha? ¿Kunjamatsa Bibliax kuntï Jesusxat siskistu ukax chiqapunïskatap yatsna?

Uka jisktʼanakar qhanañchañatakixa, kimsa tuqit amuytʼañäni. Nayrïri, khitinakas Mateo, Marcos, Lucas, Juan uka qillqatanak qillqpachäna ukat kunapachas qillqapxpachäna. Payïri, khitis Bibliankki uka libronakax Diosan amuytʼayat arunakap taypinkañapatak uñjpachäna,  ukat kunjamsa. Kimsïri, kʼari qillqatanakaxa, * kunjamasa ukat Diosan amuytʼayat qillqatanakatxa kunanakansa mayja. *

¿Kunapachas Griego Arut Qullan Qillqatanakax qillqasïna ukat khitinakas qillqapxäna?

Criston jiwatapatxa kimsaqallqu marakïskänwa ukhaw Mateo qillqatax niya 41 maran qillqasiwayi sasin qhanañchaskchisa, walja yatxattʼat jaqinakaw uka qhipatwa qillqasiskäna sasin sapxi. Ukhamäkchisa, Griego Arut Qullan Qillqatanakax patak maranakan tukuyaparuw qillqañax phuqachasiwayi sasaw jila partix sapxaraki.

Ukapachanxa, Jesusan sarnaqäwipa, jiwäwipa, jaktäwip uñjirinakaw jakasipkäna. Jupanakaw Mateo, Marcos, Lucas, Juan qillqatanakax chiqapunïskatap qhanañchapxasapäna, uka qillqatanakatï mayj parlasapänxa, jupanakaw janiw ukax chiqäkiti sapxasapäna. Uka tuqit qhanañchkasaxa, Biblia tuqit yatxattʼat Frederick F. Bruce sat chachax akham siwa: “Akaw wali aytkañaxa, apostolanakax taqi chuymaw yatiyapxäna, kunattix istʼirinakapax yatipxänwa kuntï jupanakax yatiyapkäna ukxa. Apostolanakax janiw ‘nänakaw sum uñjapxta’ sasinak sapxirikänti, jan ukasti ‘jumanakas sum yatipxarakta’ sasaw sapxirïna (Hch 2:22)” sasa.

¿Khitinakas Griego Arut Qullan Qillqatanak qillqapxpachäna? Jesusan apostolanakapa ukat arkirinakapa. Jupanakatxa, jila partix, 33 marana, Pentecostés fiestan cristiano tamax uttʼayaskäna ukhax ukankapxänwa. Santiago, Judas ukat inas Marcosas ukankarakchïna. Qillqirinakatsti maynïrix apóstol Pablonwa. Taqiniw cristiano tamar pʼiqtʼapkäna uka jilïr irpirinakamp mayachtʼatäpxäna, apostolanaka ukat Jerusalenankir irpir chuymaninakaw uka taypinkapxäna (Hechos 15:2, 6, 12-14, 22; Gálatas 2:7-10).

Jesusaw arkirinakaparux jaqinakar yatiyapxañapataki, yatichapxañapataki khitäna, jupaw uka luräwi qalltawayäna (Mateo 28:19, 20). Akham sasaw säna: “Khititix jumanakar istʼki ukax nayaruw istʼitu” sasa (Lucas 10:16). Qullan ajayuwa, mä arunxa Diosan chʼamapaw uka luräw phuqañ yanaptʼapxätam sarakïnwa. Ukhamasti nayrïr cristianonakax apostolanakata ukat yanapirinakapat qillqatanak katuqapkäna ukhaxa, Diosan amuytʼayat qillqatanakarjamaw uñjapxäna. Uka chachanakax Diosan qullan ajayupampi amuytʼayatäpxatapax qhan amuyasïna.

