ЈАХЫНЫНЫ итирмиш бир киши јазыр: «Инҝилтәрәдә бүтүн ушаглар кими, мәнә дә ҹамаатын ичиндә өз һиссләрими бүрузә вермәмәји ­ашыламышдылар. Јадыма ҝәлир ки, кимсә мәни инҹидәндә кечмиш һәрбичи олан атам дишләрини бир-биринә гыҹајыб дејирди: “Ағлама!” Аиләдә дөрд ушаг идик. Анамын бизи нә вахтса өпүб-гуҹагладығы һеч јадыма ҝәлмир. Атам вәфат едәндә 56 јашым варды. Мән дахилимдә дөзүлмәз бошлуг һисс едирдим. Анҹаг илк вахтлар ағлаја билмирдим».

Бәзи халгларда инсанлар өз һиссләрини ачыг ифадә едирләр. Онларын севинҹи дә, кәдәри дә әтрафдакылара бәлли олур. Диҝәр тәрәфдән исә, бәзи өлкәләрдә, хүсусән дә шимали Авропада вә Британијада инсанлара, әсасән дә кишиләрә һиссләрини ҝизләтмәк, емосијаларыны боғмаг ашыланыр. Лакин әзиз адамыны итирәркән кәдәри бүрузә вермәкдә сәһв бир шеј вармы? Мүгәддәс Китаб бу һагда нә дејир?

Мүгәддәс Китаб Аралыг дәнизинин шәргиндә јашајан вә һиссләрини ачыг ҝөстәрән ибрани халгынын нүмајәндәләри тәрәфиндән јазылмышдыр. Орада кәдәрини ачыг ифадә едән бир чох шәхсләрин нүмунәләри вар. Давуд падшаһ гәтлә јетирилмиш оғлу Әмнуна ҝөрә һөнкүр–һөнкүр ағлады (2 Ишмуил 13:28—39). О, һәтта падшаһлығы әлә кечирмәк истәјән хәјанәткар оғлу Абсаламын өлүмүнә ҝөрә дә кәдәрләнмишди. Мүгәддәс Китабда бу һагда белә дејилир: «Бу хәбәр [Давуд] падшаһы сарсытды. О, ағлаја-ағлаја дарвазанын үстүндәки отаға галхды. Ҝедә-ҝедә дејирди: “Оғлум, оғлум Абсалам, оғлум Абсалам! Каш сәнин јеринә мән өләјдим, Абсалам, оғлум, оғлум!”» (2 Ишмуил 18:33). Һәр бир ата кими, Давуд да ағламышды. Өз ушағынын јеринә өлмәк истәјән нечә-нечә валидејн олуб! Чүнки өвладын валидејндән габаг өлмәси гејри-тәбии бир һалдыр.

Бәс досту Илазәрин өлүмү Исаја неҹә тәсир етмишди? Иса онун гәбринә јахынлашанда ҝөз јашларыны сахлаја билмәмишди (Јәһја 11:30—38). Сонралар Мәҹдәлли Мәрјәм дә Исанын мәзарынын јанында ағламышды (Јәһја 20:11—16). Дүздүр, Мүгәддәс Китабын дирилмә һаггында олан үмидинә малик олан мәсиһиләр өлүләрин вәзијјәти илә бағлы етигадлары Мүгәддәс Китаба әсасланмајан инсанлар гәдәр гәм-кәдәрә батмырлар. Лакин ади инсани һиссләрә малик олан һәгиги мәсиһиләр,  һәтта дирилмәнин олаҹағына үмид етсәләр дә, әзиз инсаны итирдикдә кәдәрләнир вә ҝөз јашы төкүрләр (1 Салоникилиләрә 4:13, 14).

