ФӘСИЛ 23
«Өз мүдафиәм үчүн бир нечә кәлмә сөз демәк истәјирәм»
Булус аҹыглы күтләнин вә Синедрионун гаршысында һәгигәти мүдафиә едир
Һәвариләрин ишләри 21:18—23:10
1, 2. Һәвари Булусу Јерусәлимә ҝәлмәјә нә вадар едиб вә ону бурада һансы чәтинликләр ҝөзләјир?
ЈЕРУСӘЛИМ! Адамларла гајнашан дар күчәләр. Јеһованын халгынын тарихинин нечә-нечә сәһифәләри бу шәһәрдә јазылыб. Шәһәр әһалиси өз шанлы тарихи илә гүрур дујур. Булус билир ки, бурадакы мәсиһиләрин дә чоху һәлә дә кечмишин аб-һавасы илә јашајыр, Јеһованын етдији дәјишикликләрлә ајаглашмыр. Булусун Ефесдән бура ҝәлмәк фикринә дүшмәсинин әсас сәбәби бурадакы гардашларын мадди ҹәһәтдән корлуг чәкмәси олса да, о баша дүшүрдү ки, онларын руһани көмәјә дә еһтијаҹы вар (Һәв. 19:21). Буна ҝөрә дә о, тәһлүкәни ҝөзә алыб бура ҝәлмишди.
2 Ҝөрәсән, Јерусәлимдә Булус һансы проблемләрлә үзләшәҹәк? Чәтинликләрдән бири мәсиһиләр тәрәфиндән олаҹаг. Белә ки, Булус һаггында јајылан сөз-сөһбәтләр онларын арасында нараһатлыға сәбәб олуб. Даһа бөјүк чәтинлији исә Мәсиһин дүшмәнләри јарадаҹаг. Онлар Булуса гаршы јалан иттиһамлар ирәли сүрәҹәк, ону дөјәҹәк вә өлдүрмәк истәјәҹәкләр. Бу һадисәләр Булуса өзүнү мүдафиә етмәјә дә имкан верәҹәк. Бу ҹүр чәтинликләр гаршында онун ҝөстәрдији һәлимлик, ҹәсарәт вә иман мүасир мәсиһиләр үчүн чох ҝөзәл нүмунәдир. Ҝәлин онун нүмунәсини арашдыраг.
«Гардашлар... Аллаһы мәдһ етмәјә башладылар» (Һәвариләрин ишләри 21:18—20а)
3—5. а) Булус Јерусәлимдә кимләрлә ҝөрүшдү вә онларла нә һагда данышды? б) Булусун Јерусәлимдәки ағсаггалларла ҝөрүшүндән нә өјрәнирик?
3 Јерусәлимә чатдыглары ҝүнүн ертәси Булус јолдашлары илә бирликдә јығынҹағын ағсаггалларыны ҝөрмәјә ҝетди. Бу јердә Лука сағ галан һәвариләрдән һеч биринин адыны чәкмир. Ола билсин, онлар хидмәтлә әлагәдар башга-башга јерләрә көчмүшдүләр. Лакин Исанын гардашы Јагуб бурада иди (Гал. 2:9). Еһтимал ки, Јагуб «бүтүн ағсаггаллар»ын вә Булусун иштирак етдији бу ҝөрүшә сәдрлик едирди (Һәв. 21:18).
4 «Булус гардашлары саламлады вә Аллаһын башга халглар арасында онун хидмәти васитәсилә ҝөрдүјү ишләри онлара һәртәрәфли данышды» (Һәв. 21:19). Тәсәввүр ет, Булусун данышдыглары онлары неҹә руһландырды. Бу ҝүн биз дә мүхтәлиф өлкәләрдә Падшаһлыг ишинин ирәлиләдијини ешидәндә чох руһланырыг (Мәс. 25:25).
5 Еһтимал ки, сөһбәт әснасында Булус Авропадан ианә ҝәтирдијини дә гејд етди. Узаг дијарларда јашајан диндашларынын онлара неҹә гајғы ҝөстәрдијини ҝөрәндә, јәгин, гардашлар чох севиндиләр. Мүгәддәс Китабда дејилир ки, Булусу динләјәндән сонра ағсаггаллар «Аллаһы мәдһ етмәјә башладылар» (Һәв. 21:20а). Бу ҝүн дә бәдбәхтликлә үзләшән вә ја хәстәликлә мүбаризә апаран баҹы-гардашлар диндашларынын онлара јардым етмәсини вә хош сөзләрлә руһландырмасыны јүксәк гијмәтләндирирләр.
