А Б В Г Д Е Ә З И Ј К Ҝ Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ч Ҹ Ш

А

• Ав

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә бешинҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә он биринҹи ајын ады. Ијулун ортасындан августун ортасына гәдәр давам едирди. Мүгәддәс Китабда (бундан сонра МК) бу ада раст ҝәлинмир, «бешинҹи ај» кими верилир (Сј 33:38; Үз 7:9). Б15 әлавәсинә бах.

• Ағанын шам јемәји

  Мәсиһин бәдәнинин вә ганынын рәмзи олан мајасыз чөрәк вә шәрабдан ибарәт сүфрә; Иса Мәсиһин өлүмүнүн хатирә мәрасими (1Кр 11:20, 23—26).

• Адар

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә он икинҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә алтынҹы ајын ады. Февралын ортасындан мартын ортасына гәдәр давам едирди (Әс 3:7). Б15 әлавәсинә бах.

• Азад; азад едилмиш

  Рома империјасында азад доғулуб бүтүн вәтәндаш һүгугларына малик адама «азад», азадлыг верилмиш гуллара исә «азад едилмиш» дејилирди. Рәсми сурәтдә азад едилмиш адама Рома вәтәндашлығы верилирди, лакин беләләринин сијаси вәзифә тутмаг һүгугу јох иди. Көләликдән гејри-рәсми шәкилдә азад едилмиш адам там вәтәндашлыг һүгугуна малик олмурду (1Кр 7:22).

• Азадлыг или

  Исраиллиләрин вәд олунмуш дијара ҝәлдији вахтдан етибарән һәр әллинҹи ил. Азадлыг или әрзиндә торпаг динҹә гојулур, јәһуди гуллар азад едилирди. Сатылмыш ирси торпаглар һәмин ил ҝери гајтарылырды. Азадлыг или бир нөв ил боју давам едән бајрам иди; Исраил халгы Аллаһын онлары тәшкил етдији әввәлки вәзијјәтә гајыдырды (Лв 25:10).

• Азазел

  Ибраниҹәдән тәхмини мәнасы «јох олан тәкә». Кәффарә ҝүнүндә азазел үчүн ајрылмыш тәкә сәһраја бурахылырды, рәмзи мәнада халгын өтән илдә етдији ҝүнаһлары өзү илә апарырды (Лв 16:8, 10).

• Азғынлыг

  Јун. аселҝеја. Аллаһын ганунуну ҹидди шәкилдә, утанмазҹасына, арсызлыгла позан һәрәкәтләр. Рәһбәрлијә, ганун вә гајдалара һөрмәтсизлик, һәгарәт. Кичик хәталара аид дејил (Гт 5:19; 2Бт 2:7).

• Алабастер габы

  Мисирин Алабастрон шәһәри јахынлығында чыхарылан дашдан дүзәлдилән кичик әтир габы. Ичиндә баһалы әтир сахланылырды. Габын боғазы, адәтән, назик олурду вә әтирин ахыб төкүлмәмәси үчүн ағзы мөһкәм тыханырды. Сонрадан габын дүзәлдилдији дашын өзү дә алабастер адландырылды (Мт 26:7, һашијәдә).

• Аламут

  «Гызлар» мәнасыны верән бу мусиги термининин ҹаван гызларын сопрано сәси илә әлагәдар олдуғу ҝүман едилир. Бу термин мусиги парчасынын вә јахуд аккомпанементин јүксәк реҝистрдә ифасы үчүн ҝөстәриш иди (1См 15:20; Зб 46, мүгәддимәдә).

• Аллаһын Оғлу

  Бу ифадә мәҹази мәнада ишләнир; һәр шејин Халиги Уҹа Аллаһын арвады вә ја гадындан доғулан өвлады ола билмәз. Әсас етибарилә Иса Мәсиһә шамил едилән бу мәҹаз онун Аллаһын хүсусијјәтләринә охшар хүсусијјәтләрлә јарадылдығыны вә Аллаһа чох јахын олдуғуну вурғуламаг үчүн ишләнир. Бу ифадәнин мәләкләр вә илк инсан Адәмлә әлагәдар ишләнмәси дә һәмин сәбәбләрдән ирәли ҝәлир (Әј 1:6; Лк 3:38). Ҝөјдә Иса Мәсиһлә һәмварис олмаг үчүн Аллаһ-Тааланын сечдији адамлара «Аллаһын оғуллары» дејилир (Рм 8:14—17). Гәдим Исраилдә һакимләр Аллаһын һакимијјәтини тәмсил етдикләри үчүн мәҹази мәнада «Һагг-Тааланын оғуллары» адланырды (Зб 82:6).

• Аллаһын Падшаһлығы

  Аллаһын али һакимијјәтини тәмсил едән һөкумәт. Бу һөкумәтин башына Аллаһ-Таала Иса Мәсиһи тәјин едиб (Мт 12:28; Лк 4:43; 1Кр 15:50).

•  Алфа вә омега

  Јунан әлифбасында биринҹи вә сонунҹу һәрфин ады. Бу адлар Вәһј китабында үч дәфә Аллаһын сифәти кими гоша ишләнир вә бу контекстләрдә «биринҹи вә ахырынҹы», «әввәл вә ахыр» мәнасыны дашыјыр (Вһ 1:8; 21:6; 22:13).

• Амин

  Мәнасы «гој белә олсун», «мүтләг» демәкдир. Ибраниҹә «садиг, етибарлы олмаг» мәнасыны дашыјан аман сөзүндән әмәлә ҝәлир. «Амин» сөзү вәди, дуаны вә ја фикри тәсдигләмәк үчүн дејилирди. Вәһј китабында һәмчинин Иса Мәсиһә верилән адлардан бири кими ишләнир (Гн 27:26; 1См 16:36; Вһ 3:14).

• Арам; Арамиләр

  Сам оғлу Арамын төрәмәләри. Јашадыглары әразиләр гәрбдә Ливан дағларына, шәргдә Икичајарасына, шималда Тавр дағларына, ҹәнубда Дәмәшгә вә ондан да ҹәнуба узанырды. Бу әразијә ибраниҹә Арам дејилирди. Сонрадан әрази Сурија, сакинләри исә суријалылар адланмаға башлады (Јр 25:20; Гн 26:5; Һш 12:12).

• Арами дили

  Ибрани дилинә гоһум дил сајылан вә ејни әлифбасы олан сами дили. Арамиләрин дили кими мејдана чыхмыш, сонрадан Ашшур вә Бабил империјаларында бејнәлхалг дил вә тиҹарәт дили кими истифадә олунмушдур. Һәмчинин Фарс империјасында рәсми инзибати дил сајылырды (Үз 4:7). МК-да Үзејир, Әрәмја, Дәнјал китабларынын мүәјјән һиссәләри арами дилиндә јазылмышдыр (Үз 4:8—6:18; 7:12—26; Әр 10:11; Дн 2:4б—7:28).

• Арғаҹ

  Бах: ӘРИШ.

• Армаҝеддон

  Ибр. Һар Меҝиддон. Мәнасы: «Меҝиддо дағы». Бу сөз «Гадир Аллаһын бөјүк ҝүнүндә олаҹаг мүһарибәјә» аид ишләнир. Һәмин мүһарибәдә «јер үзүнүн падшаһлары» Јеһова Аллаһла вурушмаг үчүн топлашырлар (Вһ 16:14, 16; 19:11—21). Бах: БӨЈҮК МҮСИБӘТ.

• Аселҝеја

  Бах: АЗҒЫНЛЫГ.

• Асија

  Инҹилдә Рома әјаләтинин ады. Бу әјаләтә индики Түркијәнин гәрб һиссәси, һәмчинин Самос, Патмос вә диҝәр саһил адалары дахил иди. Пајтахты Ефес шәһәри иди (Һв 20:16; Вһ 1:4). Б13 әлавәсинә бах.

• Ахајја

  Инҹилдә ады чәкилән ҹоғрафи мәкан. Јунаныстанын ҹәнубунда Рома әјаләти олуб. Пајтахты Коринф шәһәри иди. Ахајја әјаләтинә бүтүн Пелопоннес јарымадасы вә Јунаныстанын материк әразисинин мәркәзи һиссәси дахил иди (Һв 18:12). Б13 әлавәсинә бах.

• Ахырзаман

  Пејғәмбәрликләрдә ишләнән бу сөз вә буна охшар ифадәләр (мәс. «заманын сону») тарих һадисәләринин өз кулминасијасына чатдығы вахты билдирир (Һз 38:16; Дн 10:14; Һв 2:17). Пејғәмбәрликдән асылы олараг, бу мәфһум ја бир нечә или, ја да даһа узун сүрән дөврү әһатә едә биләр. Ахырзаман ифадәси башлыҹа олараг Мәсиһин ҝөзәҝөрүнмәз һүзуру дөврүнә тәсадүф едән һазыркы дүнја дүзәнинин јекунуна аид едилир (2Тм 3:1; Јг 5:3; 2Бт 3:3).

• Ашера бүтү

  Ибраниҹә ашера сөзү һәм кәнаниләрин мәһсулдарлыг илаһәси Ашеранын рәмзи олан мүгәддәс сүтуна, һәм дә Ашера илаһәсинин тәсвиринә аид едилә биләр. Ашера бүтү адәтән дикинә гојулурду. Ән азындан бир һиссәси ағаҹдан олурду. Бу бүтләр јонулмамыш сүтун, һәтта ағаҹ да ола биләрди (Гн 16:21; Һк 6:26; 1Пд 15:13).

Б

• Баал

  Кәнан аллаһы. Ҝөјүн саһиби, јағыш вә мәһсулдарлыг аллаһы һесаб едилирди. «Баал» сөзү һәм дә јерли, кичик илаһлара аид ишләнирди. Ибраниҹә «саһиб», «аға» мәнасыны верир (1Пд 18:21; Рм 11:4).

• Бат

  Маје өлчүсү. Археоложи газынтылар заманы тапылмыш вә үстүндә бу ад олан габ фрагментләринә әсасән, бат тәхминән 22 литрә бәрабәрдир. МК-дакы диҝәр чәки ваһидләри батын әсасында һесабланыр (1Пд 7:38; Һз 45:14). Б14 әлавәсинә бах.

• Баш каһин

  Төврат Ганунуна ҝөрә, халгы Аллаһын һүзурунда тәмсил едән вә диҝәр каһинләрә башчылыг едән адам. Һәмчинин «бөјүк каһин» адланыр (2См 26:20; Үз 7:5). Илдә бир дәфә Кәффарә ҝүнүндә Мүгәддәс чадырын  вә сонрадан мәбәдин ич отағы олан Ән мүгәддәс јерә ҝирирди. Бу ихтијар јалныз она мәхсус иди. «Баш каһин» титулу һәмчинин Иса Мәсиһә аид едилир (Лв 16:2, 17; 21:10; Мт 26:3; Иб 4:14).

• Баш мәләк

  Ифадәнин өзү, һәмчинин МК-да һәмишә тәк һалда ишләнмәси ҝөстәрир ки, јалныз бир баш мәләк вар. Бу баш мәләјин ады Микајылдыр (Дн 12:1; Јд 9; Вһ 12:7).

• Башаг етмәк

  Бичинчиләрин биләрәкдән вә јахуд тәсадүфән сахладығы мәһсулу јығмаг. Муса пејғәмбәрин Ганунуна әсасән, халг бичин вахты тарлаларын гырагларыны ахыра кими бичмәмәли, зејтун вә үзүмүн һамысыны дәрмәмәли иди. Һәмин Ганун касыблара, мәзлумлара, гәрибләрә, јетимләрә вә дуллара бичиндән галмыш мәһсулдан јығмаг ихтијары верирди (Рт 2:7).

• Беелзебуб

  Бу ад Шејтана, јәни ҹинләрин һөкмдарына аид едилир. Ҝүман ки, Баал-Зәбубун, филиштлиләрин Екронда ситајиш етдикләри Баал аллаһын адынын диҝәр формасыдыр (2Пд 1:3; Мт 12:24).

• Бәни-адәм

  Бах: ИНСАН ОҒЛУ.

• Бәни-Һинном вадиси

  Бах: ҺИННОМ ВАДИСИ.

• Бичин бајрамы;

  Бах: ӘЛЛИНҸИ ҜҮН БАЈРАМЫ.

• Бөјүк каһин

  Төвратда «баш каһин» титулунун алтернатив ады. Инҹилдә «бөјүк каһинләр» ифадәси, ҝөрүнүр, каһинләр арасында јүксәк мөвге тутанлара аид едилир. Еһтимал ки, онларын сырасына каһинлик вәзифәсиндән азад едилмиш каһинләр вә 24 каһин бөлүјүнүн башчылары дахилдир (2См 26:20; Үз 7:5; Мт 2:4; Мр 8:31).