Бәс сизин һаггынызда нә демәк олар? Һиссләринизи билдирмәјә чәкинирсинизми? Бу, сизин үчүн чәтиндирми? Мүтәхәссисләр нәји төвсијә едирләр? Чох вахт онларын мүасир бахышлары, садәҹә олараг, гәдим дөврләрдә гәләмә алынмыш Мүгәддәс Китабын илаһи мүдриклијини әкс етдирир. Онларын сөзләринә ҝөрә, биз кәдәри ичимиздә сахламалы дејилик, ону бүрузә вермәлијик. Бу, бизә Әјјуб, Давуд, Әрәмја кими, кечмишдә јашамыш иманлы инсанлары хатырладыр. Онлар өз һиссләрини гәтијјән боғмурдулар. Әксинә, Мүгәддәс Китабдан ҝөрүндүјү кими, онлар өз кәдәрләрини ачыг ифадә едирдиләр. Буна ҝөрә дә өзүмүзү инсанлардан тәҹрид етмәк дүзҝүн дејил (Мәсәлләр 18:1).  Әлбәттә, мүхтәлиф халгларда инсанлар өлүләрини мүхтәлиф ҹүр ағлајыр. Бу һәм дә ҝениш јајылмыш дини етигадлардан асылыдыр *.

Бәс әҝәр сиз ағламаг истәјирсинизсә, онда неҹә? Ағламаг инсан хисләтинә хасдыр. Бир даһа јадыныза салын ки, Илазәр өләркән Иса «дәриндән аһ чәкиб... ағлады» (Јәһја 11:33, 35). О, бунунла ҝөстәрди ки, инсанын әзизинин өлүмүнә ҝөрә ағламасы тәбии һалдыр.

Бу, Рејчел адлы көрпәсини итирән Аннанын нүмунәсиндән ҝөрүнүр. Онун јолдашы дејир: «Чох гәрибә иди ки, дәфн вахты нә Анна, нә дә мән ағламадыг. Биздән башга һамы ағлајырды». Ҹаваб олараг Анна дејир: «Бу, дүздүр, анҹаг сонра мән икимизин дә јеринә чохлу ағладым. Бир нечә һәфтә кечдикдән сонра евдә тәк оланда бирдән-бирә баш верән һадисәнин бүтүн дәһшәтини һисс етдим. Бүтүн ҝүнү ағлајыб үрәјими бошалтдым. Ағламағын мәнә һәгигәтән дә көмәји дәјди. Белә ки, өзүмү бир гәдәр јахшы һисс етмәјә башладым. Көрпәми итирдијимә ҝөрә мәнә ағламаг лазым иди. Мән әминәм ки, итки үз верән инсанлара ағлајыб үрәкләрини бошалтмаг лазымдыр. Башгалары: “Ағлама”, — десәләр дә, бунун һеч бир көмәји дәјмир».

Әзиз адамы итирәндә бәзи инсанлар һансы һиссләри кечирмишләр? Мәсәлән, ҝөтүрәк Хуанитаны. О, ушаг иткисинин нә демәк олдуғуну јахшы билир, чүнки дүз беш дәфә ушаг салмышды. Бир дәфә о, јенидән һамилә галды. Автомобил гәзасы уҹбатындан хәстәханаја дүшәркән онун нәләр кечирдијини баша дүшмәк олар. Ики һәфтә сонра о, көрпәсини, ҹәми 900 грам чәкиси олан балаҹа Ванессаны вахтындан әввәл дүнјаја ҝәтирди. Хуанита хатырлајыр: «Бу елә хош дујғу иди ки. Нәһајәт, мән ана олмушдум!»

Лакин онун хошбәхтлији чох чәкмәди. Дөрд ҝүн сонра Ванесса өлдү. Хуанита јадына салыр:  «Гәлбимдә дәрин бир бошлуг һисс едирдим. Ана олмаг имканым әлимдән алынмышды. Елә бил үрәјимин јарысыны гопармышдылар. Ванесса үчүн һазырладығымыз отаға ҝирәндә, она алдығым палтарлара баханда үрәјим ағрыјырды. Нөвбәти бир нечә ај әрзиндә мән онун доғум ҝүнүнүн хатирәләри илә јашајырдым. Һеч кимлә данышмаг истәмирдим».