Чохлары һәлә дә «Гануна ҹидди әмәл едирләр» (Һәвариләрин ишләри 21:20б, 21)
6. Гардашлар Булуса һансы проблеми данышдылар?
6 Сонра ағсаггаллар Булуса билдирдиләр ки, онун һаггында ҝәзән сөз-сөһбәтләрә ҝөрә Јәһудијјәдә проблем јараныб. Онлар дедиләр: «Гардаш, ҝөрүрсән, јәһудиләрин ичиндән нечә мин адам имана ҝәлиб? Онларын һамысы Гануна ҹидди әмәл едирләр. Сәнин һаггында ҝәзән шајиәләр онларын гулағына чатыб, ҝуја сән башга халглар арасында јашајан јәһудиләри өјрәдирсән ки, Мусанын Ганунундан дөнсүнләр, ушагларыны сүннәт етмәсинләр, адәт-әнәнәләримиздән үз дөндәрсинләр» a (Һәв. 21:20б, 21).
7, 8. а) Јәһудијјәдәки бир чох мәсиһиләрин һансы јанлыш фикирләри вар иди? б) Нәјә ҝөрә јанлыш фикирдә олан јәһуди мәсиһиләри дөнүк адландырмаг олмаз?
7 Мусанын гануну артыг ијирми илдән чох иди ки, гүввәдән дүшмүшдү. Бәс нәјә ҝөрә бу гәдәр чох мәсиһи һәлә дә она риајәт едилмәсини тәкид едирди? (Кол. 2:14). 49-ҹу илдә һәвариләр вә ағсаггаллар јығынҹаглара мәктуб ҝөндәрдиләр ки, башга халглардан олан иманлылара сүннәт олунмаг вә Мусанын ганунуна риајәт етмәк лазым дејил (Һәв. 15:23—29). Лакин һәмин мәктубда јәһуди иманлылар һаггында һеч нә дејилмирди. Бу мәсиһиләрин исә чоху Мусанын ганунун гүввәдән дүшдүјүнү баша дүшмүрдү.
8 Јәһудиләрдән олан иманлыларын бу ҹүр јанлыш фикирләри онларын мәсиһи адыны дашымаға лајиг олмадығынымы ҝөстәрир? Хејр. Әҝәр онлар әввәлләр бүтләрә ибадәт едиб, инди дә көһнә динин адәтләринә риајәт етмәјә давам етсәјдиләр, онда башга мәсәлә. Јәһуди мәсиһиләрин бу гәдәр ҹидди јанашдығы Гануну Јеһова вермишди. Онун нә јалан динлә бир бағлылығы вар иди, нә дә адамы һансыса пис һәрәкәтә тәһрик едирди. Садәҹә олараг Ганун көһнә әһдә аид иди, мәсиһиләр исә јени әһдә әсасән јашамалы идиләр. Инди Аллаһа ибадәт етмәк үчүн көһнә Ганун әһдинә риајәт етмәк тәләб олунмурду. Гануна ҹидди әмәл едән јәһуди мәсиһиләр буну баша дүшмүрдүләр вә мәсиһи јығынҹағына там архајын дејилдиләр. Онлар дүшүнҹә тәрзләриндә дәјишиклик едиб, Аллаһын Ганун әһди илә бағлы ачыгладығы јени һәгигәти гәбул етмәли идиләр b (Әрм. 31:31—34; Лука 22:20).
«Һаггындакы шајиәләр јаландыр» (Һәвариләрин ишләри 21:22—26)
9. Мусанын ганунуна даир Булус нә өјрәдирди?
9 Бәс Булусун башга халгларын арасында јашајан јәһудиләрә ушагларыны сүннәт етдирмәмәји, адәт-әнәнәләрдән үз дөндәрмәји өјрәтдији һагда јајылан шајиәләр һарадан јаранмышды? Булус гејри-јәһудиләр үчүн һәвари ҝөндәрилмишди вә онлара чатдырырды ки, гејри-јәһудиләрдән Гануна табе олмаг тәләб олунмур. О һәмчинин гејри-јәһуди мәсиһиләри Мусанын ганунуна риајәт етмәјин әламәти кими сүннәт олунмаға тәһрик едәнләрин јанылдығыны ҝөстәрирди (Гал. 5:1—7). Еләҹә дә олдуғу бүтүн шәһәрләрдә Булус јәһудиләрә хош хәбәри тәблиғ едирди. Сөзсүз ки, о, сәмими инсанлара Исанын өз өлүмү илә Гануну ләғв етдијини изаһ едир вә ачыглајырды ки, салеһлијә чатмаг үчүн Гануна әмәл етмәк јох, иманла јашамаг лазымдыр (Ром. 2:28, 29; 3:21—26).