• Бөјүк мүсибәт

  Мүсибәт кими тәрҹүмә олунмуш јунан сөзү сыхынтылы, ағыр вәзијјәт уҹбатындан јашанан әзаб-әзијјәт мәнасыны верир. Иса Мәсиһ Јерусәлимин вә бүтүн бәшәријјәтин башына ҝәләҹәк мисли ҝөрүнмәмиш мүсибәтдән хәбәр вермишди. Бу һадисә онун ҝәләҹәкдә «ҹалал ичиндә» ҝәлиши илә әлагәдардыр (Мт 24:21, 29—31). Һәвари Булус јазмышдыр ки, бөјүк мүсибәт «Аллаһы танымајанлара вә Ағамыз Иса һаггындакы мүждәјә итаәт етмәјәнләрә» гаршы Аллаһ-Тааланын ҝөтүрдүјү өлчүдүр. Вәһј китабынын 19-ҹу фәслиндә Иса Мәсиһ «вәһши һејвана вә дүнја падшаһлары илә гошунларына» гаршы вурушмаг үчүн чыхан сәмави ордуларын башчысы кими тәсвир олунур (2Ск 1:6—8; Вһ 19:11—21). «Бөјүк издиһам» кими тәсвир олунан чохлу сајда инсан бөјүк мүсибәтдән сағ чыхаҹаг (Вһ 7:9, 14). Бах: АРМАҜЕДДОН.

• Бухур

  Һејван бујнузларындан ички, јағ, мүрәккәб, әнлик-киршан габы, еләҹә дә мусиги вә һәрби сигнал аләти кими истифадә олунурду (1Иш 16:1, 13; 1Пд 1:39; Һз 9:2). Бујнуз сөзү һәм дә ҝүҹ-гүввәт, фәтһ, зәфәр мәнасыны верән мәҹаз олараг ҝениш шәкилдә ишләнир (Гн 33:17; Ми 4:13; Зк 1:19).

• Бул

  Јәһуди дини тәгвиминдә сәккизинҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә икинҹи ајын ады. Мәһсул мәнасыны верән сөздән јараныб. Октјабрын ортасындан нојабрын ортасына гәдәр давам едирди (1Пд 6:38). Б15 әлавәсинә бах.

• Бујнуз

  Әтирли гатран вә балзамлардан ибарәт гарышыг. Тәдриҹән јанараг хош гоху јајыр. Һүзур чадырында вә мәбәддә хүсуси дөрдтәркибли бухурдан истифадә едилирди. Һәр ҝүн сәһәр вә ахшам Мүгәддәс јердәки бухур гурбанҝаһында, Кәффарә ҝүнүндә исә Ән мүгәддәс јердә јандырылырды. Бухур Аллаһын садиг бәндәләринин мәгбул дуаларыны символизә едирди. Мәсиһиләрдән истифадәси тәләб олунмур (Чх 30:34, 35; Лв 16:13; Вһ 5:8).

В

• Васитәчи

  Ики тәрәфи барышдырмаг үчүн онларын арасында васитәчилик едән шәхс. МК-да Муса пејғәмбәр Ганун әһдинин васитәчиси, Иса пејғәмбәр јени әһдин васитәчиси адланыр (Гт 3:19; 1Тм 2:5).

• Вәфтиз (етмәк)

  Мәнасы «(суја) батырмаг» демәкдир. Иса Мәсиһ давамчыларына вәфтиз олунмағы ваҹиб бујурмушду. МК-да һәмчинин Јәһја пејғәмбәрин етдији вәфтизин, мүгәддәс руһла, одла вә с. илә едилән вәфтизләрин ады чәкилир (Мт 3:11, 16; 28:19; Јһ 3:23; 1Бт 3:21).

 Г

• Гав

  1,22 литрлик габын тутумуна бәрабәр өлчү ваһиди. Бат өлчүсү әсасында һесабланмышдыр (2Пд 6:25). Б14 әлавәсинә бах.

• Гајынлыг борҹу

  Левират никаһ. Сонралар Муса пејғәмбәрин Ганунуна дахил олмуш адәт. Бу адәтә ҝөрә, оғлу олмадан өлән кишинин гардашы онун арвадыны алыб онун нәслини давам етдирирди (Јр 38:8; Гн 25:5).

• Ганун

  Бөјүк һәрфлә јазылдыгда Муса пејғәмбәр васитәсилә верилән ганун топлусуна, јахуд МК-ын илк беш бөлмәсинә (Төврат) аид едилир. Кичик һәрфлә јазыланда исә һәмин топлудакы ајры-ајры ганунлар, јахуд ганунун принсипи нәзәрдә тутулур (Сј 15:16; Гн 4:8; Мт 7:12; Гт 3:24).

• Гарыш

  Узунлуг ваһиди. Тәх. ачыг әлин баш бармағынын уҹундан чечәлә бармағын уҹуна гәдәр олан мәсафәјә бәрабәр өлчү. Гулаҹын (44,5 см) әсасында һесабландыгда гарыш 22,2 см-ә бәрабәр олур (Чх 28:16; 1Иш 17:4). Б14 әлавәсинә бах.

• Гулаҹ

  Узунлуг ваһиди. Тәхминән дирсәкдән орта бармағын уҹуна гәдәр олан мәсафәјә бәрабәр өлчү. Исраиллиләр әсас етибарилә 44,5 см-лик гулаҹдан истифадә едирдиләр. Һәмчинин бу өлчүдән дөрд бармаг узун олан 51,8 см-лик гулаҹдан да истифадә олунурду (Јр 6:15; Лк 12:25). Б14 әлавәсинә бах.

• Гурбан

  Миннәтдарлыг ифадә етмәк, ҝүнаһы етираф етмәк вә Аллаһла мүнасибәтләри бәрпа етмәк үчүн Аллаһа ҝәтирилән тәгдимә. Һабилдән башлајараг, инсанлар өз үрәкләринин сөвгү илә ҹүрбәҹүр гурбанлар ҝәтирирдиләр. Мусанын Гануну илә гурбан ҝәтирмәк тәләбә чеврилди. Иса Мәсиһ өз һәјатыны мүкәммәл гурбан кими гурбан верәндән сонра артыг һејван гурбанларына јер галмады. Бунунла белә, мәсиһиләр Аллаһа руһани гурбанлар ҝәтирирләр (Јр 4:4; Иб 13:15, 16; 1Јһ 4:10).

• Гурбанҝаһ

  Торпагдан, бүтөв јахуд јонулмуш дашлардан, ағаҹдан (үстү металла өртүлүрдү) дүзәлдилән тикили, платформа. Үстүндә ибадәт мәгсәди илә гурбанлар вә ја бухур тәгдим олунурду. Мүгәддәс чадырын вә мәбәдин биринҹи отағында бухур тәгдим етмәк үчүн «гызыл гурбанҝаһ» гојулмушду. Ағаҹдан дүзәлдилмиш бу гурбанҝаһ гызылла өртүлү иди. Јандырма гурбанлары ҝәтирмәк үчүн һәјәтдә бөјүк «мис гурбанҝаһ» дурурду (Чх 27:1; 39:38, 39; Јр 8:20; 1Пд 6:20; 2См 4:1; Лк 1:11). Б5 вә Б8 әлавәләринә бах.

Д

• Давуд оғлу

  Адәтән Иса Мәсиһә аид ишләнән бу ләгәб ҝөстәрир ки, Давуд сојундан олан Падшаһлыг әһдинин Вариси мәһз одур (Мт 12:23; 21:9).

• Давуд шәһәри

  Давуд падшаһ тәрәфиндән фәтһ олундугдан сонра Јәбус шәһәринә верилән ад. Һәмчинин Сион да адланыр. Давуд падшаһын өз игамәтҝаһы етдији бу шәһәр Јерусәлимин ҹәнуб-шәргиндә јерләширди вә онун ән гәдим һиссәси иди (2Иш 5:7; 1См 11:4, 5).

• Дагон

  Филиштлиләрин аллаһы. Бу сөзүн мәншәји билинмир, бәзи алимләр ону ибраниҹә даг («балыг») сөзү илә әлагәләндирирләр (Һк 16:23; 1Иш 5:4).

• Дамарлы әгиг

  Јарымгијмәтли, мүхтәлиф рәнҝләрә, ағ, гара, гәһвәји, гырмызы, боз, јашыл рәнҝләрә чалан лајлардан ибарәт даш. Әгиг дашынын сәрт нөвү, јахуд халседонун золаглы нөвүдүр. Баш каһинин палтары үчүн ишләнирди (Чх 28:9, 12; 1См 29:2; Әј 28:16).

• Дарик

  Фарс гызыл сиккәси. Чәкиси 8,4 г (1См 29:7). Б14 әлавәсинә бах.

• Декапол

  Еллин (јунан) шәһәрләр топлусу. Илк олараг он шәһәрдән ибәрәт иди (јун. дека — «он» вә полис — «шәһәр»). Ҹәлилә дәнизинин вә Иордан чајынын шәргиндәки әразијә дә Декапол дејилирди. Һәмин он шәһәрдән чоху бу әразидә јерләширди. Бу шәһәрләр еллин мәдәнијјәти вә тиҹарәтинин мәркәзи сајылырды. Иса Мәсиһ хидмәти заманы Декапол бөлҝәсиндән кечиб, лакин бу шәһәрләрдән һансынаса ҝирмәси барәдә мәлумат јохдур (Мт 4:25; Мр 5:20). А7 вә Б10 әлавәләринә бах.

• Дәјирман дашы

  Тахыл үјүтмәк үчүн ҝирдә дашын үстүнә гојулан ејни формалы даш. Алтдакы дашын ортасына  јерләшдирилән пајаҹыг үстдәки даш үчүн дабан ролуну ојнајырды. МК јазылан дөврләрдә әксәр евләрдә гадынлар әлдәјирманындан истифадә едирди. Аиләнин ҝүндәлик чөрәји әлдәјирманындан асылы олдуғундан Муса пејғәмбәрин Ганунунда әлдәјирманыны башгасынын әлиндән алмаг, јахуд үст дашыны ҝиров ҝөтүрмәк гадаған едилмишди. Охшар гурулушлу бөјүк дәјирманлары һејванлар фырладырды (Гн 24:6; Мр 9:42).

• Дибсиз гују

  Јун. абиссос. Јунан дилиндә бу сөз «һәдсиз дәрин», јахуд «өлчүјәҝәлмәз», «һүдудсуз» мәнасыны дашыјыр. Инҹилдә мәһбәс вә ја дустаглыг һалы анламында ишләнир. «Гәбир» анлајышыны да дахил едир, амма тәкҹә онунла мәһдудлашмыр (Лк 8:31; Рм 10:7; Вһ 20:3).

• Дик дашлар

  Дикинә гојулмуш сүтун. Ҝөрүнүр Баалын вә ја башга јаланчы аллаһларын фаллик (ҹинсијјәт үзвү) образыдыр (Чх 23:24).

• Динар

  Рома ҝүмүш сиккәси. Чәкиси 3,85 г. Үстүндә Сезарын тәсвири һәкк олунурду. Фәһләнин ҝүндәлик әмәк һаггы бир динар иди. Јәһудиләр ромалылара «ҹан верҝиси» олараг бир динар өдәјирдиләр (Мт 22:17; Лк 20:24). Б14 әлавәсинә бах.

• Дирәк

  Дикинә гојулан паја. Бәзи халгларда едам үчүн вә/вә ја ҹәсәди асмаг үчүн гојулурду. Бу, рүсвајчылыг рәмзи, һәм дә башгалары үчүн хәбәрдарлыг иди. Гәддарлығы илә танынан Ашшур дөјүшчүләри әсирләри сиври уҹлу пајаја кечирирдиләр. Паја гарындан ҝириб дөш бошлуғуна гәдәр чатырды. Јәһудиләрин ганунуна әсасән күфр, бүтпәрәстлик кими ијрәнҹ ҹинајәтләрдә тәгсирли билинән шәхсләр дашгалагла вә ја башга үсулла едам едилир, ҹәсәдләри хәбәрдарлыг олараг дирәкдән, ја да ади ағаҹдан асылырды (Гн 21:22, 23; 2Иш 21:6, 9). Ромалылар бәзи һалларда ҹинајәткары дирәјә сарыјырдылар. Бу һалда адам бир нечә ҝүн әрзиндә ағры, сусузлуг, аҹлыг вә гызмар ҝүнәшдән әзаб чәкиб өлүрдү. Диҝәр һалларда (мәс. Иса Мәсиһин едамы), тәгсирли билинән адамын әл вә ајагларыны дирәјә мыхлајырдылар (Лк 24:20; Јһ 19:14—16; 20:25; Һв 2:23, 36). Бах: ИШҜӘНҸӘ ДИРӘЈИ.

