Бир сыра чох уғурлу «тәсадүфләр» олмасајды, јер үзүндә һәјат гејри-мүмкүн оларды. Онлардан бәзиләри XX әсрә кими ја кәшф олунмамыш, ја да онлар барәдә чох аз шеј өјрәнилмишди. Бу тәсадүфләрә ашағыдакылар дахилдир:

• Јер күрәсинин Сүд јолу галактикасында вә Ҝүнәш системиндә тутдуғу јер, һабелә онун орбити, фырланма охунун маиллији, фырланма сүрәти вә гејри-ади пејки олан Ај;

• ону икигат зиреһ кими горујан магнит саһәси вә атмосфер;

• планетин һавасыны вә су еһтијатыны бәрпа едән вә тәмизләјән тәбиәт дөвранлары.

Бунлары нәзәрдән кечирдикҹә өзүнүздән сорушун: «Бүтүн бу шејләр кор тәсадүф нәтиҹәсиндә әмәлә ҝәлиб, јохса мүәјјән мәгсәдлә јарадылыб?»

Адәтән, үнванымызы гејд едәндә јашадығымыз өлкәнин, шәһәрин вә күчәнин адыны ҝөстәририк. Бизим планетин дә өз «үнваны» вар: «өлкә» — Сүд јолу галактикасы, «шәһәр» — Ҝүнәш системи, «күчә» исә Јерин орбитидир. Астрономија вә физика саһәләриндә әлдә олунан наилијјәтләр сајәсиндә алимләр ҝөрмүшләр ки, планетимиз Каинатда мүкәммәл јердә јерләшир.

Әввәла, «шәһәримиз», јәни Ҝүнәш системи Сүд јолу галактикасынын идеал әразисиндә јерләшир: о, мәркәзә нә һәддиндән артыг јахын, нә дә ондан чох узагдыр. Алимләрин «һәјат зонасы» адландырдығы бу әразидә һәјат үчүн зәрури олан кимјәви елементләрин лазыми консентрасијасы вар. Галактиканын кәнарларына јахын бу елементләр һәддиндән артыг аздыр, мәркәзинә јахын әразидә исә өлдүрүҹү шүалар вә башга факторлар һәддиндән артыг чохдур вә буна ҝөрә дә ора јашајыш үчүн олдугҹа тәһлүкәлидир. «Биз ән јахшы јердә јашајырыг»,— дејә «Сајентифик Американ» журналында гејд едилир¹.

Идеал «күчә». Јер күрәсинин «күчәси», јәни орбити «шәһәрдән» — Ҝүнәш системиндән һеч дә ҝери галмыр. Јерин орбити Ҝүнәшдән тәхминән 150 милјон километр аралыда, һәјат үчүн јарарлы мәсафәдә јерләшир. Бунун сајәсиндә Јердә температур нә һәддиндән артыг јүксәк, нә дә ки ашағы олур. Бундан әлавә, Јерин орбити, демәк олар ки, даирә шәклиндә олдуғундан бүтүн ил боју Ҝүнәшлә онун арасындакы мәсафә дәјишилмәз олараг галыр.

Ҝүнәш, ејни заманда мүкәммәл «електрик стансијасыдыр». О, фасиләсиз ишләјир, идеал өлчүјә маликдир вә лазыми гәдәр енержи истеһсал едир. Әбәс јерә ону «уникал улдуз» адландырмајыблар².

Әла «гоншу». Сизә Јер күрәси үчүн «гоншу» сечмәк имканы верилсәјди, Ајдан јахшысыны тапа билмәздиниз. Диаметрә  ҝөрә Ај Јердән дөрд дәфә кичикдир. Ҝүнәш системиндәки диҝәр пејкләрлә мүгајисәдә Ај әтрафында фырландығы планетә — «гоншусуна» ҝөрә чох бөјүкдүр. Әлбәттә ки, бу садәҹә бир тәсадүф ола билмәз.

Биринҹиси, Ај Јерин еколоҝијасында ваҹиб рол ојнајан габарма вә чәкилмәләрин јаранмасына сәбәб олан әсас ҝөј ҹисмидир. О һәмчинин Јерин фырланма охунун сабит галмасына јардым едир. Ајсыз бизим планет фырфыра кими фырланараг о јана-бу јана һәрләнәрди, һәтта, ола билсин, тамамилә чевриләрди. Белә олан һалда иглимдә, габарма-чәкилмәдә вә башга саһәләрдә ҝедән дәјишикликләр бөјүк фәлакәтләрә сәбәб оларды.

