Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

¿Celulanak mayjtʼayasati jukʼamp maranak jaksna?

Jukʼamp maranak jakañwa muntanjja

Jukʼamp maranak jakañwa muntanjja

‘Diosasti horasaparuw taqe kunsa suma luri; ukhamarakiw Jupajj jaqen chuymaparu kunatïwiñayäki uk uchi’ (Eclesiastés 3:11).

SALOMÓN reyin uka arunakapajja, jaqejj kunjamas jikjjatastan ukwa qhan uñachtʼayi. Jakañajj mä ratutakikïtap laykuw jaqenakajj jukʼamp maranak jakañ wal munpachätanjja. Cuentonakansa, yaqha ukhamanakansa ukaw amuyasi.

Gilgamés reyit amuytʼañäni, jupajj Sumeria cheqatänwa. Epopeya de Gilgamés sat libronjja, jupat parlir walja cuentonakaw utji, ukanakat maynïrinjja, reyejj wiñay jakañ jikjjatañatakiw mä wali chʼama viaje luräna, ukampis jiwañaruw purtʼasïna, siwa.

Khä 500 marat 1500 maranakanwa mä alquimistajj laboratoriopan trabajiski

Niya 2000 maranaka Jesusan nasiñapatak faltkipanjja, China markankir alquimistanakajj (cientificonakar uñtasita) wiñay jakayir qolla lurañwa amtapjjäna, ukajj jukʼamp maranak jakañatakiw yanaptʼani sasaw uka qollarojj mä jukʼa mercurio ukat arsénico metalanak uchapjjäna. Amuyatajja, China marka apnaqeri emperadoranakat yaqhepajj uka qolla umantasaw jiwapjjäna. Khä 500 marat 1500 marakamajja, yaqhep alquimistanakajj qorin jan sarrontirïtap laykojja, jukʼamp maranak jakañatakiw yanaptʼani sasajj manqʼañaruw uk tukuyañ munapjjäna.

Jichha tiemponjja, ukhamarakiw biología ukat genética toqet yaqhep yatjjatirinakajj kunatsa jaqenakajj chuymankipstapjje uk yatiñatak wal chʼamachasipjje. Yatjjatawayapjje ukarjamajja, ‘mä urojj jiwañarusa chuymankipstañarus atipjañäniwa’ sasaw amuyapjje. Ukampis ¿kunsa jichhakamajj jikjjatawayapjje?

DIOSASTI ‘JAQEN CHUYMAPAROJJ KUNATÏ WIÑAYÄKI UKWA UCHI’ (ECLESIASTÉS 3:11).

¿KUNATSA CHUYMANKIPSTTANJJA?

Jaqen celulapat yatjjatir cientificonakajja, kunatsa chuymankipstañasa jiwañas utji uka toqet 300 jila qhanañchäwinakwa uñstayapjje. Aka qhepa maranakanjja, biólogos moleculares uka cientificonakajj celulan utjir genes ukat proteína ukanak amtaparjam apnaqañwa yateqawayapjje, ukhamatwa experimento lurañatak apnaqapki uka animalanakana ukat jaqenakan celulanakap mä jukʼitampi jakayapjje. Uk uñjasajja, yaqhep wali qollqen jaqenakajj “kunatsa jiwañajj utji” uk yatjjatapjjañapatakiw uka cientificonakar qollqemp yanaptʼapjje. ¿Kunsa yatjjatawayapjje?

Jukʼamp maranaka jakañataki chʼamachasisa. ‘Cuerposan celulanakapanjja, cromosomas sasin uñtʼatanakaw utji, cromosomanakan puntanakapanjja telómeros sasin uñtʼatanakaw utjaraki. Kunatï telomeronakampi paski uka kawsaw chuymankipstañajj utji’ sasaw yaqhep cientificonakajj amuyapjje. Kunapachatï celulanakajj waljar tukupki ukhajja, telomeronakajj kuna informacionatï celulan utjki uk jan mayjtʼañapatakiw yanaptʼi, ukampis sapa kuti celulanakajj waljar tukupki ukhajja, telomeronakajj jiskʼaptapjjewa. Tiempompejj celulanakajj janiw waljar tukjjapjjeti, ukatwa chuymankipstjjtan.

Elizabeth Blackburn sat cientificajj 2009 maran mä premio Nobel katoqäna, equipopampejja, kunatï telomeronakar jan jankʼak jiskʼaptañapatak yanaptʼki uka proteína (enzima) katjapjjäna, ukhamatwa kunatsa celulanakajj jan jaya tiempo jakapki uk yatipjjäna. Ukampis uka cientificajj yatiyäwipan akham sänwa: telomeronakajj “janis jiskʼaptapkpanjja, janiw 70 jan ukajj 80 maranakat jukʼampejj jakksnati” sasa.

Celulanakar mayjtʼayaña. Celulanakajj merqʼesjje janirak waljar tukjjapjje ukhajja, kawkir celulanakatï cuerposar jan walinakat jarkʼaqki ukanakar janiw sum yanaptʼjjapjjeti, uka kawsaw cuerposajj usuntjje jan waltʼjjaraki. Niya jichhanakakiw Francia markankir cientificonakajj chuymankipstat (jupanakat yaqhepajj 100 jila maranakanïpjjewa) jaqenakan celulanakap apsusajj mayjtʼayapjjäna, ukatsti uka celulanakajj wasitampiw waljar tukjjapjjäna. Cientificonakan jefepa, Jean-Marc Lemaître sat profesorajj akham sänwa: ‘Chuymankipstatanakan celulanakapajj mayampiw machaqar tukuyasispa, ukwa ukham lurapjjatajat amuyapjjta’ sasa.

¿CIENCIAJJ JUKʼAMP JAKAÑATAK YANAPTʼASPATI?

‘Jan jankʼak chuymankipstañatakejj walja tratamientos utjkchejja, qhawqha maranaktï jakktan ukat jukʼamp jakañ janiw puedipksnati’ sasaw walja cientificonakajj sapjje. 1800 maranakat aksarojja, jaqenakajj jukʼamp maranakwa jakjjapjje, ¿kunatsa? Nayrat sipan qʼomaw jakjjapjje, jan usuntañatakisa, contagioso usunakat jarkʼaqasiñatakis qollanakasa, vacunanakas utj-jjarakiwa. Genética toqet yatjjatat cientificonakajj akham sapjjewa: ‘Jaqenakajj qhawqha maranaktï jakktan ukhakpun jakañäni, janiw jukʼamp jaksnati’ sasa.

Niya 3500 maranak nayrajja, Biblia qellqeri Moisesajj akham sänwa: “Yaqhepanakajj paqallq tunk maraw jakapjje, chʼamaninakasti kimsaqallq tunk marakamaw puripjje, ukataq jakañasti, jan waltʼañanakamp, qhathami sarnaqañampik apani. ¡Urunakasti jaqenakjamaw jankʼak tukusiraki!” sasa (Salmo 90:10). Jukʼamp maranaka jakañatak walsa chʼamachaskstanjja, kunjamtï Moisesajj siskänjja 70 jan ukajj 80 maranakakwa jaktanjja.

Maysa toqetjja, yaqhep animalanakajj walja patak maranakwa jakapjje, yaqhep qoqanakasti walja waranqa maranakwa jakapjjaraki. Ukanakat amuytʼtan ukhajja, akham sasaw jisktʼastanjja: ‘¿Kunatsa jaqenakajj 70 jan ukajj 80 maranakaki jaktanjja?’ sasa.