• Дирижор

  Зәбур китабында ишләнән термин. Бәзи тәрҹүмәләрдә бу термин ибрани дилиндән «баш мусигичи» вә ја «мусиги рәһбәри» кими тәрҹүмә олунур. Һәмин адам маһнылары тәртиб едир вә ифалары идарә едир, лавили мәзмур охујанлары өјрәдир вә мәшг етдирир, һәмчинин ифа заманы апарыҹы ифачы олурду (Зб 4; 5, мүгәддимәләрдә).

• Дирилмә

  Өлүмдән һәјата гајытма. Јунан сөзү анастасис һәрфән «галхмаг», «дурмаг» демәкдир. МК-да доггуз нәфәрин дирилмәси гејд олунур. Онлардан бири билаваситә Јеһова Аллаһ тәрәфиндән дирилдилмиш Иса Мәсиһдир. Диҝәрләри Аллаһын гуллары — Илјас, Әлјәсә, Иса, Бутрус вә Булусун әли илә дирилсә дә, бунун Аллаһын ҝүҹү илә иҹра едилдији ајдын ҝөстәрилир. Өлмүш салеһ вә гејри-салеһ инсанлары јер үзү һәјатына дирилтмәк Аллаһын ирадәсидир (Һв 24:15). МК-да һәмчинин ҝөјләр һәјатына дирилмәнин олдуғу вурғуланыр вә бу, «илк дирилмә», «биринҹи дирилмә» адланыр. Бу дирилмә Иса Мәсиһин мүгәддәс руһла мәсһ олунмуш гардашларына аиддир (Фп 3:11; Вһ 20:5, 6; Јһ 5:28, 29; 11:25).

• Дирһәм

  Инҹилдә ады чәкилән ҝүмүш сиккә. Гәдим дөврдә чәкиси 3,4 г иди. Төвратда Фарс империјасы дөврүнә аид олан гызыл дирһәмин ады чәкилир. Бу дирһәм дарикә бәрабәр иди (Нә 7:70; Мт 17:24). Б14 әлавәсинә бах.

• Дөвр

  Јун. ајон. Мүәјјән дөврү, епоханы, әсри сәҹијјәләндирән дурум вә хүсусијјәтләрә аид оланда бу јунан сөзү дөвр, зәманә, дүнја кими тәрҹүмә едилиб. МК-да бу дүнја, јахуд бу дөвр дејиләндә дүнјадакы ҝерчәк вәзијјәт вә дүнјаја хас һәјат тәрзи нәзәрдә тутулур (2Тм 4:10). Аллаһ-Таала Исраил халгы илә Ганун әһдини бағламагла, бәзиләринин тәбиринҹә, Исраил, јахуд јәһуди епохасы адланан бир дөврә башланғыҹ вермишди. Фидјә өдәнилдикдән сонра Аллаһ Мәсиһин васитәси илә әсас етибарилә мәсһ едилмиш мәсиһиләрин иҹмасына аид олан јени бир дөврүн тәмәлини гојду. Бу дөвр Ганун әһдиндә  олан рәмзләрин ҝерчәкләшмәси илә характеризә едилир. Дөвр сөзү ҹәмдә ишләнәндә олмуш вә һәлә олаҹаг дөврләр, дурумлар нәзәрдә тутулур (Мт 24:3; Мр 4:19; Рм 12:2; 1Кр 10:11).

• Дөврүн јекуну

  Шејтанын һаким олдуғу дүнја гурулушунун сонундан әввәл ҝәлән дөвр. Һәмин дөвр Мәсиһин һүзуру дөврү илә үст-үстә дүшүр. Мәсиһин башчылығы илә мәләкләр «писләри салеһләрдән ајыраҹаг», онлары мәһв едәҹәкләр (Мт 13:40—42, 49). Иса Мәсиһин шаҝирдләри «дөврүн јекунунун» нә вахт башлајаҹағыны билмәк истәјирдиләр (Мт 24:3). Мәсиһ ҝөјә галханда давамчыларына сөз вермишди ки, «дөврүн јекунуна кими» онларла олаҹаг (Мт 28:20).

• Дөшлүк

  Каһинләрин ҝејиндији палтар. Баш каһин хүсуси дөшлүк ҝејинирди. Онун үстүндән он ики гијмәтли даш дүзүлмүш синәбәнд тахырды (Чх 28:4, 6). Б5 әлавәсинә бах.

Е

• Ев бүтү

  Ибр. терафим. Аиләјә мәхсус бүт. Бәзән онлара фал үчүн мүраҹиәт едилирди (Һз 21:21). Бәзиләри кичик өлчүлү, диҝәрләри инсан бојунда вә формасында олурду (Јр 31:34; 1Иш 19:13, 16). Икичајарасындакы (Месопотамија) археоложи тапынтылардан ашкар олур ки, ев бүтләри кимдә олурдуса, аиләнин мирасы она дүшүрдү. (Ола билсин, Рәһилә елә бу сәбәбә ҝөрә атасынын бүтләрини ҝөтүрмүшдү.) Исраилдә белә бир ганун олмајыб. Бунунла белә һәм һакимләрин, һәм дә падшаһларын дөврүндә ев бүтләринә ситајиш мөвҹуд олмушдур. Јушијјә падшаһын мәһв етдији јалан динә аид шејләр сырасында ев бүтләри дә вар иди (Һк 17:5; 2Пд 23:24; Һш 3:4).

• Елул

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә алтынҹы ајын, дүнјәви тәгвимдә он икинҹи ајын ады. Августун ортасындан сентјабрын ортасына гәдәр давам едирди (Нә 6:15). Б15 әлавәсинә бах.

• Епикүрчү философлар

  Јунан философу Епикүрүн (б.е.ә. 341—270) давамчылары. Онларын фәлсәфәси ондан ибарәт иди ки, һәјатын әсас маһијјәти фәрдин һәззидир (Һв 17:18).

• Етаним

  Јәһуди дини тәгвиминдә једдинҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә биринҹи ајын ады. Сентјабрын ортасындан октјабрын ортасына гәдәр давам едирди. Јәһудиләр Бабил сүрҝүнүндән гајытдыгдан сонра тишри адланмаға башлады (1Пд 8:2). Б15 әлавәсинә бах.

• Ефа

  Дән мәһсулларыны өлчмәк үчүн истифадә едилән өлчү ваһиди. Бат өлчүсү илә ејни олуб 22 литрлик габын тутумуна бәрабәрдир. Ефа сөзү һәм өлчү габынын өзүнә, һәм онун тутумуна аид едилирди (Чх 16:36; Һз 45:10). Б14 әлавәсинә бах.

Ә

• Әвив

  Јәһуди дини тәгвиминдә биринҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә једдинҹи ајын гәдим ады. Мәнасы «јашыл сүнбүл» демәкдир. Мартын ортасындан апрелин ортасына гәдәр давам едирди. Јәһудиләр Бабил сүрҝүнүндән гајытдыгдан сонра бу ајы нисан адландырмаға башладылар (Гн 16:1). Б15 әлавәсинә бах.

• Әдум

  Исһагын оғлу Ејсин диҝәр ады. Ејсин (Әдум) төрәмәләри Өлү дәниз илә Әгәбә көрфәзи арасында јерләшән Саир бөлҝәсиндә мәскунлашмышдылар. Һәмин бөлҝә Әдум адланмаға башлады (Јр 25:30; 36:8). Б3 вә Б4 әлавәләринә бах.

• Әлгојма

  Киминсә үзәринә әл гојмагла она хүсуси тәјинат, хејир-дуа, шәфа, јахуд мүгәддәс руһ әнамы верилирди. Бәзи һалларда гурбанлыг һејванлары кәсмәздән әввәл онларын башына әл гојулурду (Чх 29:15; Сј 27:18; Һв 19:6; 1Тм 5:22).

• Әллинҹи ҝүн бајрамы

  Әсас үч бајрамдан бири. Бу бајрамы гејд етмәк үчүн јәһуди кишиләрдән Јерусәлимә ҝетмәк тәләб олунурду. Бу бајрам Төвратда Бичин бајрамы, јахуд Һәфтәләр бајрамы адланыр. Нисанын 16-дан һесабланараг әллинҹи ҝүндә гејд едилирди (Чх 23:16; 34:22; Һв 2:1).

• Ән мүгәддәс јер

  Һүзур чадырынын вә мәбәдин ич отағы. Әһд сандығы ораја гојулмушду. Муса пејғәмбәрдән башга бу отаға јалныз баш каһин (илдә бир дәфә, Кәффарә ҝүнүндә) ҝирә биләрди (Чх 26:33; Лв 16:2, 17; 1Пд 6:16; Иб 9:3).

•  Әриш

  Тохунма малларда узунуна чәкилән әсас ипләр. Ен истигамәтиндә бир-биринә паралел саплара арғаҹ дејилир. Тохума просесиндә арғаҹ саплары әриш сапларынын арасындан кечирилир (Һк 16:13).

• Әфраим

  Јусифин икинҹи оғлунун ады. Сонралар Исраил гәбиләләриндән бири бу адла адланырды. Исраил ики дөвләтә бөлүнәндән сонра Әфраим гәбиләси ҝөркәмли гәбилә олдуғу үчүн онгәбиләли падшаһлығы тәмсил етмәјә башлады (Јр 41:52; Әр 7:15).

• Әхлагсызлыг (ҹинси)

  Јун. порнеја. Һәр нөв гејри-гануни ҹинси әлагә. Бураја һәјат јолдашына хәјанәт, фаһишәлик, никаһдан хариҹ, ејни ҹинсләр арасында вә ја һејванла ҹинси әлагә дахилдир. Вәһј китабында «Бөјүк Бабил» адланан руһани фаһишә илә әлагәдар мәҹази мәнада ишләнәрәк онун вар-дөвләт вә нүфуздан өтрү дүнја һакимләри илә әлагә јаратдығыны билдирир (Вһ 14:8; 17:2; 18:3; Мт 5:32; Һв 15:29; Гт 5:19). Бах: ФАҺИШӘ.

• Әһд

  Ики тәрәф — Аллаһла инсан, јахуд инсанла инсан арасында бағланылан сазиш, разылашма. Тәрәфләр нәләрисә етмәји, јахуд етмәмәји шәртләширдиләр. Биртәрәфли әһдләрдә әһдин шәртләрини јалныз ҹавабдеһ тәрәф јеринә јетирмәли иди. Бу ҹүр әһдләр маһијјәтҹә вәд иди. Икитәрәфли әһдләрдә шәртләрә һәр ики тәрәф әмәл етмәли иди. МК-да Аллаһын инсанларла бағладығы әһдләр, һәмчинин инсанларын, гәбиләләрин, халгларын бир-бирләри илә бағладыглары әһдләрдән бәһс едилир. Үмумбәшәри әһәмијјәт дашыјан әһдләрин сырасына Аллаһын Ибраһимлә, Давудла, исраиллиләрлә (Ганун әһди) вә «Аллаһын Исраили» илә (јени әһд) бағладығы әһдләр дахилдир (Јр 9:11; 15:18; 21:27; Чх 24:7; 2См 21:7).

• Әһд сандығы

  Мүгәддәс чадырын вә сонрадан Сүлејман падшаһын тикдији мәбәдин «Ән мүгәддәс јер» адланан отағында јерләшән сандыг. Сандыг акасија ағаҹындан дүзәлмиш, үстүндән гызылла өртүлмүшдү. Гапағы халис гызылдан иди, үстүндә гаршы-гаршыја ики кәрруб гојулмушду. Ичиндә, әсасән, «Он әмр» јазылмыш ики даш лөвһә сахланылырды (Гн 31:26; 1Пд 6:19; Иб 9:4). Б5 вә Б8 әлавәләринә бах.

• Әштурәт

  Кәнаниләрин мүһарибә вә мәһсулдарлыг илаһәси. Баал аллаһын арвады (1Иш 7:3).

З

• Зевс

  Гәдим јунанларын баш аллаһы. Листра шәһәринин әһли сәһвән Барнәбаны Зевс кими гәбул етмишди. Листра әтрафында ашкар олунан јазыларда «Зевс каһинләри» вә «ҝүнәш аллаһы Зевс» ифадәләринә раст ҝәлинир. Һәвари Булусун Малта адасындан чыхыб сәјаһәт етдији ҝәминин үзәриндә «Зевс оғуллары» бәзәји вар иди. Бунлар әкиз гардаш Кастор вә Поллукс иди (Һв 14:12; 28:11).

• Зив

  Јәһуди дини тәгвиминдә икинҹи, дүнјәви тәгвимдә сәккизинҹи ајын гәдим ады. Апрелин ортасындан мајын ортасына гәдәр давам едирди. Талмудда, һәмчинин Бабил сүрҝүнүндән сонракы дөврә аид едилән диҝәр сәнәдләрдә «ијар» адланыр (1Пд 6:37). Б15 әлавәсинә бах.

