«Ҝүнәшин истилик вермәси данылмаз факт олдуғу кими, тәкамүл дә тәкзиболунмаз фактдыр»,— дејә танынмыш тәкамүлчү, биолоҝија профессору Ричард Докинс билдирир¹⁶. Әлбәттә, тәҹрүбәләр вә бирбаша мүшаһидәләр ҝүнәшин исти олдуғуну сүбут едир. Амма ејни јолла тәкамүл тәлимини дә сүбут етмәк олармы?

Бу суала ҹаваб вермәздән өнҹә бир шејә ајдынлыг ҝәтирмәк лазымдыр. Бир чох алимләр вахт кечдикҹә ҹанлы организмләрин төрәмәләринин ҹүзи дәјишикликләрә мәруз галдығыны мүшаһидә етмишләр. Мәсәлән, инсанлар мүхтәлиф ит ҹинсләри үзәриндә селексија ишләри апарыр; нәтиҹәдә доғулан күчүкләрин, әввәлки нәсиллә мүгајисәдә, ајаглары даһа гыса, түкләри исә даһа узун олур a. Бәзи алимләр бу ҹүзи дәјишикликләри «микротәкамүл» адландырыр.

Лакин тәкамүлчүләр иддиа едирләр ки, ҹүзи дәјишикликләр милјардларла ил әрзиндә јығылараг бөјүк дәјишикликләрә — балыгларын суда-гуруда јашајанлара, мејмунабәнзәр ҹанлыларын исә инсана чеврилмәсинә сәбәб олуб. Бу тәхмин олунан дәјишикликләр «макротәкамүл» адландырылыр.

 Мәсәлән, Чарлз Дарвин өјрәдирди ки, мүшаһидә етдијимиз кичик дәјишикликләр даһа бөјүк дәјишикликләрин баш вермәсини мүмкүн едир¹⁷. Һалбуки, бу бөјүк дәјишикликләри индијә гәдәр һәлә һеч ким мүшаһидә етмәјиб. Дарвинә ҝөрә, садә һәјат формалары адландырылан организмләр «ҹүзи дәјишикликләрин» сајәсиндә тәдриҹән јер үзүндә милјонларла мүхтәлиф һәјат формаларына тәкамүл етмишләр¹⁸.

Чохларына бу фикир ағлабатан ҝөрүнүр. Онлар белә мүлаһизә јүрүдүрләр: бир нөв дахилиндә кичик дәјишикликләр баш верә билирсә, нәјә ҝөрә узун мүддәт әрзиндә тәкамүл бөјүк дәјишикликләрә сәбәб ола билмәсин? b Әслинә галса, тәкамүл тәлими үч миф үзәриндә гурулуб. Ҝәлин онлары бир-бир нәзәрдән кечирәк.

1-ҹи миф: мутасијалар (ирси дәјишикликләр) јени нөвләрин әмәлә ҝәлмәсинә сәбәб олур. Макротәкамүл тәлиминин әсасында бу фикир дурур: мутасијалар (битки вә һејванларын ҝенетик кодунда гәфләтән баш верән дәјишикликләр) битки вә һејванларын тәкҹә јени нөвләринин јох, һәмчинин јени фәсиләләринин әмәлә ҝәлмәсинә тәкан верир¹⁹.

Фактлар. Битки вә һејванларын бир чох хүсусијјәтләрини ҝенетик коддакы мәлумат, бир нөв, һүҹејрәнин нүвәсиндә јерләшән план мүәјјән едир c. Алимләр ашкар едибләр ки, мутасијалар битки вә һејванларын сонракы нәсилләриндә дәјишикликләрә сәбәб ола билир. Бәс, һәгигәтәнми ирси дәјишикликләр тамамилә јени нөвләрин әмәлә ҝәлмәсинә тәкан верир? Ҝенетика саһәсиндә тәхминән 100 ил әрзиндә апарылмыш арашдырмалар нәји ҝөстәрир?