Бу ана һәддиндән артыгмы һәссас иди? Ола билсин, башгаларына буну баша дүшмәк чәтиндир, лакин Хуанита кими, өвлад иткиси илә үзләшәнләр дејирләр ки, бөјүк адамын өлүмүнә неҹә кәдәрләнәрдиләрсә, өз көрпәләри үчүн дә елә кәдәрләнмишдиләр. Онлар дејирләр ки, ушаг дүнјаја ҝәлмәздән чох әввәл валидејнләр ону севмәјә башлајыр. Ана илә көрпә арасында хүсуси бағлылыг олур. Көрпә өләндә анаја елә ҝәлир ки, санки һәјатда јашамыш бир инсан вәфат едиб. Әтрафдакылар буну баша дүшмәлидир.

Башга бир ана үрәјиндә анаданҝәлмә проблеми олан алты јашлы оғлуну гәфләтән итирәркән һансы һиссләри кечирдији һагда белә дејир: «Мән мүхтәлиф вәзијјәтләрә дүшүрдүм — донуб галыр, баш верәнләрә инанмыр, өзүмү ҝүнаһкар һисс едирдим. Ушағын вәзијјәтинин нә дәрәҹәдә ҹидди олдуғуну баша дүшмәдикләри үчүн јолдашыма вә һәкимә аҹығым тутурду».

Гәзәб кәдәрин диҝәр әламәтидир. Белә ки, јаслы инсан һәкимләрин вә тибб баҹыларынын өлән үчүн әлләриндән ҝәләни етмәдикләрини дүшүнәрәк онлара гәзәбләнә биләр. Јахуд нәјисә дүз демәдијини вә ја етмәдијини дүшүндүјү достлара вә гоһумлара аҹығы тута биләр. Бәзиләри сағламлығына башысојуг јанашдығы үчүн вәфат етмиш адама һирсләнир. Стела дејир: «Јадымдадыр, мән јолдашыма јаман һирсләнмишдим, чүнки билирдим ки, һәр шеј башга ҹүр ола биләрди. О, чох зәиф иди, буна бахмајараг, һәкимләрин хәбәрдарлыгларына мәһәл гојмурду». Һәрдән исә, өлән адамын мәсулијјәтләри сағ галанларын үстүнә дүшдүјү үчүн она гәзәбләнирләр.

Бәзиләри гәзәбләндикләринә ҝөрә виҹдан әзабы чәкир вә өзләрини мүһакимә едирләр. Башгалары севдикләри адамын өлүмүндә өзләрини тәгсиркар һесаб едирләр. Онлар дүшүнүрләр: «Әҝәр ону вахтында һәкимә апарсајдым, өлмәзди», «каш ки, ону һәкимә ҝетмәјә мәҹбур едәрдим», јахуд  «сағламлығына ҹидди јанашмаға мәҹбур етсәјдим, инди сағ оларды».

Хүсусилә дә доғмалары ҝөзләнилмәдән өләндә бәзи инсанлар өзләрини даһа чох ҝүнаһландырырлар. Онлар вәфат етмиш адама гәзәбләндикләри вә онунла мүбаһисә етдикләри вахтлары јада салмаға башлајырлар. Јахуд онун гаршысында дашыдыглары мәсулијјәти лазымынҹа јеринә јетирмәдикләрини дүшүнүрләр.

Бир чох аналарын узун мүддәт гәм-гүссә чәкмәси мүтәхәссисләрин сөзләрини тәсдиг едир. Белә ки, өвлад иткиси валидејнләрин, хүсусилә дә ананын һәјатында силинмәз из бурахыр.

Инсан үчүн диҝәр ағыр зәрбә һәјат јолдашыны итирмәкдир. Бирликдә фәал һәјат тәрзи сүрәнләр үчүн бу, хүсусилә сарсыдыҹы олур. Бу, о демәкдир ки, онларын бирҝә јашадыглары һәјат тәрзинә, етдикләри сәјаһәтләрә, ҝөрдүкләри ишләрә, мәшғул олдуглары әјләнҹәләрә вә бир-бириләринә олан бағлылыға сон гојулду.