И

• Иблис

  Инҹилдә Шејтана верилән ад. Мәнасы: «шәрчи», «бөһтанчы». Јеһова Аллаһа, Онун һагг Кәламына вә мүгәддәс адына гара јахдығы вә бу ҝүнаһын баниси олдуғу үчүн она бу ад верилиб (Мт 4:1; Јһ 8:44; Вһ 12:9).

• Ибрани

  Бу сөз илк дәфә Ибрама (Ибраһим пејғәмбәр) аид ишләнәрәк ону гоншу амориләрдән фәргләндирирди. Сонрадан Ибраһимин нәвәси Јагубун төрәмәләри вә онларын данышдығы дил ибрани дили адланмаға башлады. Иса пејғәмбәрин вахтында ибрани дилинә чохлу арами сөзләри дахил олмушду. Пејғәмбәр вә әсһабәләри бу дилдә данышырдылар (Јр 14:13; Чх 5:3; Һв 26:14).

• Илк оғул

  Кишинин (гадынын јох) илк оғлу. МК јазылан дөврдә илк оғул аиләдә шәрәфли мөвгејә малик иди. Ата вәфат етдикдән сонра аиләдә башчылыг она кечирди (Чх 11:5; 13:12; Јр 25:33; Кл 1:15).

• Иллирик

  Јунаныстанын шимал-гәрбиндә Рома әјаләти. Һәвари Булус хидмәти  заманы бураја гәдәр ҝәлиб чатмышды. Лакин онун мәһз һәмин әразидә мүждәни јајыб-јајмамасы барәдә мәлумат јохдур (Рм 15:19). Б13 әлавәсинә бах.

• Император гвардијасы

  Рома императорунун мүһафизә алајы. Императору дәстәкләмәкдә ја да девирмәкдә ҝүҹлү сијаси гүввәјә малик иди (Фп 1:13).

• Инсан оғлу

  Мүждәләрдә тәх. 80 дәфә ишләнән ифадә. Иса Мәсиһә аид олунур, онун ҹисимләшмиш руһани варлыг јох, инсан кими доғулдуғуну ҝөстәрир. Бу ләгәб һәмчинин Мәсиһин Дәнјал 7:13, 14 ајәләриндә гәләмә алынмыш пејғәмбәрлији ҝерчәкләшдирәҹәјини ҝөстәрир. Төвратда Һизгијал вә Дәнјал пејғәмбәрә «бәни-адәм» (инсан оғлу) дејә хитаб едилир. Бунунла фани пејғәмбәр вә пејғәмбәрлији назил Едән арасындакы фәрг вурғуланыр (Һз 3:17; Дн 8:17; Мт 19:28; 20:28).

• Исраил

  Аллаһын Јагуб пејғәмбәрә вердији ад. Һәм дә онун төрәмәләринә аид ишләнир. Јагубун он ики оғлунун төрәмәләри адәтән Исраил оғуллары (бәни-Исраил), Исраил еви, Исраил әһли вә исраиллиләр адланыр. Бүтөв Исраил дөвләти парчаланандан сонра онгәбиләли шимал дөвләти Исраил адланырды. Мәсһ едилмиш мәсиһиләрә аид «Аллаһын Исраили» ады ишләнир (Гт 6:16; Јр 32:28; 2Иш 7:23; Рм 9:6).

• Ишҝәнҹә дирәји

  Јунан мәтниндә ишләнән ставрос сөзү дикинә гојулмуш паја мәнасыны верир. Иса Мәсиһ бу ҹүр ағаҹын үзәриндә едам олунуб. Бу сөзүн һәмин дөврдә хач мәнасыны дашыдығына һеч бир дәлил јохдур. Хач Мәсиһдән әввәл јүзилликләр боју бүтпәрәстликдә дини рәмз кими истифадә едилирди. «Ишҝәнҹә дирәји» ифадәси орижинал сөзүн мәнасыны тамлыгла верир, белә ки, Иса пејғәмбәр дә ардыҹылларынын башына ҝәләҹәк әзаб вә рүсвајчылығы билдирмәк үчүн ставрос сөзүнү ишләтмишди (Мт 16:24; Иб 12:2). Бах: ДИРӘК.

Ј

• Јадитун

  39, 62 вә 77-ҹи мәзмурларын мүгәддимәсиндә ишләнән термин. Дәгиг мәнасы мәлум дејил. Ҝөрүнүр, бу мүгәддимәләр мәзмурун ифасы, мәсәлән үслубу, јахуд һансы мусиги аләти илә мүшајиәт олунмасы үчүн ҝөстәришдир. Јадитун адында лавили мусигичи олуб; ола билсин, бу термин алтында нәзәрдә тутулан мусиги аләтинин вә ја ифа үслубунун һәмин адамын, ја да оғулларынын ады илә бағлылығы вар.

• Јандырма гурбаны

  Бүтөвлүклә гурбанҝаһда јандырылараг ҝәтирилән гурбан. Һејванын (буға, гоч, тәкә, гумру гушу, бала ҝөјәрчин) һеч бир һиссәси ону ҝәтирәнә галмырды (Чх 29:18; Лв 6:9).

• Јелләтмә тәгдимәси

  Бу тәгдимә ҝәтириләркән каһин әлләрини гурбан тутан ибадәтчинин әлләринин алтына гојуб јелләдирди. Ола билсин, каһин өзү гурбаны ҝөтүрүб јелләдирди. Бу јолла гурбан Јеһова Аллаһа тәгдим олунурду (Лв 7:30).

• Јәһуда

  Јагуб пејғәмбәрин Ләјадан доғулан дөрдүнҹү оғлу. Өлүмгабағы Јагуб пејғәмбәрлик етмишди ки, Јәһуданын нәслиндән бөјүк, даими һөкмдар чыхаҹаг. Иса Мәсиһ Јәһуданын нәслиндән иди. Јәһуда адыны Исраил гәбиләләриндән бири, сонрадан исә Исраилин ҹәнубунда јаранмыш дөвләт дашыјырды. Јәһуда падшаһлығы Јәһуда вә Бинјамин гәбиләләриндән ибарәт иди. Каһин вә лавилиләр дә һәмин падшаһлыгда јашајырды. Јеһова Аллаһын мәбәди јерләшән Јерусәлим шәһәри Јәһуданын әразисинә дахил иди (Јр 29:35; 49:10; 1Пд 4:20; Иб 7:14).

• Јәһуди

  Онгәбиләли Исраил дөвләтинин сүгутундан сонра Јәһуда гәбиләсинин нүмајәндәсинә аид ишләнән сөз (2Пд 16:6). Бабил сүрҝүнүндән сонра Исраилә гајыдан бүтүн гәбиләләрин нүмајәндәләринә шамил едилди (Үз 4:12). Сонралар бүтүн дүнјада исраиллиләри диҝәр халглардан бу сөзлә фәргләндирирдиләр (Әс 3:6). Һәвари Булус миллијјәтин мәсиһиләр арасында һеч бир әһәмијјәти олмадығы барәдә јазаркән јәһуди сөзүнү мәҹази мәнада ишләтмишди (Рм 2:28, 29; Гт 3:28).

• Јығынҹаг хидмәтчиси

  Јун. диаконос. Ади һалларда «хидмәтчи» кими тәрҹүмә олунур. «Јығынҹаг  хидмәтчиси» јығынҹагда ағсаггаллар шурасына көмәк едән адамдыр. Бу шәрәфли вәзифәјә јарарлы ҝөрүлмәк үчүн мәсиһи МК-ын тәләбләринә ҹаваб вермәлидир (1Тм 3:8—10, 12).

• Јунан

  Јунан дили, Јунаныстан сакини, јахуд әслән јунаныстанлы. Инҹилдә бу сөз ҝениш мәнада ишләнәрәк бүтүн гејри-јәһудиләрә вә јунан дили вә мәдәнијјәтини мәнимсәмиш инсанлара аид ишләнир (Јл 3:6; Јһ 12:20).

К

• Каһин

  Инсанларын гаршысында Аллаһы тәмсил едән адам. Халга Аллаһ барәдә өјрәдир, Онун ганунларыны баша салырды. Каһинләр һәмчинин Аллаһын һүзурунда халгы тәмсил едир, гурбанлар ҝәтирир, васитәчилик едир, халгдан өтрү јалварырды. Муса пејғәмбәрә Ганун верилмәздән өнҹә аилә башчысы өз аиләси үчүн каһин ролуну ојнајырды. Муса пејғәмбәрин Гануну алтында Лави гәбиләсинә мәнсуб Һарунун нәслиндән олан кишиләр каһинләр синфини тәшкил едирди. Лави гәбиләсинин диҝәр кишиләри онларын көмәкчиләри идиләр. Јени әһд гүввәјә минәндә руһани Исраил каһинләр халгы, Иса Мәсиһ исә баш каһин олду (Чх 28:41; Иб 9:24; Вһ 5:10).

• Кәлдан; кәлданиләр

  Дәҹлә вә Фәрат чајларынын делтасында (чајын дәнизә төкүлдүјү јердә әмәлә ҝәтирдији голларын әһатә етдији саһә) јерләшән гәдим әрази, бу әразинин сакинләри. Сонралар бу ад Бабилистана вә онун халгына аид едилирди. МК-да мүхтәлиф елмләри, дилләри, тарих вә астрономијаны өјрәнән, ејни заманда сеһрбазлыг вә астролоҝија илә мәшғул олан савадлы зүмрәјә дә «кәлданиләр» дејилир (Үз 5:12; Дн 4:7; Һв 7:4).

• Кәмуш

  Муабиләрин баш аллаһы (1Пд 11:33).

• Кәнан

  Нуһ пејғәмбәрин оғлу Һамын дөрдүнҹү оғлу. Кәнандан төрәнмиш 11 гәбилә Аралыг дәнизинин шәрг саһили бојунҹа, Мисирлә Сурија арасындакы бөлҝәдә мәскунлашмышды. Һәмин әрази Кәнан торпағы адланырды (Лв 18:3; Јр 9:18; Һв 13:19). Б4 әлавәсинә бах.

• Кәррублар

  Јүксәк мөвге тутан вә хүсуси вәзифәләри иҹра едән мәләкләр. Серафлардан фәргләнирләр (Јр 3:24; Чх 25:20; Әш 37:16; Иб 9:5).

• Кәффарә

  Төвратда бу анлајыш инсанын Аллаһа јахынлашмасына вә ибадәт етмәсинә јол ачан гурбанларла әлагәдар ишләнир. Муса пејғәмбәрин Ганунуна әсасән, ҝүнаһкар инсанларын вә халгын Аллаһла барышыға наил олмасы үчүн гурбанлар ҝәтирилмәси лабүд иди. Әсас етибарилә Кәффарә ҝүнүндә гурбан ҝәтирилирди. Бу гурбанлар Иса Мәсиһин гурбанлығыны символизә едирди. Мәсиһин гурбанлығы бәшәријјәтин ҝүнаһларыны бирдәфәлик јуду, беләҹә, инсанларла Јеһова арасында барышыға јол ачды (Лв 5:10; 23:28; Кл 1:20; Иб 9:12).

• Кәффарә ҝүнү

  Әһд сандығынын гапағы. Баш каһин Кәффарә ҝүнүндә ҝүнаһ гурбанынын ганыны онун гаршысында дамҹыладырды. Ибрани сөзү «(ҝүнаһын) үстүнү өртмәк» вә ја «(ҝүнаһы) силмәк» мәнасыны дашыјан сөздән әмәлә ҝәлир. Гапаг халис гызылдан дүзәлмишди. Үстүндә һәр тәрәфиндә бири олмагла ики кәрруб варды. Бәзән садәҹә гапаг дејилир (Чх 25:17—22; 1См 28:11; Иб 9:5). Б5 әлавәсинә бах.

• Кәффарә гапағы

  Исраиллиләрин ән мүгәддәс ҝүнү. Јом-Күпүр кими дә таныныр (ибр. јом һаккиппурим — «өртмәләр ҝүнү»). Етаним ајынын 10-да кечирилирди. Јалныз о ҝүн, илдә бир дәфә, баш каһин чадырда Ән мүгәддәс јерә ҝирирди. Орада о, өзүнүн, лавилиләрин вә халгын ҝүнаһлары үчүн гурбанларын ганыны тәгдим едирди. Мүгәддәс топланты кечирилир, оруҹ тутулурду. Ҝүн шәнбә сајылырды, иш ҝөрүлмүрдү (Лв 23:27, 28).

• Кислев

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә доггузунҹу ајын, дүнјәви тәгвимдә үчүнҹү ајын ады. Нојабрын ортасындан декабрын ортасына гәдәр давам едирди (Нә 1:1; Зк 7:1). Б15 әлавәсинә бах.

• Кор

  Маје, дән, дәнәвәр мәһсулларыны өлчмәк үчүн ишләдилән өлчү ваһиди. Бир кор маје 220 литрә бәрабәрдир. Бир кор дән вә ја дәнәвәр мәһсулу 220 литрлик габын тутумуна бәрабәрдир.  Бат өлчүсү әсасында һесабланмышдыр (1Пд 5:11). Б14 әлавәсинә бах.