1930-ҹу илләрин сонларында алимләр бир идејаны һәвәслә гәбул етдиләр: әҝәр тәбии сечмә — јашамаг уғрунда мүбаризәдә мүәјјән мүһит шәраитинә ујғунлашма просеси заманы гәфләтән баш верән мутасијалар нәтиҹәсиндә јени битки нөвләри әмәлә ҝәлирсә, демәли, инсанын идарә етдији сүни сечмә нәтиҹәсиндә јени нөвләрин әмәлә ҝәлмәси даһа еффектив сурәтдә баш вермәлидир. «Әксәр биологлары, ҝенетикләри, хүсусилә дә селексијачылары һәјәҹан вә севинҹ һисси бүрүмүшдү». Нә сәбәбә? Тәхминән 30 ил биткиләрин мутасија ҝенетикасыны өјрәнән вә Алманијанын Макс Планк адына Биткиләрин Селексијасы Институтундан алим Волф–Еккеһард Лөнниг d изаһ едир: «Бу алимләр белә гәнаәтә ҝәлдиләр ки, артыг битки вә һејванларын әнәнәви селексија  үсулларында ингилаб етмәјин вахты ҝәлиб чатыб. Онлар дүшүнүрдүләр ки, мутасијалар төрәдиб араларындан әлверишли оланларыны сечсәләр, битки вә һејванларын јени, даһа јахшы нөвләрини ала биләҹәкләр»²⁰. Бәли, чохлары тамамилә јени нөвләр алмаг арзусунда идиләр.

Бирләшмиш Штатларда, Асијада вә Авропада алимләр тәкамүл просесини сүрәтләндирмәји вәд едән үсуллардан истифадә едәрәк баһалы елми тәдгигатлара башладылар. 40 илдән чох сүрән интенсив арашдырмалар нә илә нәтиҹәләнди? Ҝөрүн алим Петер фон Зенбух бу һагда нә дејир: «Күлли мигдарда пул сәрф олунмасына бахмајараг, шүаландырма үсулу илә даһа сәмәрәли битки нөвләринин вә һејван ҹинсләринин алынмасы үчүн едилән бүтүн ҹәһдләр тамамилә боша чыхды»²¹. Профессор Волф–Еккеһард дә гејд едир: «1980-ҹи илләрдә алимләр арасында олан һәјәҹан долу севинҹ вә үмид тамамилә јох олду. Гәрбдә мүстәгил елми арашдырма саһәси кими мутасија селексијасындан тамамилә имтина етдиләр. Демәк олар ки, бүтүн мутантлар... ја өлмүшдүләр, ја да ки, тәбии нөвләриндән даһа зәиф идиләр» e.

100 ил әрзиндә мутасијалар үзәриндә вә 70 ил мутасија селексијасы саһәсиндә тәдгигатлар апарылмышдыр. Бу тәдгигатлар алимләрә ирси дәјишкәнлијин јени нөвләр јаратмаг баҹарығына малик олуб-олмамағы илә бағлы нәтиҹә чыхармаға имкан верди. Фактлары нәзәрдән кечирдикдән сонра Волф–Еккеһард белә нәтиҹә чыхарыр: «Мутасијалар [битки вә ја һејванын] башланғыҹ материал[ын]дан тамамилә јени нөвүн әмәлә ҝәлмәсинә тәкан вермир. Буну, XX әсрдә мутасијалар үзәриндә апарылмыш бүтүн тәдгигатларын нәтиҹәләри вә тәҹрүбәләр, еләҹә дә еһтимал нәзәријјәси тәсдиг едир».

Бунлары нәзәрә алсаг, мутасија бир нөвүн тамамилә јени бир нөв ҹанлыја тәкамүл етмәсинә тәкан верирми? Ајдындыр ки, јох! Волф–Еккеһард апардығы тәдгигатларын нәтиҹәсиндә белә гәнаәтә ҝәлир: «Ҝенетик ҹәһәтдән бир-бириндән фәргли олан нөвләрин мүәјјән сәрһәди вә ја чәрчивәси вар. Бу, тәсадүфи мутасијаларын онлары дәјишмәсинә јол вермир»²².

Инди исә дүшүнүн: әҝәр јүксәкихтисаслы мүтәхәссисләр сүни јолла мутасијалар төрәдиб әлверишли оланлары сечиб јени нөв јарада билмирләрсә, буну шүурсуз бир гүввә едә биләрми? Тәдгигатлардан ҝөрүндүјү кими, әҝәр мутасијалар башланғыҹ фәрди тамамилә јени бир фәрдә чевирә билмирсә, ҝөрәсән, онда макротәкамүл неҹә баш верирди?