10. Булус Ганун вә сүннәтлә бағлы мәсәләләрдә һансы таразлы мөвгеји тутурду?
10 Бунунла белә, Булус бәзи јәһуди адәтләринә риајәт едәнләрә, мәсәлән, мүәјјән јемәкләрдән гачынанлара, шәнбә ҝүнү ишләмәјәнләрә анлајышла јанашырды (Ром. 14:1—6). Һәмчинин о, сүннәтлә бағлы һеч бир гајда-ганун гојмамышды. Әслиндә, Булус Тимутини сүннәт етдирмишди ки, һеч бир јәһудинин һиссләринә тохунмасын, чүнки јәһудиләр онун атасынын јунан олдуғуну билирдиләр (Һәв. 16:3). Сүннәт олунуб-олунмамаг һәр кәсин шәхси иши иди. Булус галатијалылара демишди: «Сүннәт вә ја сүннәтсизлик һеч бир әһәмијјәт кәсб етмир. Ән әсасы, мәһәббәт васитәсилә фәалијјәт ҝөстәрән имандыр» (Гал. 5:6). Лакин Гануна риајәт етмәк мәгсәдилә сүннәт олунмаг вә ја Јеһованын лүтфүнү газанмаг үчүн сүннәтин ваҹиб олдуғуну фикирләшмәк јанлыш оларды. Бу, инсанда иманын чатышмадығыны ҝөстәрәрди.
11. Ағсаггаллар Булуса нә мәсләһәт ҝөрдүләр вә буну етмәк өзүнә нәји дахил едирди? (Һашијәјә бах.)
11 Беләликлә, шајиәләр јалан олса да, јәһуди мәсиһиләрин нараһатчылығына сәбәб олмушду. Бу сәбәбдән, ағсаггаллар Булуса дедиләр: «Арамызда әһди олан дөрд адам вар. Онлары өзүнлә ҝөтүр, ҝедин пакланын. Гој башларыны гырхдырсынлар, хәрҹләрини дә үзәринә ҝөтүр. Онда һамы биләҹәк ки, сәнин һаггындакы шајиәләр јаландыр, сән дүзҝүн јашајыр вә Гануна риајәт едирсән» c (Һәв. 21:23, 24).
12. Булус ҝүзәштә ҝетмәјә вә әмәкдашлыг етмәјә һазыр олдуғуну неҹә ҝөстәрди?
12 Булус етираз едә биләрди ки, проблемин көкү онун һаггында ҝәзән шајиәләрдә јох, јәһуди мәсиһиләрин Мусанын ганунунун гызғын тәрәфдары олмасындадыр. Амма о, Аллаһын нормаларына зидд ҝетмәјән мәсәләләрдә ҝүзәштә ҝетмәјә һазыр иди. Бир гәдәр әввәл о јазмышды: «Ганунун һөкмү алтында оланлары ҝәтирмәк үчүн онларла ганунун һөкмү алтында олан адам кими даврандым, һалбуки өзүм ганунун һөкмү алтында дејиләм» (1 Кор. 9:20). Булус Јерусәлимдәки ағсаггалларла әмәкдашлыг етди вә «ганунун һөкмү алтында олан адам кими» давранды. Бунунла о, өз дедијини јеритмәјиб ағсаггалларла әмәкдашлыг етмәјә даир бизим үчүн ҝөзәл нүмунә гојду (Ибр. 13:17).
Мүгәддәс Јазылара зидд ҝетмәјән мәсәләләрдә Булус ҝүзәштә ҝедирди. Бәс сән неҹә, ҝүзәштә ҝедирсәнми?
«Беләси јашамалы дејил!» (Һәвариләрин ишләри 21:27—22:30)
13. а) Нә үчүн бәзи јәһудиләр мәбәддә чахнашма салдылар? б) Булусу өлүмдән нә гуртарды?