• Күндә

  Дустагларын һәрәкәтини мәһдудлашдыран ҹәза аләти. Бәзи нөвләри јалныз ајаглара вурулурду. Диҝәрләри дустағын әлләринә, ајагларына вә бојнуна тахылараг бәдәни гатланмыш һалда сахлајырды (Әр 20:2; Һв 16:24).

• Күндүр

  Boswellia ҹинсиндән олан бәзи нөв ағаҹ вә колларын гурудулмуш ширәси (гатран). Јананда ширин әтир сачыр. Һүзур чадырында вә мәбәддә јандырылан бухурун тәркибинә дахил иди. Һәмчинин тахыл тәгдимәсинин јанында ҝәтирилир вә Мүгәддәс јердәки ики һүзур чөрәји галағынын үстүнә гојулурду (Чх 30:34—36; Лв 2:1; 24:7; Мт 2:11).

Ҝ

• Ҝера

  0,57 г-а бәрабәр чәки ваһиди. Шекелин 1/20 һиссәсинә бәрабәрдир (Лв 27:25). Б14 әлавәсинә бах.

• Ҝери сатыналан

  Јахын гоһуму сатын алыб көләликдән азад етмәк, јахуд јахын гоһумун мүлкүнү вә ја ирсини сатын алмаг һүгугуна малик олан, ејни заманда бу өһдәчилији дашыјан адам (Лв 25:25—27, 47—54). Бу сөз һәмчинин гоһумун дул галан арвадыны алыб мәрһумун нәслини давам етдирмәк адәти илә әлагәдар ишләнир (Рт 4:7—10).

• Ҝилад

  Илк нөвбәдә Иордан чајынын шәргиндә, Јәббуг вадисиндән шимала вә ҹәнуба узанан мүнбит әразинин ады. Бәзи контекстләрдә Исраилин Иорданын шәргиндәки бүтүн әразисинә — Рубән, Ҹад вә Мәнәссә гәбиләсинин јарысынын јашадығы әразијә дејилир (Сј 32:1; Јш 12:2; 2Пд 10:33). Б4 әлавәсинә бах.

• Ҝиттит

  Мусиги термини. Ибрани дилиндәки гат сөзүндән ҝөтүрүлдүјү ҝүман едилир. Мәнасы мәлум дејил. Гат үзүм сыхан гурғуја дејилир. Бу сәбәбдән бәзиләри дүшүнүр ки, бу, шәрабчылыға һәср олунмуш мусигидир (Зб 81, мүгәддимәдә).

• Ҝөрүҹү

  Илаһи ирадәни анламаг үчүн Аллаһдан верҝи алмыш, јахуд ади инсанын дәрк етмәдији шејләри ҝөрмәк, гаврамаг үчүн бәсирәт ҝөзү ачылмыш адам. Ибрани сөзүнүн көкү ҝөрмәк (һәгиги, ја да мәҹази мәнада) мәнасыны дашыјыр. Ҝөрүҹүләрә проблемләрин һәллиндән өтрү мүдрик мәсләһәт алмаг үчүн мүраҹиәт едирдиләр (1Иш 9:9).

• Ҝушә дашы

  Тикиләркән бинанын тининә гојулан даш. Диварлары бирләшдириб мөһкәм сахлајырды. Әсас ҝушә дашы бүнөврәјә гојулан даш сајылырды; хүсусилә иҹтимаи биналар вә шәһәр диварларынын иншасы үчүн мөһкәм ҝушә дашларындан истифадә олунурду. МК-да бу ифадә һәм дә мәҹази мәнада ишләнир, мәсәлән, Јерин ҝушә дашы. Һәмчинин, Иса Мәсиһ һаггында руһани тикили олан мәсиһи јығынҹағынын тәмәлинин ҝушә дашы кими данышылыр (Еф 2:20; Әј 38:6).

• Ҝүнаһ гурбаны

  Инсанын гејри-камил тәбиәти уҹбатындан билмәјәрәкдән етдији ҝүнаһа ҝөрә ҝәтирдији гурбан. Ҝүнаһ саһибинин мөвге вә имканындан асылы олараг, мүхтәлиф һејванлар (буғадан тутмуш ҝөјәрчинә кими) гурбан ҝәтирилирди (Лв 4:27, 29; Иб 10:8).

Л

• Лави; лавили

  Јагуб пејғәмбәрин арвады Ләјадан доғулан үчүнҹү оғлу. Исраил гәбиләләриндән бири бу ады дашыјырды. Лавинин үч оғлу лавили каһинләр тәбәгәсинин тәшкил олундуғу үч бөлүјүн баниси иди. Лавилиләр дејиләркән бәзән бүтөв гәбилә нәзәрдә тутулса да, адәтән каһинлик вәзифәсини дашыјан Һарунун нәсли истисна олунурду. Лави гәбиләси вәд едилмиш дијарда торпаг пајы алмамышды. Диҝәр гәбиләләрин әразисиндә онлара гырх сәккиз шәһәр ајрылмышды (Гн 10:8; 1См 6:1; Иб 7:11).

• Лепта

  Сиккә. Инҹил јазылан дөврдә јәһудиләрдә ән кичик пул ваһиди. Мис, ја да тунҹдан олурду (Мр 12:42; Лк 21:2, һашијәләрдә). Б14 әлавәсинә бах.

• Ливан дағ силсиләси

  Ливанын дағ системини тәшкил едән ики дағ силсиләсиндән бири. Ливан силсиләси гәрбдә, Антиливан силсиләси исә шәргдәдир. Бу ики силсиләнин арасында узун, мүнбит чөкәклик јерләшир. Ливан силсиләси демәк олар ки, дүз Аралыг дәнизинин саһилиндән уҹалыр, зирвәләринин һүндүрлүју 1800—2100 м  арасында дәјишир. Гәдимдә Ливан әтраф халгларын бөјүк дәјәр вердији фүсункар сидр ағаҹлары илә өртүлү иди (Гн 1:7; Зб 29:6; 92:12). Б7 әлавәсинә бах.

• Ливјатан

  Ады су илә әлагәдар чәкилдијиндән белә гәнаәтә ҝәлмәк олар ки, бу, су һејваныдыр. Ҝөрүнүр, Әјјуб 3:8 вә 41:1-дә тимсаһ вә ја башга ири вә ҝүҹлү су һејваны нәзәрдә тутулур. Зәбур 104:26-да ливјатан сөзү, ҝүман ки, балинанын һансыса нөвүнә аиддир. Диҝәр ајәләрдә бу сөз рәмзи мәна дашыјыр вә һеч бир һејваны тәмсил етмир (Зб 74:14; Әш 27:1).

• Лог

  МК-да ады чәкилән ән кичик маје өлчүсү. Јәһуди Талмудунда лог һинин 1/12 һиссәси кими изаһ олунур. Беләҹә, бу гәнаәтә ҝәлмәк олар ки, лог 0,31 л-ә бәрабәрдир (Лв 14:10). Б14 әлавәсинә бах.

М

• Мадалылар; Мада

  Јафәсин оғлу Мадајдан төрәјән халг. Иран дағлыг јајласында мәскунлашмышды. Ора Мада өлкәси адланмаға башлады. Мадалылар бабиллиләрлә бирләшиб Ашшуру мәғлуб етдиләр. О вахт Фарс дијары Мада өлкәсинин бир әјаләти иди, лакин сонрадан Куруш (Кир) Мадаја гаршы үсјан галдырыб Мада вә Фарс өлкәләрини бирләшдирди. Беләҹә, Мада-Фарс империјасы јаранды. Һәмин империја б.е.ә. 539-ҹу илдә Нео-Бабил империјасыны сүгута јетирди. Ерамызын 33-ҹү илиндә Јерусәлимдә кечирилән Әллинҹи ҝүн бајрамында мадалылар да иштирак етмишдиләр (Дн 5:28, 31; Һв 2:9). Б9 әлавәсинә бах.

• Маја

  Хәмирин вә ја мајенин гыҹгырмасы үчүн она гатылан маддә. Һәмчинин мајалыг хәмирә дә маја дејилир. МК-да символик олараг ҝүнаһ, корланма вә ҝизли јолла јајылма мәналарында да ишләнир (Чх 12:20; Мт 13:33; Гт 5:9).

• Мајасыз чөрәк бајрамы

  Исраиллиләрин гејд етдији әсас үч бајрамдан бири. Пасханын сәһәриси ҝүнү, нисанын 15-дә башлајыб једди ҝүн давам едирди. Мисирдән чыхмаларынын хатирәсини јад етмәк үчүн бу бајрам ҝүнләриндә јејилән чөрәк мајасыз олмалы иди (Чх 23:15; Мр 14:1).

• Македонија

  Јунаныстандан шималда јерләшән бөлҝә. Македонијалы Исҝәндәрин һакимијјәти илә мәшһурлашды вә ромалылар тәрәфиндән зәбт едиләнә гәдәр мүстәгил галды. Һәвари Булусун Авропаја илк сәфәри заманы Македонија Романын әјаләти иди. Һәвари ораја үч дәфә сәјаһәт етмишди (Һв 16:9). Б13 әлавәсинә бах.

• Манна

  Исраиллиләр гырх ил сәһрада галдыглары вахт онларын әсас гидасы. Јеһова тәрәфиндән мөҹүзәви јолла верилирди. Шәнбә ҝүнүндән башга һәр сәһәр јерин сәтһиндә пејда олур, үстүндә шеһ олурду. Исраиллиләр маннаны биринҹи дәфә ҝөрәндә «бу нәдир белә?» (ибр. ман һу?) демишдиләр (Чх 16:13—15, 35). Маннаја диҝәр контекстләрдә «ҝөјләрин тахылы» (Зб 78:24), «сәмави чөрәк» (Зб 105:40), «гүдрәтлиләрин чөрәји» (Зб 78:25) дејилир. Иса Мәсиһ манна сөзүнү мәҹази мәнада ишләтмишди (Јһ 6:49, 50).

• Маскил

  Он үч мәзмурун мүгәддимәсиндә раст ҝәлән термин. Мәнасы дәгиг мәлум дејил. Ола билсин, «дүшүндүрүҹү шеир» мәнасында ишләнир. Бәзиләринин фикринҹә, формаҹа охшар олан вә «иши фәрасәтлә ҝөрмәк» кими тәрҹүмә олунан сөз мәна ҹәһәтдән маскил сөзүнә јахын ола биләр (2См 30:22; Зб 32, мүгәддимәдә).

• Маһалат

  Еһтимал ки, мусиги терминидир. 53 вә 88-ҹи мәзмурларын мүгәддимәсиндә ишләнир. Бу сөзүн ибраниҹәдән «зәифләмәк», «хәстәләнмәк» көкүндән әмәлә ҝәлмәси еһтималы вар ки, бу да гәмли, һүзнлү тона ишарә едә биләр. Бу, һәмин мәзмурларын гәмли мәзмунуна мүвафигдир.

• Мәбәд

  Һүзур чадырыны әвәз етмиш бина. Јерусәлимдә јерләширди. Исраиллиләрин ибадәт мәркәзи иди. Сүлејманын инша етдији биринҹи мәбәд бабиллиләр тәрәфиндән учурулмушду. Икинҹи дәфә мәбәди Бабил сүрҝүнүндән сонра Зәрубабил тикмишди, сонралар исә Бөјүк Һирод тәрәфиндән бәрпа едилмишди. МК-да мәбәд чох вахт «Јеһованын еви» адланыр (Үз 1:3; 6:14, 15; 1См 29:1; 2См 2:4; Мт 24:1). Б8 вә Б11 әлавәләринә бах.

•  Мәзар

  Үмумбәшәр мәзары. Ибр. шеол; јун. һадес. МК-да бу мәфһум фәалијјәт вә шүурун олмадығы символик мәкана вә ја һала аид едилир (Јр 47:30; Вз 9:10; Һв 2:31).

• Мәзмур

  Аллаһы мәдһ едән нәғмә. Мәзмурлара мусиги гошулур вә ибадәтчиләр тәрәфиндән ифа олунурду. Јерусәлимдә мәбәддә күтләви ибадәтләр заманы да Јеһова Аллаһа мәзмур охунурду (Лк 20:42; Һв 13:33; Јг 5:13).