2-ҹи миф: тәбии сечмә јени нөвләрин әмәлә ҝәлмәсинә тәкан верир. Дарвинә ҝөрә, јашамаг уғрунда мүбаризәдә адәтән мүәјјән мүһит шәраитинә даһа јахшы ујғунлашан фәрдләр сечиләрәк саламат галыр, ујғунлаша билмәјәнләр исә әввәл-ахыр мәһв олур. Бу ҝүн тәкамүлчүләр һесаб едирләр ки, ајры-ајры нөвләр јајылдыгҹа вә тәҹрид олундугҹа, тәбии сечмә заманы јалныз јени мүһитә даһа јахшы ујғунлашмаг үчүн ирси дәјишиклик нәтиҹәсиндә мүәјјән әламәтләри инкишаф едән фәрдләр саламат галмышлар. Тәкамүлчүләрин фикринҹә, бу тәҹрид олунмуш груплар јаваш-јаваш тамамилә јени нөвләрә чеврилмишләр.

Фактлар. Әввәлдә дејилдији кими, елми тәдгигатлар ачыг-ајдын ҝөстәрир ки, мутасијалар тамамилә јени битки вә һејван нөвләринин әмәлә ҝәлмәсинә сәбәб олмур. Бәс алимләр тәбии сечмә заманы әлверишли мутасијалардан јени нөвләрин әмәлә ҝәлдијини сүбут етмәк үчүн һансы дәлилләри ҝәтирирләр? АБШ Милли Елмләр Академијасынын (МЕА) 1999-ҹу илдә нәшр етдији брошүрдә  «Дарвинин Галáпагос адаларында мүшаһидә етдији һөрүҹүләрин («вүрок») 13 нөвү» ҝөстәрилир. «Һал-һазырда бу гушлар Дарвинин һөрүҹүләри кими таныныр»²³.

1970-ҹи илләрдә Питер вә Розмари Грант ҹүтлүјүнүн башчылығы алтында Принстон Университетинин бир груп алими бу гушлары өјрәнәркән ашкар етмишләр ки, һәмин адаларда бир ил сүрән гураглыгдан сонра димдији кичик олан һөрүҹүләрин сајы азалмыш, димдији бир аз бөјүк оланлар исә шәраитә даһа јахшы ујғунлаша билмишләр. Димдикләринин өлчүсү вә формасы 13 нөв һөрүҹүләрин ајырд едилмәсиндә әсас амилләрдән бири олдуғу үчүн бу кәшф чох әһәмијјәтли һесаб олунду. Сонра брошүрдә дејилир: «Грантларын һесабламаларына ҝөрә, әҝәр адаларда гураглыг он илдән бир баш версәјди, һөрүҹүләрин јени нөвү тәхминән 200 илә анҹаг јаранарды»²⁴.

Лакин МЕА-нын брошүрүндә бир шеј гејд олунмур: гураглыгдан сонракы илләрдә кичик димдикли һөрүҹүләрин төрәмәси јенидән үстүнлүк тәшкил етмәјә башлады. Алимләр фикир вермишләр ки, адада иглим шәраити дәјишәндә узун димдикли һөрүҹүләр ҹәми бир ил үстүнлүк тәшкил етмиш, сонралар исә кичик димдикли һөрүҹүләр үстүнлүјү әлә алмышлар. Һәмчинин, онларын мүшаһидәләринә ҝөрә һөрүҹүләрин мүхтәлиф «нөвләринин» чарпазлашма нәтиҹәсиндә вердикләри төрәмәләр өзләриндән даһа дөзүмлү олур; бундан алимләр белә нәтиҹәјә ҝәлдиләр: әҝәр чарпазлашма белә давам етсә, бу ики «нөв» бир-биринә гарышаҹаг вә нәтиҹәдә бир нөв әмәлә ҝәләҹәк²⁵.

Доғруданмы тәбии сечмә нәтиҹәсиндә тамамилә јени нөвләр әмәлә ҝәлир? Он илләр әввәл тәкамүлчү биолог Ҹорҹ Вилјамсда бунун мүмкүнлүјүнә шүбһә јаранды²⁶. 1999-ҹу илдә тәкамүлчү Ҹефри Швартс јазырды ки, тәбии сечмә нөвләрә дәјишкән мүһитә ујғунлашмаға көмәк едир, лакин јени бир шеј јаратмыр²⁷.

Һәгигәтән дә, Дарвинин һөрүҹүләри «јени бир шејә» чеврилмәдиләр. Онлар әввәлләр олдуғу кими, бу ҝүн дә һөрүҹү олараг галыблар. Нөвләрарасы чарпазлашма факты исә, бәзи тәкамүлчүләрин нөвләри мүәјјән етмә үсулларыны шүбһә алтына гојур. Бундан әлавә, бу гушлар һаггында әлдә олунан мәлуматлар ҝөстәрир ки, һәтта мөтәбәр  елми академијалар белә дәлилләр ҝәтирәркән гәрәзли ола биләрләр.