Јерин охунун идеал маиллији вә фырланма сүрәти. Јерин оху тәхминән 23,4 дәрәҹә буҹаг алтында әјилиб. Бу, Јердә фәсилләрин дәјишмәсинә, һәјат үчүн лазыми температурун вә бир сыра иглим гуршагларынын олмасына имкан верир. Бир китабда дејилир ки, «Јерин охунун маиллији мәһз лазым олан дәрәҹәдәдир»³ («Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe»).

Ејни шеји Јерин фырланмасы сајәсиндә мүмкүн олан ҝеҹә вә ҝүндүзүн узунлуғу һаггында да демәк олар. Јерин фырланма сүрәти бир аз белә зәиф олсајды, ҝүн узун сүрәр вә Јер күрәсинин бир тәрәфиндә һәддиндән артыг исти, диҝәр тәрәфиндә исә һәддиндән артыг сојуг оларды. Вә әксинә, фырланма сүрәти бир гәдәр јүксәк олсајды, еһтимал ки, бу, ҝүнүн бир нечә саата гәдәр гысалмасына, арды-арасы кәсилмәјән фыртыналара вә диҝәр фәлакәтләрә сәбәб оларды.

Космос өзүндә чохлу тәһлүкәләр дашыјыр. Бунларын сырасында өлдүрүҹү радиасијанын вә метеоритләрин адыны чәкмәк олар. Бизим мави планетимиз исә, бүтүн бу тәһлүкәләрә бахмајаг, фәзада манеәсиз сүзүр. Бу нәјин сајәсиндә мүмкүндүр? Јерин һејрәтамиз зиреһи — ҝүҹлү магнит саһәси вә мәгсәдјөнлү шәкилдә дүшүнүлмүш атмосфери ону бу тәһлүкәләрдән горујур.

Јерин магнит саһәси. Јерин мәркәзиндәки фырланан әримиш дәмир күрәнин сајәсиндә космосадәк узанан бөјүк вә ҝүҹлү магнит саһәси — магнитосфер јараныр. Бу зиреһ космик радиасијанын вә Ҝүнәшдән ҝәлән потенсиал өлдүрүҹү тәһлүкәләрин — Ҝүнәш күләјинин (фәзада даим ахан јүклү зәррәҹикләр), Ҝүнәш алышмаларынын (милјардларла һидроҝен бомбасынын партламасына бәрабәр кәскин енержи ахыны) вә  Ҝүнәш таҹынын, јәни онун хариҹи атмосфер өртүјүнүн космоса бурахдығы милјардларла тон маддәләрин гаршысыны алыр. Ҝүнәш алышмалары вә Ҝүнәш таҹынын пүскүрмәси нәтиҹәсиндә Јер атмосферинин јухары гатларында баш верән гүтб парылтысы, рәнҝарәнҝ ишыгланма бу зиреһин планетимизи горудуғуна әјани сүбутдур.

Јерин атмосфери. Бу газ өртүјү сајәсиндә биз јалныз нәфәс алмырыг, о һәмчинин бизи әлавә мүдафиә илә тәмин едир. Атмосферин үст гатында, јәни стратосфердә, ултрабәнөвшәји шүаларын 99 фаизини удан оксиҝен газынын хүсуси формасы — озон вар. Беләликлә, озон гаты инсанлар вә һәјат үчүн ваҹиб олан чохлу оксиҝен ихраҹ едән планктонлар да дахил олмагла, бир чох ҹанлы организмләрин һәјатыны тәһлүкәли шүалардан горујур. Стратосфердә озонун һәҹми сабит олмур. Ултрабәнөвшәји шүалар интенсивләшдикҹә, онун да һәҹми артыр. Беләликлә, озон гаты вәзијјәтә ујғунлашан етибарлы мүһафизәчидир.

Атмосфер, һәмчинин бизи һәр ҝүн космосдан ҝәлән милјонларла ирили-хырдалы ҹисимләрин бомбардманындан горујур. Онларын әксәријјәти атмосфердә јанараг јох олур вә бу заман онлар јердән «учан улдуз» кими ҝөрүнүрләр. Атмосфер, һәтта, истилијин Јер күрәсинин һәр јеринә бәрабәр пајланмасында рол ојнајыр, ҝеҹә исә бир өртүк кими истилијин Јердән чыхыб ҝетмәсинә мүәјјән гәдәр мане олур.

Јерин атмосфери вә магнит саһәси, һәгигәтән дә, јарадылыш мөҹүзәләридир вә һәлә дә инсанлар тәрәфиндән ахыра гәдәр өјрәнилмәјиб. Ејни шеји планетимиздә һәјатын мөвҹудлуғу үчүн зәрури олан просес вә дөвранлар һаггында да демәк олар.