• Мәләкләр

  Ибр. малах, јун. аггелос. Һәр ики сөз «хәбәр дашыјан», «гасид» демәкдир. МК-да гејб аләминдән олан гасидләрә мәләк дејилир (Јр 16:7; 32:3; Јг 2:25; Вһ 22:8). Мәләкләр Аллаһ-Таала тәрәфиндән јарадылмыш ҝүҹлү руһани варлыглардыр. Инсандан чох-чох әввәл јарадылыблар. МК-да онлара һәмчинин «мүгәддәс орду», «Аллаһ оғуллары» вә «дан улдузлары» дејилир (Гн 33:2; Әј 1:6; 38:7). Онлара төрәмәк габилијјәти верилмәјиб, һәр бири фәрди јарадылмышдыр. Сајы јүз милјондан чохдур (Дн 7:10). Һәр биринин ады вә өзүнәмәхсус хүсусијјәтләри вар. Бунунла белә, онлар ситајиш гәбул етмир, әксәријјәти өз адыны белә билдирмир (Јр 32:29; Лк 1:26; Вһ 22:8, 9). Онлар мүхтәлиф дәрәҹәләрә мәнсуб олуб, мүхтәлиф вәзифәләри иҹра едирләр, мәс. Јеһова Аллаһын һүзурунда хидмәт едир, Онун сөзүнү чатдырыр, јердәки гулларыны мүдафиә едир, һөкмләрини јеринә јетирир, мүждәчилик ишини дәстәкләјирләр (2Пд 19:35; Зб 34:7; Лк 1:30, 31; Вһ 5:11; 14:6). Ҝәләҹәкдә мәләкләр Армаҝеддон дөјүшүндә Иса Мәсиһин тәрәфиндә вурушаҹаглар (Вһ 19:14, 15).

• Мәлкум

  Ҝөрүнүр, әмуниләрин баш аллаһы Молекин диҝәр ады (Сф 1:5). Бах: МОЛЕК.

• Мәрдук

  Бабил шәһәринин баш аллаһы. Бабилистан падшаһы вә ганун верәни Һаммурапи Бабил шәһәрини Бабилистанын пајтахты едәндә Мәрдукун нүфузу артды. О, бир сыра әввәлки аллаһлары сыхышдырараг јерләрини тутду вә Бабил пантеонунун баш аллаһына чеврилди. Сонракы дөврләрдә Мәрдук ады «Белу» (саһиб) титулу илә әвәз олунду. Халг арасында она Бел дејилирди (Әр 50:2).

• Мәрҹан

  Кичик дәниз ҹанлыларынын скелетиндән әмәлә ҝәлән бәрк, дашлашмыш маддә. Дәниздә тапылыр, гырмызы, ағ, гара вә с. рәнҝләрдә олур. Мәрҹанлар хүсусилә Гырмызы дәниздә чох олурду. МК јазылан дөврләрдә гырмызы мәрҹанлара бөјүк гијмәт верилирди. Онлардан мунҹуг вә башга бәзәк әшјалары дүзәлдилирди (Мс 8:11).

• Мәсәл

  Нәсиһәтамиз мүдрик дејим, гыса һекајә. Дәрин һәгигәтләри јығҹам диллә ифадә едир. МК-дакы мәсәлләр мүәмма, ја да тапмаҹа характерлидир вә һәгигәт инҹиләрини тәшбеһләрлә, ифадәли диллә чатдырыр. Бәзи дејимләр ришхәнд вә мәсхәрә кими дилдә сабитләшмишдир (Вз 12:9; 2Бт 2:22).

• Мәсиһ

  Иса пејғәмбәрә аид ишләнән ад. Мәнасы «мәсһ едилмиш» демәкдир. Јунан еквиваленти «Христос» (Дн 9:25; Мт 1:16; Јһ 1:41).

• Мәсиһ әлејһдары

  Бу ифадә һәм Мәсиһин әлејһдары, һәм дә јаланчы Мәсиһ мәнасында ишләнә биләр. Мәсиһ олдуғуну вә ја ону тәмсил етдијини иддиа едән, Мәсиһин вә онун шаҝирдләринин әлејһинә чыхыш едән бүтүн инсанлар вә гурумлар Мәсиһ әлејһдары адландырыла биләр (1Јһ 2:22).

• Мәсиһи

  Иса Мәсиһин давамчыларына Аллаһ тәрәфиндән верилмиш ад (Һв 11:26; 26:28).

• Мәсһ (етмәк)

  Ибрани дилиндә бу сөзүн әсас мәнасы «маје сүртмәк»дир. Инсанын вә ја әшјанын хүсуси хидмәтә тәјин едилмәсинин рәмзи кими онун үзәринә јағ чәкилирди. Инҹилдә бу сөз ҝөјләрдә јашамаг үчүн сечилмиш инсанларын үзәринә мүгәддәс руһун төкүлмәси илә әлагәдар ишләнир (Чх 28:41; 1Иш 16:13; 2Кр 1:21).

• Мил

  Узунлуг ваһиди. Инҹилин орижинал мәтниндә бир дәфә, Мәтта 5:41 ајәсиндә ишләнир. Чох еһтимал ки, 1479,5 м-ә бәрабәр олан Рома мили нәзәрдә тутулур. Б14 әлавәсинә бах.

• Милгам

  Әмуниләрин ситајиш етдикләри аллаһ. Чох ҝүман ки, Молек аллаһын ејнидир (1Пд 11:5, 7). Һакимијјәтинин сонуна јахын Сүлејман падшаһ бу јаланчы аллаһа сәҹдәҝаһлар тикмишди. Бах: МОЛЕК.

•  Мина

  Һизгијал китабында «манеһ» кими верилир. Чәки вә пул ваһидидир. Археоложи дәлилләр ҝөстәрир ки, мина 50 шекелә, шекел исә 11,4 г-а бәрабәрдир. Буна әсасән, демәк олар ки, Төвратдакы мина 570 г-дыр. Гулаҹ кими, минанын да башга нөвү (сарај минасы) ола биләрди. Инҹилдә мина 100 дирһәмә бәрабәрдир. Чәкиси 340 г-дыр. 60 мина бир талант едирди (Үз 2:69; Лк 19:13). Б14 әлавәсинә бах.

• Мирзә

  Төвратын көчүрүҹүсү. Мирзәләр артыг Иса Мәсиһин дөврүндә Ганун билиҹиләри кими танынан зүмрәни тәшкил едирдиләр. Иса Мәсиһә мүхалиф идиләр (Үз 7:6, һашијәдә; Мр 12:38, 39; 14:1).

• Михтам

  Алты мәзмурун мүгәддимәсиндә ишләнән сөз (Зб 16 вә 56—60). Мәнасы дәгиг билинмәјән техники термин. «Јазы» сөзүнә гоһум олдуғу еһтималы вар.

• Молек

  Әмуниләрин аллаһы. Еһтимал ки, Мәлкум, Милгам вә Молохун ејни. Јәгин ки, Молек һансыса бир аллаһын ады дејил, бир титул иди. Төврата әсасән, өвладыны Молекә гурбан ҝәтирән өлүм ҹәзасына мәһкум едилирди (Лв 20:2; Әр 32:35; Һв 7:43).

• Молох

  Бах: МОЛЕК.

• Мөминлик

  Јеһова Аллаһа еһтирам бәсләмәк, Она ибадәт вә гуллуг етмәк, Онун али һакимијјәтинә садиг олмаг (1Тм 4:8; 2Тм 3:12).

• Мөһүр үзүјү

  Бармаға тахылан вә ја ипә кечирилән (еһтимал ки, бојуна тахылан) мөһүр. Һөкмдарын, мәмурун һакимијјәт рәмзи сајылырды (Јр 41:42).

• Мутлаббен

  Доггузунҹу мәзмурун мүгәддимәсиндә ишләнән термин. Әнәнәви олараг, «оғулун өлүмү барәдә» мәнасыны дашыдығы дејилир. Бәзиләринин фикринҹә, бу сөзләр һәмин мәзмур охунаркән чалынан мусигинин ады вә ја онун әввәлиндә дејилән сөзләрдир.

• Мүгәддәс јер

  Һүзур чадырында вә сонрадан мәбәддә ич отаг олан Ән мүгәддәс јердән саһәҹә бөјүк өн отаг. Һүзур чадырындакы Мүгәддәс јердә гызыл чырагдан, гызыл бухур гурбанҝаһы, һүзур чөрәји үчүн маса вә гызыл ләвазиматлар гојулурду. Мәбәддәки Мүгәддәс јердә исә гызыл гурбанҝаһ, он гызыл чырагдан вә һүзур чөрәји үчүн он маса дурурду (Чх 26:33; Иб 9:2). Б5 вә Б8 әлавәләринә бах.

• Мүгәддәс мәкан

  Ибадәт үчүн ајрылмыш мүгәддәс јер. Әксәр һалларда ја мүгәддәс чадыра, ја да Јерусәлимдәки мәбәдә аид ишләнир. Бу ифадә һәм дә Аллаһын ҝөјдәки мәскәни илә әлагәдар да ишләнир (1См 28:10).

• Мүгәддәс руһ

  Истәјини һәјата кечирмәк үчүн Аллаһ-Тааланын истифадә етдији гүввә. Бу гүввә мүтләг паклыг вә доғрулуг Саһибиндән гајнагландығы вә мүгәддәс ишләри әрсәјә ҝәтирдији үчүн мүгәддәс руһ адланыр (Лк 1:35; Һв 1:8).

• Мүгәддәс сирр

  Аллаһын нијјәтинә дахил олан мәгам. Мүәјјән вахта гәдәр ҝизли сахланылыр вә Аллаһын сечдији адамлара ачылыр (Мр 4:11; Кл 1:26).

• Мүгәддәс чадыр

  Һүзур чадыры да адланыр. Исраиллиләрин Мисирдән чыхдыгдан сонра ибадәтдә истифадә етдикләри чадыр. Ичиндә Әһд сандығы јерләширди ки, бу да Јеһова Аллаһын онларла олмасынын нишаны иди. Чадыр вә онун һәјәтиндә ибадәт едилир, гурбанлар ҝәтирилирди. Мүгәддәс чадырын тахта чәрчивәләринин өртүјү үзәриндә кәрруб тәсвирләри ишләнмиш кәтан парчадан иди. Чадыр Мүгәддәс јер вә Ән мүгәддәс јер адланан ики отагдан ибарәт иди (Јш 18:1; Чх 25:9). Б5 әлавәсинә бах.

• Мүгәддәс; мүгәддәслик

  Јеһова Аллаһын зати сифәти (јәни тәбиәтинә хас кејфијјәти). Мүтләг мәнәви паклыг вә сафлыг һалы (Чх 28:36; 1Иш 2:2; Мс 9:10; Әш 6:3). Ибрани сөзү инсан (Чх 19:6; 2Пд 4:9), һејван (Сј 18:17), әшја (Чх 28:38; 30:25; Лв 27:14), мәкан (Чх 3:5; Әш 27:13), заман (Чх 16:23; Лв 25:12) вә ишләрлә (Чх 36:4) бағлы ишләнәндә бунларын ајрылмыш, хүсуси олдуғуну, мүгәддәс Аллаһ Јеһоваја вә Онун хидмәти илә бағлы ишләрә һәср едилдијини ҝөстәрир. Инҹилдә дә «мүгәддәс», «мүгәддәслик» кими тәрҹүмә олунан орижинал мәтндәки сөзләр Аллаһ үчүн ајрылмыш фикрини дашыјыр. Бу сөзләр һәмчинин пак давраныш  үчүн дә ишләнир (Мр 6:20; 2Кр 7:1; 1Бт 1:15, 16).

• Мүждә

  Инҹилдә Аллаһын Падшаһлығы барәдә вә Иса Мәсиһә иман васитәсилә ниҹата јетишмәк барәдә шад хәбәр (Лк 4:18, 43; Һв 5:42; Вһ 14:6).

• Мүрр

  Commiphora ҹинсинә аид мүхтәлиф тиканлы коллардан вә ја кичик ағаҹлардан әлдә едилән әтирли гатран. Мүрр мүгәддәс мәсһ јағынын тәркибинә дахил иди. Мүрдән палтары, јорған-дөшәји әтирләмәк үчүн истифадә едир, сығал јағларына вә бәдән лосјонларына әлавә едирдиләр. Һәмчинин ҹәназәни дәфнә һазырлајанда да истифадә олунурду (Чх 30:23; Мс 7:17; Јһ 19:39).

Н

• Нард

  Ачыг гырмызымтыл рәнҝли баһалы әтирли јағ. Һинд сүнбүлү (Nardostachys jatamansi) биткисиндән әлдә едилир. Баһалы олдуғундан чох вахт диҝәр јағларла гарышдырылыр, бәзи һалларда сахталашдырылырды. Диггәтәлајигдир ки, һәм Марк, һәм дә Јәһја Мәсиһин башына вә ајагларына «халис нард» чәкилдијини гејд едирләр (Мр 14:3; Јһ 12:3).

• Нефилим

  Дашгындан әввәл ҹисимләшмиш мәләкләрлә гадынлардан доғулан оғуллар. Зоракылыглары илә сечилирдиләр (Јр 6:4, һашијәдә).

• Неһилот

  Бешинҹи мәзмурун мүгәддимәсиндә ишләнән термин. Мәнасы дәгиг мәлум дејил. Бәзиләри бу сөзү халил (түтәк) сөзүнүн көкү илә әлагәләндирәрәк онун нәфәсли аләт олдуғуну дүшүнүр. Ејни заманда бу сөз мусиги һавасыны билдирә биләр.