3-ҹү миф: палеонтоложи мәлуматлар макротәкамүл нәзәријјәсини тәсдиг едир. Јухарыда ады чәкилән брошүр охуҹулара алимләр тәрәфиндән ашкар олунан мүхтәлиф һејван галыгларынын макротәкамүл нәзәријјәсини тамамилә сүбут етдији тәәссүратыны бағышлајыр. Орада дејилир: «Балыгларла суда-гуруда јашајанлар, суда-гуруда јашајанларла сүрүнәнләр, сүрүнәнләрлә мәмәлиләр вә еләҹә дә приматлар арасында о гәдәр чох сајда ара кечид формалары тапылмышдыр ки, онларын арасында бир нөвүн диҝәринә нә заман кечдијини дәгиг мүәјјән етмәк чох чәтиндир»²⁸.

Фактлар. МЕА-нын брошүрүндә дејиләнләр чох мүбаһисәли мәсәләдир. Нәјә ҝөрә? Тәкамүл нәзәријјәсинин гаты тәрәфдары алим Најлс Елдриҹин дедикләринә әсасән, палеонтоложи мәлуматлар «нөвләрин әксәријјәтинин, демәк олар ки, [узун мүддәт әрзиндә] һеч бир тәкамүл дәјишиклијинә мәруз галмадығыны» ҝөстәрир²⁹ f.

Бу ҝүнәдәк бүтүн дүнјада алимләр газынты һалында тапылмыш 200 милјона гәдәр һејван галыгларыны каталога дахил етмишләр. Бир чох тәдгигатчыларын фикринҹә, бу палеонтоложи мәлуматлар әсас һејван групларынын гәфилдән јарандығыны вә демәк олар ки, һеч бир дәјишиклијә мәруз галмадығыны, һәмчинин бир чох нөвләрин гәфилдән неҹә јаранмышдыса, еләҹә дә јох олдуғуну ҝөстәрир.

Ахы нәјә ҝөрә бир чох танынмыш тәкамүлчүләр макротәкамүлүн факт олдуғуну иддиа едирләр? Нүфузлу тәкамүлчү Ричард Левонтин сәмими олараг јазыр ки, бир чох алимләр, садәҹә олараг, «материализм нәзәријјәсинә садиг галдыглары» үчүн мәнтигә сығмајан елми фикирләри гәбул етмәјә һазырдырлар g. Чохлары шүурлу Јараданын олдуғу һагда фикирләшмәк белә истәмир. Чүнки онлар «Јараданын мөвҹуд олмасы фикрини, садәҹә олараг, гәбул едә билмирләр»,— дејә Левонтин јазыр³⁰.

Бунунла бағлы «Сајентифик Американ» журналында сосиолог Родни Старкын сөзләри ҝәтирилир: «200 илдир бејнимизә јеридирдиләр ки, әҝәр алим олмаг истәјирсәнсә, бејнини дини фикирләрлә долдурмамалысан». О, һәмчинин гејд етмишдир ки, елми тәдгигат институтларында «дини бахышлары олан алимләр сусмаға чалышырлар»³¹.

Әҝәр сиз макротәкамүл нәзәријјәсини факт кими гәбул едирсинизсә, онда инанмалысыныз ки, агностик вә атеист алимләр өз шәхси фикирләрини елми сүбутлара гатмырлар. Инанмалысыныз ки, бүтүн нөв мүрәккәб һәјат формалары мутасија вә тәбии сечмә нәтиҹәсиндә әмәлә ҝәлмишдир, һалбуки, јүз ил әрзиндә милјардларла мутасијалар үзәриндә апарылмыш тәдгигатлар һеч бир ајры нөвүн тамамилә јени бир нөвә чеврилдијини ҝөстәрмәмишдир. Палеонтоложи мәлуматларын әсас битки вә һејван нөвләринин гәфил јарандығыны вә һәтта милјардларла илләр әрзиндә диҝәр нөвләрә чеврилмәдијини ҝөстәрмәсинә бахмајараг, инанмалысыныз ки, бүтүн ҹанлы организмләр јаваш-јаваш үмуми әҹдадындан тәкамүл едәрәк индики вәзијјәтә ҝәлиб чатмышлар. Сизҹә, белә инам фактлара әсасланырмы? Јохса бу, садәҹә олараг мифдир? Һәгигәтән дә, тәкамүлә инам, өз-өзлүјүндә, бир нөв, «имандыр».