Тәсәввүр един ки, бир шәһәрин су тәҹһизаты вә канализасија системи сырадан чыхыб вә шәһәрә тәмиз һава дахил олмур. Ајдындыр ки, бу, хәстәликләрә вә күтләви өлүмә ҝәтириб чыхаҹаг. Ҝәлин бир аз дүшүнәк: бизим планетимиз тәзә әрзаг еһтијатлары илә тәмин едилән вә зибили чөлә атылан ресторан кими дејил. Бизи јашадан тәмиз һава вә су космосдан ҝәлмир; јерин туллантылары да ораја атылмыр. Бәс неҹә олур ки, Јер күрәси тәмиз вә һәјат үчүн јарарлы галыр? Бу, су, карбон, оксиҝен вә азот кими маддәләрин дөвраны сајәсиндә мүмкүндүр.

Су дөвраны. Су һәјат үчүн чох әһәмијјәтлидир. Онсуз һеч ким бир нечә ҝүндән артыг јашаја билмәз. Бүтүн Јер күрәси су дөвранынын сајәсиндә тәзә вә тәмиз су илә тәмин олунур. Бу просес үч мәрһәләдән ибарәтдир. 1) Ҝүнәш енержисинин тәсири алтында су бухарланараг атмосферә галхыр. 2) Су бухарынын конденсасијасы нәтиҹәсиндә булудлар әмәлә ҝәлир. 3) Булудларда јығылан тәмизләнмиш су јағыш, чискин, гар вә долу шәклиндә јерә дүшүб јенидән бухарланыр, бунунла да просес тамамланыр. Ҝөрәсән, ил әрзиндә бу просесдән нә гәдәр су кечир? Һесабламалара әсасән, әҝәр бу су бүтүн јер үзүнә бәрабәр шәкилдә јајылса, бу өртүјүн галынлығы тәхминән 80 сантиметрә чатар⁴.

Карбон вә оксиҝен дөвраны. Билдијимиз кими, јашамаг үчүн бизә нәфәс алмаг — оксиҝен удуб карбон бурахмаг лазымдыр. Милјардларла инсанын вә һејванын нәфәс алдығыны нәзәрә алсаг, белә бир суал јарана биләр: нәјә ҝөрә атмосфердә оксиҝен һеч заман түкәнмир вә карбон газынын һәҹми һәддини ашмыр? Бунун сәбәбини оксиҝен дөвраны изаһ едир. 1) Биткиләр тәнәффүс нәтиҹәсиндә бурахдығымыз карбон газыны удур, һәмин бу газын вә ҝүнәш ишығы енержисинин һесабына карбоһидрат вә оксиҝен ихраҹ едир. Бу һејрәтамиз просес фотосинтез адланыр. 2) Биз оксиҝени уданда бу дөвран тамамланыр. Бүтүн бу просесләр тәмиз, еффектив вә сәссиз шәкилдә кечир.

 Азот дөвраны. Јер үзүндә һәјатын мүмкүн олмасы һәмчинин зүлал кими үзви молекуллардан асылыдыр. А) Бу молекулларын јаранмасында азот ваҹиб рол ојнајыр. Хошбәхтликдән, атмосферин 78 фаизини азот тәшкил едир. Илдырым чахмасы нәтиҹәсиндә азот биткиләрин мәнимсәјә биләҹәји бирләшмәләрә чеврилир. Б) Сонра биткиләр бу бирләшмәләри үзви молекуллар һалына ҝәтирир. Һејванлар исә бу биткиләри јемәклә азот гәбул етмиш олурлар. Ҹ) Сон мәрһәләдә исә, биткиләр вә һејванлар өләндә, бактеријалар онлардакы азот бирләшмәләрини парчалајыр. Бунун нәтиҹәсиндә азот торпаға вә атмосферә гајыдыр. Беләликлә, бу просес баша чатыр.

Инсанларын технолоҝијада әлдә етдикләри наилијјәтләр она ҝәтириб чыхарыб ки, һәр ил емала јарамајан тонларла токсик маддәләр истеһсал олунур. Јер исә кимјәви просесләрини ишә салараг бүтүн туллантыларыны емал едир.

Сизҹә, Јерин емалетмә системи неҹә јараныб? «Әҝәр Јерин еколожи системи, һәгигәтән дә, тәсадүф нәтиҹәсиндә јарансајды, чәтин ки, әтраф мүһитдә бу ҹүр мүкәммәл һармонијанын олмасы мүмкүн оларды»,— дејә елми вә дини әсәрләрин мүәллифи Мајкл Кори изаһ едир⁵. Сиз онун ҝәлдији гәнаәт илә разысыныз?