• Нәзарәтчи

  Әсас вәзифәси јығынҹаға нәзарәт етмәк, гејдини чәкмәкдир. Јунанҹа бу сөз (епископос) әсас етибарилә мүдафиә мәгсәдилә нәзарәт етмәк фикрини дашыјыр. «Нәзарәтчи» вә «ағсаггал» (пресбитерос) сөзләри мәсиһи јығынҹағында ејни вәзифәјә аиддир. «Ағсаггал» сөзү адамын јеткинлијинә ишарә едир, «нәзарәтчи» сөзү исә бу адамын иҹра етдији вәзифәләри ҝөстәрир (Һв 20:28; 1Тм 3:2—7; 1Бт 5:2).

• Нәзир

  Бир иши ҝөрмәк, тәгдимә вә ја бәхшиш ҝәтирмәк, һансыса хидмәтә башламаг, јахуд өзлүјүндә һарам олмајан шеји өзү үчүн һарам етмәкдән өтрү Аллаһа верилән вәд. Андла ејни гүввәјә малик иди (Сј 6:2; Вз 5:4; Мт 5:33). Нәзир һәм дә нәзир едилән шејә дејилир (Лв 23:38; 1Иш 1:21).

• Нәзири

  «Сечилмиш», «ајрылмыш», «һәср олунмуш» мәналарыны верән ибрани сөзүндән јараныб. Ики ҹүр нәзириләр олуб: көнүллү вә Аллаһын тәјин етдији. Киши вә ја гадын мүәјјән мүддәт әрзиндә нәзири кими јашамағы Јеһоваја әһд едә биләрди. Көнүллү нәзириләр үчүн әсасән үч шеј һарам сајылырды: мејнә мәһсуллары вә ички; сач гырхмаг; мејитә тохунмаг. Нәзирилик Аллаһын тәјинаты илә оланда адам өмүрлүк нәзири галырды. Онлар үчүн шәртләри Јеһова Аллаһын Өзү мүәјјән едирди (Сј 6:2—7; Һк 13:5).

• Нәсрани

  Насирә шәһәриндән олдуғуна ҝөрә Иса Мәсиһә верилән ад. Әшија 11:1 ајәсиндә ишләнән «пөһрә» сөзүнә гоһум сөз олдуғу ҝүман едилир. Сонралар бу сөз Мәсиһин ардыҹылларына да аид ишләнирди (Мт 2:23; Һв 24:5).

• Нисан

  Бабил сүрҝүнүндән сонра әвив ајынын ады. Јәһуди дини тәгвиминдә биринҹи ај, дүнјәви тәгвимдә једдинҹи ајдыр. Мартын ортасындан апрелин ортасына гәдәр давам едирди (Нә 2:1). Б15 әлавәсинә бах.

• Нүбар

  Мәһсул мөвсүмүнүн илк бары; истәнилән һәр шејин илк бәһрәси. Јеһова Аллаһын тәләби илә Исраил халгы илк нүбары Она тәгдим етмәли иди (истәр инсан олсун, истәр һејван, истәрсә дә торпағын мәһсулу). Үмумхалг әнәнәси олараг, Мајасыз чөрәк вә Әллинҹи ҝүн бајрамында исраиллиләр нүбарлары Аллаһа тәгдим едирди. Нүбар сөзү мәҹази мәнада Мәсиһә вә онун мәсһ едилмиш давамчыларына да шамил едилирди (1Кр 15:23; Сј 15:21; Мс 3:9; Вһ 14:4).

О

• Одлу ҝөл

  «Од вә күкүрдлә јанан» символик мәкан. «Икинҹи өлүм» кими дә изаһ олунур. Төвбә етмәјән ҝүнаһкарлар, Иблис, өлүм вә Мәзар (јун. һадес) ора атылыр. Одда јана билмәјән руһани варлығын (Иблисин), һабелә һадес вә өлүмүн одлу ҝөлә атылмасы ҝөстәрир ки, бу мәкан әбәди әзабын  јох, әбәди мәһвин рәмзидир (Вһ 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Омер

  Өлчү ваһиди. 2,2 литрлик габын тутумуна бәрабәрдир. Ефанын онда биридир (Чх 16:16, 18). Б14 әлавәсинә бах.

• Ондабир

  Верҝи нөвү. Хүсусилә дини маһијјәт дашыјан верҝи (Мл 3:10; Гн 26:12; Мт 23:23). Төврат Ганунуна әсасән, торпағын мәһсулунун, мал-һејван артымынын онда бири һәр ил лавилиләрә тәминат олараг верилирди. Лавилиләр дә өз нөвбәсиндә бу ондабирин онда бир һиссәсини Һарун нәслиндән олан каһинләрә тәминат олараг верирдиләр. Башга ондабирләр дә мөвҹуд иди. Мәсиһиләр үчүн тәләб дејил.

• Ордулар Аллаһы Јеһова

  Бу, сәрәнҹамында чохсајлы мәләкләр ордусу олан Каинатын Һөкмдарынын неҹә ҝүҹ-гүдрәт саһиби олдуғуну вурғулајан аддыр (Зб 103:20, 21; Әш 1:24; Әр 32:17, 18; Рм 9:29).

• Оруҹ

  Мүәјјән мүддәт әрзиндә һеч бир шеј јејиб-ичмәмә. Исраиллиләр кәффарә ҝүнүндә, сыхынтылы вахтларда вә Аллаһын рәһбәрлијини арајанда оруҹ тутурдулар. Јәһудиләрдә илдә дөрд дәфә оруҹ тутмаг әнәнәси јаранмышды. Бу оруҹларла онлар тарихләриндә баш вермиш фәлакәтли һадисәләри гејд едирдиләр. Мәсиһиләрдән оруҹ тутмаг тәләб олунмур (Үз 8:21; Әш 58:6; Лк 18:12).

Ө

• Өлчү чубуғу

  Узунлуғу алты гулаҹ иди. Ади гулаҹла ҝөтүрүләндә 2,67 м-ә, узун гулаҹла 3,11 м-ә бәрабәр иди (Һз 40:3, 5; Вһ 11:1). Б14 әлавәсинә бах.

• Өндәр

  Иманлы инсанлары ҝүнаһ вә өлүмдән азад едиб әбәди һәјата доғру апармасы илә әлагәдар Иса Мәсиһә верилән титул (Һв 3:15; 5:31; Иб 2:10; 12:2).

П

• Пасха

  Әвив (сонралар «нисан») ајынын 14-ҹү ҝүнүндә исраиллиләрин Мисирдән азад олмалары шәрәфинә гејд олунан бајрам. Бајрамда гузу (јахуд кечи) кәсилир, әти гызардылыб аҹы отларла вә мајасыз чөрәклә јејилирди (Чх 12:27; Јһ 6:4; 1Кр 5:7).

• Пејғәмбәр

  Аллаһын ирадәсини әјан едән васитәчи. Пејғәмбәрләр Аллаһын адындан данышыр, ҝәләҹәк һадисәләр барәдә хәбәр верир, Јеһова Аллаһын нәсиһәтләрини, әмр вә һөкмләрини чатдырырды (Ам 3:7; 2Бт 1:21).

• Пејғәмбәрлик

  Илаһи вәһј, јахуд вәһјин әјан едилмәси. Пејғәмбәрлик илаһи нәсиһәт, әмр, һөкм, јахуд ҝәләҹәк һадисәләр барәдә мәлуматдан ибарәт олур (Һз 37:9, 10; Дн 9:24; Мт 13:14; 2Бт 1:20, 21).

• Пергамент

  Үстүндә јазы јазмаг үчүн истифадә олунан хүсуси сурәтдә ишләнмиш гојун, кечи вә ја дана дәриси. Пергамент папирусдан даһа давамлы материалдыр вә ондан МК тумарларынын јазылмасында истифадә едибләр. Һәвари Булусун Тимутидән ҝәтирмәсини хаһиш етдији пергамент тумарлары еһтимал ки, Төвратын парчалары иди. Өлү дәниз тумарларынын мүәјјән гисми пергамент үстүндә јазылмышдыр (2Тм 4:13).

• Пәринҹ

  Буғданын ашағы нөвү (Triticum spelta). Дәнләри габыгдан чәтин ајрылыр (Чх 9:32).

• Пим

  Чәки ваһиди, һәмчинин дәмир аләтләри итиләмәк үчүн филиштлиләрин гојдуғу гијмәт. Исраилдә апарылан археоложи газынтылар заманы үзәриндә ибрани самитләрлә «пим» сөзү јазылмыш бир нечә чәки дашы тапылмышдыр. Онларын чәкиси 7,8 г олуб, бу да шекелин тәхминән үчдә икисини тәшкил едир (1Иш 13:20, 21).

• Порнеја

  Бах: ӘХЛАГСЫЗЛЫГ.

• Прозелит

  Јени дин гәбул етмиш адам. МК-да јәһуди динини гәбул етмиш адам. Прозелит киши сүннәт олунмалы иди (Мт 23:15; Һв 13:43).

• Проконсул

  Рома сенатынын әјаләтләрә гојдуғу вали. Мәһкәмә вә орду үзәриндә сәлаһијјәти варды. Сената табе олса да, идарә етдији әјаләтдә мүтләг һакимијјәт саһиби иди (Һв 13:7; 18:12).

• Пурим

  Адар ајынын 14-ү вә 15-индә гејд едилән бајрам. Бу бајрам шаһбану Әстәрин дөврүндә јәһудиләрин мәһвдән гуртулмалары шәрәфинә кечирилирди. Гејри-ибрани мәншәли пурим сөзүнүн мәнасы «пүшк» демәкдир. Һәман јәһудиләри  гырмаг үчүн ҝүн сечәркән пүшк («пур») атмышды. Она ҝөрә дә бу бајрам Пурим адланыр (Әс 3:7; 9:26).

Р

• Раһаб

  Бу сөз Әјјуб, Зәбур вә Әшија китабларында мәҹази мәнада ишләнир (Јушә китабындакы Раһаб адлы гадынла гарышдырмамалы). Әјјуб китабында контекстдән мәлум олур ки, Раһаб дәниз әждаһасыдыр. Диҝәр китабларда Мисири тәмсил едир (Әј 9:13; Зб 87:4; Әш 30:7; 51:9, 10).

• Руһ

  Руһ кими тәрҹүмә олунан ибр. руах вә јун. пневма сөзүнүн бир сыра мәналары вар. Һәр бири өзүнә ҝөзәҝөрүнмәз гүввә нөвләрини дахил едир. Ибрани вә јунан сөзү нөвбәти мәфһумлары билдирир: 1) күләк, 2) ҹанлыларда олан һәјат гүввәси, 3) инсанын үрәјиндән гајнагланыб онун данышыг вә һәрәкәтләрини мүәјјәнләшдирән гүввә, 4) ҝөзәҝөрүнмәз мәнбәдән ҝәлән вәһј, 5) руһани варлыг, 6) Аллаһын гүввәси, јәни мүгәддәс руһ (Чх 35:21; Зб 104:29; Мт 12:43; Лк 11:13).

С

• Саддукиләр

  Иудаизмин нүфузлу тәригәтләриндән бири. Үзвләри варлы, күбар адамлардан вә мәбәддә бөјүк нүфуза малик олан каһинләрдән ибарәт иди. Фәрисиләрин чохсајлы шифаһи әнәнәләрини вә инанҹларыны рәдд едирдиләр. Дирилмәјә вә мәләкләрин мөвҹудлуғуна инанмырдылар. Иса Мәсиһә мүхалиф идиләр (Мт 16:1; Һв 23:8).

• Сажын

  Сујун дәринлијини өлчмәк үчүн узунлуг өлчү ваһиди. 1,8 м-ә бәрабәрдир (Һв 27:28). Б14 әлавәсинә бах.

• Салеһлик

  МК-а әсасән, һәрәкәт вә давранышын Аллаһын тәләбләринә ујғунлуғу; Аллаһын һагга вә наһагга даир нормаларына мүвафиглик. Бу нәшрдә контексдән асылы олараг бу мәфһум үчүн доғрулуг, һагг, әдаләт, саваб кими сөзләр дә ишләнир (Јр 15:6; Гн 6:25; Мс 11:4; Сф 2:3; Мт 6:33).

• Сапанд

  Һејван вәтәриндән, гамышдан, түкдән тохунан вә ја дәри золағындан дүзәлдилән ип. Орта һиссәси енли олурду вә атмаг үчүн ораја әсасән даш гојулурду. Сапандын бир уҹу әлә вә ја биләјә сарынырды. О бири уҹуну әлдә тутурдулар вә сапанды јелләдиб бурахырдылар. Гәдим ордуларда сапандчылар олурду (Һк 20:16; 1Иш 17:50).