Рикардо һәјат јолдашы өләркән һансы һиссләри кечирдијини белә ачыглајыр: «Онун үчүн о гәдәр дарыхырдым ки, өз һәјатымын да сона јетмәсини арзулајырдым. Онун өлүмүндән сонра һеч  кими ҝөрмәк истәмирдим. Лакин тезликлә баша дүшдүм ки, белә етмәклә һәјат јолдашымы ҝери гајтармајаҹаг, садәҹә емосионал вәзијјәтими даһа да ағырлашдыраҹағам». Буна ҝөрә дә Рикардо мәсиһи ҝөрүшләриндән вә Мүгәддәс Китаб хәбәрини башгалары илә бөлүшмәк ишиндән даһа да мөһкәм јапышды. О дејир: «Јеһованын нәвазишлә гајғыма галдығыны, һәтта хырда мәсәләләрдә белә, дуаларыма неҹә ҹаваб вердијини ҝөрәндә, Она даһа да јахынлашырдым. Гаршылашдығым ән чәтин сынаға таб ҝәтирмәјә, сөзсүз ки, Аллаһын мәһәббәтинә олан әминлијим көмәк етди». «Јолдашым үчүн һәлә дә чох дарыхырам, — дејә о етираф едир, — лакин мән там әминәм ки, Јеһова бизә сағалмаз јара вурулмасына јол вермәз».

Бир китабын мүәллифләри мәсләһәт ҝөрүрләр: «Башгаларынын сизә неҹә давранмалы вә ја һансы һиссләри кечирмәли олдуғунузу диктә етмәсинә јол вермәјин. Јахыныны итирән инсанларын һамысы ејни ҹүр гүссә чәкмир. Әтрафдакылар сизин ја һәддиндән артыг гүссә чәкдијинизи, ја да аз кәдәрләндијинизи дүшүнә биләр. Онлар һәтта нә дүшүндүкләрини сизә дә сөјләјә биләрләр. Онлары бағышлајын вә дедикләрини унутмаға чалышын. Ајры-ајры адамларын, јахуд бүтүн ҹәмијјәтин фикринә ујғунлашмаға чалышмагла сиз емосионал сағламлығынызын бәрпа олунмасына мане олаҹагсыныз» («Леаветакинҝ — Wһен анд Һоw то Сај Ҝоодбје»).

Сөзсүз ки, һәрә өз кәдәринә бир ҹүр таб ҝәтирир. Биз һансыса бир үсулун һамы үчүн ән јахшы үсул олдуғуну сүбут етмәјә чалышмырыг. Лакин гүссә чәкән адамын өзүнүн сәј ҝөстәрмәмәси, ҝерчәкликлә барыша билмәмәси тәһлүкәлидир. Бу заман үрәји јанан достларын көмәјинә еһтијаҹ јарана биләр. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Әсл дост һәр заман севәр, о, дар ҝүн үчүн доғулмуш гардашдыр». Буна ҝөрә дә көмәк истәмәјә, үрәјини бошалтмаға вә ағламаға чәкинмә (Мәсәлләр 17:17).

Итки үз верәндә гүссә чәкмәк тәбии һалдыр, һәмчинин гүссә чәкдијинизи башгаларынын ҝөрмәсиндә дә пис бир шеј јохдур. Лакин ҹаваб тәләб едән башга суаллар да вар: «Бу дәрдә неҹә дөзмәк олар? Өзүнү ҝүнаһландырмаг вә гәзәбләнмәк тәбии һалдырмы? Бу һиссләрин өһдәсиндән неҹә ҝәлмәк олар? Иткијә вә кәдәрә таб ҝәтирмәјә мәнә нә көмәк едә биләр?» Бу вә диҝәр суаллара нөвбәти һиссәдә ҹаваб вериләҹәк.