Biblia qillqirinakatxa, yaqhipax Biblia qillqir masinakaparux Diosan amuytʼayataw qillqapxi sasaw sapxarakïna. Amuytʼañataki, apóstol Pedrox Pablon qillqatanakapatwa aytäna, uka qillqatanakapax Diosan amuytʼayataw sasaw säna (2 Pedro 3:15, 16). Maysa tuqitxa, Pablox apostolanakas ukat cristiano yaqha profetanakas Diosan amuytʼayataw sasaw sarakïna (Efesios 3:5).

Taqi ukanakat amuytʼasaxa Mateo, Marcos, Lucas, Juan qillqatanakax chiqapunïskatapa, atiniskayätapa uñachtʼayistu. Janiw siw säwinakakïkiti ni jaqinakan uñstayat sawinakakïkisa. Uka qillqatanakan qillqatäki ukanakax wali sum yatxattʼas qillqatapuniwa, Jesusan sarnaqäwip uñjapkäna ukanakan qhanañchäwiparjamaw qillqasiwayi, qillqirinakax Diosan qullan ajayupan amuytʼayat chachanakäpxänwa.

¿Khitis Bibliankki uka libronakax Bibliankañapatak amti?

Kunanakatï uka tiemponakan paskäna ukhatxa patak patak maranakaw pasxäna, ukhaw Griego Arut Qullan Qillqatanakax Diosan amuytʼayat qillqatanak taypin jakhutäskäna sasaw walja qillqirinakax sapxi, ukatxa Constantino sat emperodaran uttʼayat iglesiaw uk amtxäna sasaw sapxaraki. Ukampisa ukax janiw chiqäkiti.

Amuytʼañataki, historia eclesiástica tuqit yatichir Oskar Skarsaune sat chachax akham siwa: “Kawkïr qillqatanakas Machaq Testamento taypin jakhutäpxañapäna ukat kawkïrinakas jan uka taypinkapxañapakäna ukxa janiw mä concilio eclesiástico ukankirinakakis ni mä sapa jaqikis amtkänti [...] Uka tuqitxa kunayman amuyunakaw utjäna ukampis janiw ukhamak parlañjamäkänti: Nayra patak maranakana, apostolanakan ukat yanapirinakapan qillqatäkäna  uka qillqatanakax atiniskayänwa. Qhipat yaqha qillqatanaka, ukat ‘evangelionaka’ qillqaskäna ukanakax janiw Machaq Testamento taypin jakhutäkänti. [...] Constantinosa ukhamarak jupan uñstayat wali munañani iglesias janïr utjkipänwa Diosan amuytʼayat qillqatanakax phuqachasxäna. Iyawsäwip layku arknaqatäpkäna uka cristianonakatwa Machaq Testamento katuqtanxa, janiw wali munañani qhipat uñstayat iglesiat katuqktanti” sasa.

Ken Berding, Griego Arut Qullan Qillqatanakat yatxattʼat yatichirixa, kunjamatsa Biblian qillqätaki uka libronakax Diosan amuytʼayat qillqatanak taypin jakhutäxäna uka tuqit qillqkasax akham siwa: “Iglesiax janiw amuyuparjamakix kawkïr libronakas Bibliankañapäna uk amtkänti; jan ukasti cristianonakax kawkïr libronaktï Diosan amuytʼayataw sapkänxa uka libronakakwa Diosan amuytʼayataw sasin sapxarakïna” sasa.

Ukampisa, ¿nayra patak maranakan jakasir cristianonakat Bibliankki uka libronakax Diosan amuytʼayataw sas amtapxpachäna? Janiwa. Diosan qullan ajayupan yanaptʼataw ukax amtasïna sasaw Bibliax qhanañchi.

Qalltanxa, cristiano tamax qullan ajayun yanaptʼapampix kawkïri arunakatix chiqäki ukat jan chiqäkaraki ukanak amuyañ churäwi katuqäna (1 Corintios 12:4, 10). Ukatwa uka cristianonakat yaqhipax qullan ajayun yanaptʼapampix kawkïr arunakas Diosan amuytʼayata ukat jan amuytʼayatäkarak uk sum amuyapxäna. Ukatwa jichha tiempo cristianonakax Bibliankki uka libronakax Diosan amuytʼayatäskapuniw sasax sistanxa.