13 Мәбәддә вәзијјәт һеч дә јахшы дејилди. Әһдин битдији ҝүнләр јахынлашанда Булус мәбәдә ҝәлди. Асијадан олан јәһудиләр Булусу ҝөрәндә ону гејри-јәһудиләри мәбәдә ҝәтирмәкдә иттиһам едиб шәһәрдә чахнашма салдылар. Әҝәр Рома сәркәрдәси ишә гарышмасајды, Булусу өләнә кими дөјәҹәкдиләр. Сәркәрдә Булусу мүһафизә алтына алды. Одур-будур, Булус бир дә дөрд илдән сонра азадлыға чыхды. Амма тәһлүкә һәлә совушмамышды. Сәркәрдә јәһудиләрдән нә үчүн Булусун үстүнә һүҹум чәкдикләрини сорушанда һәрә бир шеј деди. Ҹамаат елә һај-күј гопармышды ки, сәркәрдә һеч нә баша дүшмәди. Вәзијјәт о јерә ҝәлиб чыхды ки, әсҝәрләр Булусу һәрфи мәнада ҝөтүрүб апармалы олдулар. Казарманын ҝирәҹәјиндә Булус сәркәрдәјә деди: «Иҹазә вер, ҹамаата мүраҹиәт едим» (Һәв. 21:39). Сәркәрдә етираз етмәди вә Булус ҹәсарәтлә иманыны мүдафиә етмәјә башлады.
14, 15. а) Булус јәһудиләрә нәји изаһ етди? б) Јәһудиләрин Булуса гәзәбләнмәләринин сәбәбини өјрәнмәк үчүн ромалы сәркәрдә нә етди?
14 «Өз мүдафиәм үчүн бир нечә кәлмә сөз демәк истәјирәм»,— дејә Булус сөзә башлады (Һәв. 22:1). Булус издиһама ибрани дилиндә мүраҹиәт етди. Онун ибрани дилиндә данышдығыны ешидәндә ҹамаат сакитләшди. Булус нә үчүн Мәсиһин давамчысы олдуғуну бирҹә-бирҹә изаһ етди? Бу заман о, елә мәгамлара тохунду ки, әҝәр јәһудиләр истәсәјдиләр, өзләри дә бунлары арашдырыб дәгигләшдирә биләрдиләр. Булус гејд етди ки, о, танынмыш фәриси Гәмлаилин јанында тәһсил алыб вә бурадакыларын бәзиләринин дә билдији кими, вахтилә Мәсиһин давамчыларыны тәгиб едиб. Амма Дәмәшгә ҝедәндә дирилмиш Иса вәһјдә ҝөрүнүб онунла данышмышды. Булусун јолдашлары сачан ҝур ишығы ҝөрүр, сәси ешидир, амма сөзләри анламырдылар (Һәв. 9:7; 22:9). Ҝөрүнтүнү аландан сонра Булусун ҝөзләри тутулмушду. Јолдашлары әлиндән тутуб ону Дәмәшгә ҝәтирмәли олмушдулар. Орада Һәнәнја адлы бир јәһуди мөҹүзәви шәкилдә Булусун ҝөзүнү ачмышды.
15 Булус сөзүнә давам едиб деди ки, Јерусәлимә гајыданда Иса она мәбәддә ҝөрүнмүшдү. Сөз бу јерә ҝәлиб чатанда јәһудиләр гәзәблә гышгырмаға башладылар: «Бу адамы јер үзүндән јох един, беләси јашамалы дејил!» (Һәв. 22:22). Булусу хилас етмәк үчүн сәркәрдә ону казармаја апармағы әмр етди. Јәһудиләрин нәјә ҝөрә она гәзәбләндијини өјрәнмәк истәјән сәркәрдә тапшырды ки, ону гамчылајыб сорғу-суал етсинләр. Булус исә өз һүгугларындан истифадә етмәк гәрарына ҝәлиб Рома вәтәндашы олдуғуну билдирди. Бу ҝүн дә Јеһоваја ибадәт едәнләр иманларыны мүдафиә етмәк үчүн ганунун тәгдим етдији һүгуглардан истифадә едирләр. (« Рома гануну вә Рома вәтәндашлары», еләҹә дә « Мүасир дөврдә һүгуги мүбаризәләр» адлы чәрчивәләрә бах.) Булусун Рома вәтәндашы олдуғуну ешидәндә сәркәрдә баша дүшдү ки, истәдијини өјрәнмәк үчүн башга үсула әл атмалыдыр. Нөвбәти ҝүн о, Синедрионун, јәни јәһуди али мәһкәмәсинин хүсуси иҹласыны чағырды вә Булусу ора ҝәтиздирди.