Ukhamasti, cristiano tamax uttʼayaskäna uka tiemponakänwa Bibliankki uka libronakax qullan ajayun yanaptʼapampix Diosan amuytʼayat libronakjam uñtʼasxäna. Khä patak maranakanxa, walja qillqirinakaw qillqatanakapanx Bibliankki uka libronakarux Diosan amuytʼayat libronakarjam aytapxirïna. Ukampis janiw jupanakakix kawkïr libronakas Bibliankañapäna uk amtapkänti, jan ukasti Diosax kuntï luqtirinakap tuqnäm amtkäna ukak qhanañchapxäna, Biblia qillqirinakasti qullan ajayun amuytʼayatäpxänwa.

Jila part jaqinakax Bibliankki uka libronakarux Diosan Aruparjamaw uñtʼapxi, ukat Bibliax qillqaskäna uka nayra qillqatanakas ukhamarak qhanañchtʼapxi. Griego Arut Qullan Qillqatanakatxa phisqa waranqats jilaw nayra qillqatanakax utji, uka taypinxa pataka ukat pä patak maranakan qillqaskäna ukanakas ukankarakiwa. Patak maranakana ukat uka qhipa maranakanxa, taqi uka qillqatanakaruw Diosan amuytʼayat libronakarjam uñtʼasïna, ukatwa uka qillqatanakatxa walja kuti qillqaqasïna, lakirasirakïna, ukampis kʼari qillqatanakatxa janiw ukham sisksnati.

 Ukampis Bibliankki uka libronak pachpaw Diosan amuytʼayatapunïskatap qhanañchi. Diosan amuytʼayat uka qillqatanakax Bibliankki uka ‘suma yatichäwinakatxa’ janiw mayj mayj parlkiti (2 Timoteo 1:13). Jehová Diosar munasipxañapataki yupaychapxañapataki ukat luqtapxañapatakiw liytʼirinakaparux chʼamañchi, ukatxa watip sapki ukanakaru, saxranakaru ukat luratanakar jan yupaychañatakiw iwxtʼaraki. Uka qillqatanakan qillqatäki ukanakax chiqäskapuniwa, ukat chiqpach profecianirakiwa. Ukhamarusa, liytʼirinakaparux jaqi masipar munasipxañapatakiw wiyti. Taqi ukanakatwa Griego Arut Qullan Qillqatanakax mayja. ¿Kʼari qillqatanakat ukhamt sasirakispa?

¿Kunans mayjäpxi?

Kʼari qillqatanakax Bibliankki uka libronakatx wali mayjawa. Niya 150 uka maranakanakwa qillqasiskäna. Maysa tuqitxa, kuntï Jesusxat ukat nayrïr cristianonakxat qhanañchki ukaxa, Qullan Qillqatanakatxa wali mayjawa.

Amuytʼañataki, Evangelio según Tomás sat qillqatanxa, Jesusax alaxpachankir Apnaqäwir mantañamatakix chacharuw tukuyäma sasas Mariar siskasapäna ukham kʼari arunakaw qillqata. Tomas sat mä jaqin Narración de la infancia del Señor sat qillqatapanxa, Jesusax jan istʼasir wawakasapänsa ukat mä wawan jiwañapatakis juchanïkasapäna ukham qhanañchi. Los hechos de Pablo ukat Los hechos de Pedro sat qillqatanakanxa chacha warmjam ikintasiñax juchapuniwa, ukat apostolanakax warminakarux chachanakapat jaljtapxañapatakis wiytapkasapäna ukhamwa uka qillqatanakanx qhanañchi. Evangelio de Judas sat qillqatanxa, Jesusan arkirinakapax manqʼasiñatak Diosar mayisipkäna ukhax Jesusax laruskasapänsa ukham qhanañcharaki. Taqi uka amuyunakax Bibliankki uka libronakatxa wali mayj qhanañchi (Marcos 14:22; 1 Corintios 7:3-5; Gálatas 3:28; Hebreos 7:26).

Uka kʼari qillqatanakaxa, kʼari yatichäwinak yatichiri nayra tiempo jaqinakan (gnóstico) amuyunakapakiwa, taqi kun Luriri Diosax janiw munasirïkiti sasaw jupanakax sapxirïna. Jiwatat jaktapxirïna ukax janiw chiqäkänti, taqi kunatï uñjaski (materia física) ukax ñanqhaw ukat Supayaw jaqichasiñsa ukat jaqinakan mirtapxañaps uttʼayawayi sasaw sapxarakïna.

Biblian qillqatäki uka jaqinakaw uka kʼari libronak qillqapxäna sasaw sapxi. ¿Jaqinakax jan wali amtamp parlakipasisat uka libronakax jan Bibliankañapatak amtapxpachäna? Uka libronakat yatxattʼat Montague R. James sat chachax akham siwa: “Janiw uka libronakarux khitis Machaq Testamentot apskiti: jan ukasti Bibliankki uka libronakatxa wali mayj parli. Ukatwa Bibliankki uka libronak taypin jan jakhutäpkiti” sasa.

Biblia qillqirinakax tamat jithiqtat kʼari yatichirinakaw uñstani sasaw sapxäna

Cristiano tamat jithiqtat kʼari yatichirinakaw tamar pantjayani sasaw Bibliax qhanañchi. Ukax nayra patak maranakanwa niy uñjasxäna, ukampis apostolanakakiw uk jarktʼasipkäna (Hechos 20:30; 2 Tesalonicenses 2:3, 6, 7; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Pedro 2:1; 1 Juan 2:18, 19; 4:1-3). Apostolanakan jiwatapatxa kunatsa Jesusan yatichäwinakap contra parlir qillqatanakax wal uñstxäna, ukwa uka qhanañchäwinakax amuytʼayistu.

Uka qillqatanakax jaqinakatakix wali askïkaspas ukhamwa yaqhip yatxattʼat jaqinakasa ukat sarnaqäwinakat qillqirinakas amuyapxi. Ukampis akham amuytʼañäni: Mä yatxattʼat jaqinakax kunayman kʼarinak parlir revistanakata, kʼari yupaychäwinakan propagandanakapata yatiyäwinak khuchstʼasin mayachthapis mä chiqäwjaru imxapxaspa. ¿Ukat wali jaya tiemponak imatäxatap laykut wali askïxaspa ukat atiniskayäxaspa? 1.700 maranakat apsusxaspa ukhati, ¿uka qillqatanakan qillqatäki uka kʼarinakasa ukat luqhi amuyunakas chiqa arunakar tukxaspa?

Janiwa. Jesusax María Magdalenampiw jaqichasitayna ukat ukham yaqha kʼari arunakas uka kʼari qillqatanakan uñstki ukanakatxa ukham sasirakispawa. ¿Kunatsa Biblianiskasin ukham kʼari yatichäwinak yatichir libronakar atinissna? Diosax kuntï Yuqapxat yatiñas munki ukaxa Bibliankiwa, janipuniw ukham yaqha qillqatax utjkiti.

[Qhanañchäwinaka]

[Diagrama/26 janan fotonakapa]

(Sumpach amuytʼañatakix qillqatan mistki uk uñxatañamawa)

JESUSAN JAKÄWIPA BIBLIAX GRIEGO KʼARI QILLQATANAKAX

ARUT QILLQASKÄNA UKA TIEMPO QILLQASKÄNA UKA TIEMPO

2 n.p. 33 j.p. 41 98 130 300

[Fotojj khitin apsutasa]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[28 janan fotopa]

Apóstol Pablox milagronak luräna, mä jiwatarus jaktayänwa, ukaw qullan ajayun yanaptʼatätapa ukat qillqatanakapas Diosan amuytʼayatätap uñachtʼayi