«Мән фәрисијәм» (Һәвариләрин ишләри 23:1—10)
16, 17. а) Булус Синедриона мүраҹиәт едәндә нә баш верди? б) Булус һәлим олмаға даир һансы нүмунәни гојду?
16 Булус Синедрион гаршысында өзүнү мүдафиә етмәјә башлајараг деди: «Гардашлар, мән бүтүн өмрүм боју Аллаһын гаршысында тәртәмиз виҹданла јашамышам» (Һәв. 23:1). Амма сөзүнүн далыны ҝәтирә билмәди. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Онда баш каһин Һәнәнја Булусун јанында дуранлара әмр етди ки, онун ағзындан вурсунлар» (Һәв. 23:2). Сән тәһгирә бир бах! Инсаны динләмәмиш онунла јаланчы кими рәфтар едилән јердә һансы һагг-әдаләтдән данышмаг олар? Буна ҝөрә дә тәәҹҹүблү дејил ки, Булус она деди: «Еј икиүзлү, Аллаһ да сәни вураҹаг. Неҹә олур ки, сән отуруб Ганунун әсасында мәни мүһакимә едирсән, ејни заманда да Гануну позуб мәни вурмағы әмр едирсән?» (Һәв. 23:3).
17 Әтрафдакылар дәһшәтә ҝәлдиләр. Амма онлары дәһшәтә ҝәтирән Булуса вуран адамын һәрәкәти јох, Булусун сөзләри олду. Онлар гәзәблә сорушдулар: «Сән Аллаһын баш каһинини тәһгир едирсән?» Булус ҹавабы илә јанындакылара һәлим олмаға вә гануна неҹә һөрмәт ҝөстәрмәјә даир нүмунә верди. О деди: «Гардашлар, мән онун баш каһин олдуғуну билмирдим. Ахы Мүгәддәс Јазыларда јазылыб: “Халгынын башчысы һаггында пис данышма”» d (Һәв. 23:4, 5; Чых. 22:28). Булус Синедрионун фәрисиләрдән вә саддукиләрдән ибарәт олдуғуну ҝөрүб тамам башга үсула әл атды. О деди: «Гардашлар, мән фәрисијәм, фәриси оғлујам! Мәни өлүләрин дирилмәсинә инандығым үчүн мүһакимә едирләр» (Һәв. 23:6).
Мүхтәлиф динләрдән олан инсанларла сөһбәт едәркән Булус кими биз дә ортаг фикирләр әсасында данышмаға чалышырыг
18. Нә үчүн Булус өзүнү фәриси адландырды вә мүәјјән вәзијјәтләрдә биз ејни үсулдан неҹә истифадә едә биләрик?
18 Нә үчүн Булус өзүнү фәриси адландырды? Чүнки о, фәриси оғлу иди, јәни фәриси тәригәтинә мәнсуб олан аиләдән чыхмышды. Бу сәбәбдән, чохлары һәлә дә она фәриси кими бахырды e. Бәс Булус фәрисиләрин дирилмәјә даир фикирләринә неҹә шәрик ола биләрди? Ахы фәрисиләрин фикринҹә, инсан өләндә онун руһу јашамаға давам едирди, салеһләрин исә руһу тәкрар-тәкрар инсан бәдәниндә јашајырды. Булус белә шејләрә инанмырды. О, дирилмәнин Исанын сөјләдији кими олаҹағына инанырды (Јәһ. 5:25—29). Амма өлүмлә һәр шејин битмәмәси мәсәләсиндә Булус фәрисиләрлә разылашырды. Ҝәләҹәк һәјата инанмајан саддукиләр исә бу фикри гәтијјән гәбул етмирдиләр. Биз дә мүхтәлиф динләрдән олан инсанларла сөһбәт едәркән ејни үсулдан истифадә едә биләрик. Онлара дејә биләрик ки, биз дә онлар кими Аллаһа инанырыг. Дүздүр, ола билсин, онлар өз аллаһларына инанырлар, биз исә Мүгәддәс Китабда һаггында данышылан Аллаһа. Бунунла белә, онлар да, биз дә Аллаһын варлығына инанырыг.
19. Синедрионун иҹласына нәјә ҝөрә чахнашма дүшдү?
19 Булусун сөзләри Синедрионда парчаланма салды. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Орада һај-күј галхды. Фәрисиләрин сырасындан олан мирзәләрдән бәзиләри галхдылар вә һөҹәтлә дедиләр: “Бизим фикримизҹә, бу адам ҝүнаһсыздыр, мәҝәр онунла мәләк ја руһ даныша билмәз?”» (Һәв. 23:9). Елә тәкҹә мәләјин Булусла данышмасыны демәк саддукиләри өзләриндән чыхармаг үчүн бәс иди, ахы онлар мәләкләрин мөвҹуд олдуғуна инанмырдылар. (« Саддукиләр вә фәрисиләр» адлы чәрчивәјә бах.) Чахнашма елә дәрәҹәјә ҝәлиб чатды ки, сәркәрдә јенә дә һәварини ҝүҹ-бәла илә јәһудиләрин әлиндән гуртарды (Һәв. 23:10). Буна бахмајараг, тәһлүкә һәлә совушмамышды. Ҝөрәсән һәварини инди нә ҝөзләјир? Бу һагда ҝәлән фәсилдә өјрәнәҹәјик.
a Чох сајда јәһудинин мәсиһилији гәбул етмәсиндән белә нәтиҹәјә ҝәлмәк олар ки, Јәһудијјәдә чохлу јығынҹаг вар иди. Бу јығынҹаглар ҝөрүшләрини евләрдә кечирирдиләр.
b Бир нечә ил сонра һәвари Булус ибраниләрә јаздығы мәктубда јени әһдин үстүнлүјүнә даир сүбутлар ҝәтирмишди. Һәмин мәктубда о, ајдын шәкилдә ҝөстәрмишди ки, јени әһд көһнә әһди гүввәдән салыб. Булусун ҝәтирдији тутарлы дәлилләрин фајдасы чох бөјүк иди. Јәһуди мәсиһиләр онлардан истифадә едәрәк јәһудиләрдән олан әлејһдарларына ҹаваб верә биләрдиләр. Һәмчинин, шүбһәсиз ки, бу, Мусанын ганунуна һәддиндән артыг әһәмијјәт верән бәзи мәсиһиләрин иманыны мөһкәмләндирмишди (Ибр. 8:7—13).
c Алимләр еһтимал едирләр ки, һәмин дөрд нәфәр нәзири әһди вермишди (Сај. 6:1—21). Бу әһд Мусанын ганунуна әсасән верилирди, Ганун исә артыг гүввәдә дејилди. Буна бахмајараг, јәгин Булус фикирләширди ки, онларын Јеһова илә бағладыглары әһди јеринә јетирмәләриндә сәһв бир шеј јохдур. Буна ҝөрә дә онларын хәрҹләрини чәксә вә онларла бир јердә мәбәдә ҝетсә, пис һеч нә етмәјәҹәк. Биз дәгиг билмирик, сөһбәт һансы әһддән ҝедир, лакин бир шеј ајдындыр: ола билмәз ки, Булус һејван гурбанынын инсаны ҝүнаһдан тәмизләдијинә инанараг, адәтән нәзириләрин етдији кими, һејван гурбаны ҝәтирсин. Мәсиһин камил гурбаны олан јердә һејван гурбанынын артыг һеч бир дәјәри јох иди, о, ҝүнаһлары јуја билмәзди. Тәфәррүатлары билмәсәк дә, әмин ола биләрик ки, Булус виҹданына зидд ҝедән һеч бир шеји етмәзди.
d Бәзиләринин фикринҹә, ҝөзләри зәиф ҝөрдүјүндән Булус баш каһини таныја билмәмишди. Јахуд да, ола билсин, чохдандыр Јерусәлимдә олмамышды дејә, кимин баш каһин олдуғуну билмирди. Бәлкә дә, Булус адамларын арасындан кимин ону вурмағы әмр етдијини ҝөрә билмәмишди.
e Гырх доггузунҹу илдә һәвариләрин вә ағсаггалларын гејри-јәһудиләрин Мусанын ганунуна риајәт едиб-етмәмәли олдугларыны мүзакирә етдији ҝөрүш тәсвир олунаркән орадакы бәзи мәсиһиләр һаггында «фәриси тәригәтинин үзвү олмуш бәзи иманлылар» кими данышылыр (Һәв. 15:5). Ҝөрүнүр, әввәлләр фәриси олдугларындан һәмин мәсиһиләрә һәлә дә фәриси кими бахырдылар.