• Сеа

  Өлчү ваһиди. Бат маје өлчүсү әсасында һесабландыгда 7,33 литрлик габын тутумуна бәрабәр олур (2 Пд 7:1). Б14 әлавәсинә бах.

• Сезар

  Рома сојады. Сонрадан Рома императорларынын титулу олмушдур. Бу титулу дашыјан императорларын сырасында МК-да ады чәкилән Август, Тибери вә Клавди дә олмушдур. МК-да Неронун ады чәкилмәсә дә, бу титул она да аид едилир. Инҹилдә «Сезар» һәмчинин һөкумәтин вә ја дөвләтин рәмзи кими ишләнир (Һв 25:12).

• Селаһ

  Мусиги вә ја гираәтдә истифадә едилән техники термин. Зәбур вә Һәбгуг китабларында ишләнир. Еһтималән, дүшүнмәк вә ја сөјләнмиш фикри вурғуламаг үчүн мусигидә, маһны ифасында едилән паузаны билдирир. Бу термин јунан Септуаҝинта тәрҹүмәсиндә «мусиги интерлүдијасы» мәнасыны дашыјан диапсалма сөзү илә верилир (Зб 3:4; Һб 3:3).

• Серафлар

  Ҝөјдә Јеһова Аллаһын тахты әтрафында дуран руһани варлыглар. Ибрани сөзү серафим һәрфән «јананлар» мәнасыны верир (Әш 6:2, 6).

• Сәма мәликәси

  Әрәмја пејғәмбәрин дөврүндә дөнүк исраиллиләрин ибадәт етдикләри илаһә. Бәзиләринин фикринҹә, бу, Бабил илаһәси Иштардыр. Гәдим шумерләр бу илаһәјә Инанна ады илә ситајиш едирдиләр. Инанна адынын мәнасы «сәма мәликәси»дир. Сәма мәликәси сајылмагла јанашы, о һәм дә мәһсулдарлыг илаһәси иди. Иштар Мисир јазыларында «Сәма ханымы» адланыр (Әр 44:19).

• Сәмәријјә

  200 ил әрзиндә онгәбиләли Исраил падшаһлығынын пајтахты олуб. Һәмчинин падшаһлығын бүтүн әразиси Сәмәријјә адланырды. Шәһәр ејниадлы дағын үстүндә тикилмишди. Иса Мәсиһин заманында Ҹәлилә (шималда) илә Јәһудијјә (ҹәнубда) арасында јерләшән Рома бөлҝәси Сәмәријјә адланырды. Иса Мәсиһ сәфәрләри заманы адәтән бу бөлҝәдә тәблиғ етмирди, амма бәзән орадан кечиб  сакинләрилә сөһбәт едирди. Һәвари Бутрус Аллаһын Падшаһлығынын рәмзи ачарларындан икинҹисини ишләдәндә сәмәријјәлиләр мүгәддәс руһу алдылар (1Пд 16:24; Јһ 4:7; Һв 8:14). Б10 әлавәсинә бах.

• Сәмәријјәлиләр

  Илк әввәл бу ад онгәбиләли шимал падшаһлығында јашајан исраиллиләрә аид едилирди. Б.е.ә. 740-ҹы илдә Сәмәријјәнин ашшурлулар тәрәфиндән зәбт едилмәсиндән сонра ашшурлуларын ораја көчүртдүјү јаделлиләр дә сәмәријјәли адланмаға башладылар. Иса Мәсиһин заманында бу ад артыг сијаси јахуд милли мәнсубијјәти билдирмирди, гәдим Сиһам вә Сәмәријјә әтрафында јајылмыш дини мәзһәбә аид оланларын ады иди. Онларын мүәјјән етигадлары Иудаизмдән кәскин сурәтдә фәргләнирди (Јһ 8:48).

• Сәҹдәҝаһ

  Адәтән тәпәнин, дағын башында јерләшән, јахуд әллә дүзәлдилән платформанын үстүндә олан ибадәт јери. Сәҹдәҝаһларда бәзи һалларда Аллаһа ибадәт едирдиләр. Әсас етибары илә сәҹдәҝаһларын ады бүтпәрәстликлә әлагәдар чәкилир (Сј 33:52; 1Пд 3:2; Әр 19:5).

• Сиван

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә үчүнҹү ајын, дүнјәви тәгвимдә доггузунҹу ајын ады. Мајын ортасындан ијунун ортасына гәдәр давам едирди (Әс 8:9). Б15 әлавәсинә бах.

• Синагог

  Сөзүн һәрфи мәнасы: «топлашма», «мәҹлис». МК-да синагог әксәр һалларда јәһудиләрин Мүгәддәс Јазыларын гираәти, тәлим, вәз, дуа үчүн топлашдығы јери, бинаны билдирир. Иса Мәсиһин јашадығы дөврдә Исраилдә һәр шәһәрдә синагог вар иди. Бөјүк шәһәрләрдә бир нечә синагог олурду (Лк 4:16; Һв 13:14, 15).

• Синедрион

  Јәһудиләрин али мәһкәмәси. Јерусәлимдә јерләширди. Иса Мәсиһин заманында Синедрион 71 үзвдән ибарәт иди. Ора баш каһин, сабиг баш каһинләр, онларын аилә үзвләриндән бәзиләри, ағсаггаллар, гәбилә вә нәсил башчылары, мирзәләр дахил иди (Мр 15:1; Һв 5:34; 23:1, 6).

• Синәбәнд

  Исраилдә баш каһинин Мүгәддәс јерә ҝирән заман тахдығы кисә. Үзәринә гијмәтли дашлар дүзүлмүшдү. Јеһованын һөкмләрини ачыгламаг үчүн истифадә едилән Урим вә Туммим онун ичинә гојулурду. Буна ҝөрә, һәмчинин «һөкм синәбәнди» дә адланырды (Чх 28:15—30). Б5 әлавәсинә бах.

• Сион; Сион дағы

  Јерусәлимин ҹәнуб-шәргиндә тәпә. Һәмчинин јәбусиләрин гала шәһәри олан Јәбусун диҝәр ады. Давуд падшаһ бу шәһәри тутандан сонра орада өз игамәтҝаһыны тикди, беләҹә ора «Давуд шәһәри» адланмаға башлады (2Иш 5:7, 9). Давуд Әһд сандығыны Сион дағына ҝәтирәндән сонра һәмин јер Јеһова Аллаһ үчүн хүсуси, мүгәддәс јер олду. Даһа сонра Сион дејиләндә Муријјә дағында јерләшән мәбәдин бүтөв әразиси нәзәрдә тутулурду. Бәзән бу ад бүтүн Јерусәлим шәһәринә аид едилирди. Инҹилдә Сион ады чох вахт мәҹази мәнада ишләнир (Зб 2:6; 1Бт 2:6; Вһ 14:1).

• Сирт көрфәзи

  Шимали Африкада, Ливија саһилиндә ики бөјүк көрфәз. Дајаз суларын габарма-чәкилмәси нәтиҹәсиндә тез-тез јерини дәјишән дајазлыглара ҝөрә гәдимдә дәнизчиләр үчүн бу јер чох горхулу иди (Һв 27:17). Б13 әлавәсинә бах.

• Сығынаҹаг шәһәрләр

  Билмәдән адам өлдүрәнин интигамчыдан гачыб ҝизләндији шәһәрләр. Лавилиләрә мәхсус бу шәһәрләри Јеһова Аллаһын ҝөстәриши илә Муса пејғәмбәр вә хәләфи Јушә сығынаҹаг шәһәр кими тәјин етмишди. Сајы алты олан сығынаҹаг шәһәрләр вәд едилмиш дијарын мүхтәлиф бөлҝәләриндә јерләширди. Гачаг дүшмүш адам шәһәрә чатан кими мәсәләни шәһәрин алагапысында отуран ағсаггаллара данышырди, сонра она сығынаҹаг верилирди. Гәсдән гәтл төрәдәнләрин бу имкандан суи-истифадә етмәләринин габағыны алмаг үчүн сығынаҹаг истәјән кәс гәтлин төрәдилдији шәһәрдә мәһкәмә гаршысына чыхмалы, өзүнүн ҝүнаһсыз олдуғуну сүбут етмәли иди. Ҝүнаһсыз билиндији тәгдирдә о, сығынаҹаг шәһәрә гајтарылыр вә галан өмрүнү һәмин шәһәрин һүдудлары  дахилиндә кечирирди. Јалныз баш каһин өләрдисә, һәмин адам шәһәрдән чыха биләрди (Сј 35:6, 11—15, 22—29; Јш 20:2—8).

• Стоик философлар

  Јунан фәлсәфи мәктәби. Ардыҹыллары инанырдылар ки, хошбәхтлик шүур вә тәбиәтлә һармонијада јашамагдадыр. Онларын фикринҹә, әсил һикмәт ағры вә зөвгә биҝанә галмагдадыр (Һв 17:18).

• Сурија; суријалы

  Бах: АРАМ; АРАМИ.

• Сүлејман сүтунлары

  Иса Мәсиһ јердә олан заман мәбәдин бајыр һәјәтинин шәргиндә үстүөртүлү кечид. Дејиләнләрә ҝөрә, бу кечид Сүлејман мәбәдинин галыглары олуб. Иса Мәсиһин гыш вахты орада ҝәзишдији дејилир. Илк мәсиһиләр дә орада ибадәт үчүн топлашырдылар (Јһ 10:22, 23; Һв 5:12). Б11 әлавәсинә бах.

• Сүннәт

  Ибраһим пејғәмбәр вә онун өвладлары үчүн Аллаһ тәрәфиндән ваҹиб бујрулмушду. Мәсиһиләр үчүн тәләб дејил. МК-да мәҹази мәнада да ишләдилир (Јр 17:10; 1Кр 7:19; Фп 3:3).

• Сүрҝүн

  Өз елиндән, јурдундан башга јерә көчүрүлмә. Әксәр һалларда истилачыларын фәрманы илә. Исраиллиләр ики бөјүк сүрҝүнә мәруз галмышдылар. Онгәбиләли шимал дөвләтинин әһалиси ашшурлулар тәрәфиндән, икигәбиләли ҹәнуб дөвләтинин әһалиси исә сонралар бабиллиләр тәрәфиндән сүрҝүнә апарылмышды. Һәр ики дөвләтдән сүрҝүнә ҝедәнләрдән галанлар Фарс шаһы Курушун (Кир) һакимијјәти вахты ҝери гајтарылмышды (2Пд 17:6; 24:16; Үз 6:21).

Т

• Талант

  Ибраниләрдә ән бөјүк чәки вә пул ваһиди. 34,2 кг-а бәрабәрдир. Јунан таланты бундан кичик олуб 20,4 кг-а бәрабәрдир (1См 22:14; Мт 18:24). Б14 әлавәсинә бах.

• Таммуз

  1) Диндән дөнмүш Јерусәлим гадынларынын ағладығы аллаһын ады. Бир фәрзијјәјә ҝөрә Таммуз падшаһ олмуш, өләндән сонра илаһиләшдирилмишди. Шумер јазыларында Думузи адланыр вә мәһсулдарлыг илаһәси Инаннанын (Бабилдә Иштар) әри вә ја севҝилиси кими тәгдим едилир (Һз 8:14). 2) Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә дөрдүнҹү ајын, дүнјәви тәгвимдә онунҹу ајын ады. Ијунун ортасындан ијулун ортасына гәдәр давам едир. Б15 әлавәсинә бах.

• Тартар

  Инҹилдә алчалдылмыш, дустаг һалында олма мәнасында ишләнир. Нуһ пејғәмбәрин дөврүндә Аллаһа аси чыхмыш мәләкләр бу вәзијјәтә салыныблар. 2 Бутрус 2:4 ајәсиндә тартароо (Тартара атмаг) фели ишләнир. Бу, о демәк дејил ки, ҝүнаһа батмыш мәләкләр бүтпәрәст мифолоҝијасында олан Тартара (кичик аллаһларын атылдығы јералты зиндан вә зүлмәт дијары) атылыблар. Аллаһ һәмин мәләкләри сәмави јерләриндән вә шәрәфли вәзифәләриндән ендириб алчалтмыш, Өзүнүн ишыглы мәгсәдләринә гаршы онларын ҝөзүнү кор етмишдир. Зүлмәт һәмчинин онларын агибәтини характеризә едир — МК-а ҝөрә онлар башчылары Шејтанла бирҝә әбәдилик мәһв олаҹаглар. Беләликлә, Тартар һәмин гијамчы мәләкләрин алчалдылмыш һалына ишарә едән анлајышдыр. Вәһј 20:1—3 ајәләриндә ады чәкилән «дибсиз гују» илә ејни мәфһум дејил.

• Таршиш ҝәмиләри

  Илк өнҹә бу сөз гәдим Таршишә (мүасир Испанија) сәјаһәт едән ҝәмиләр үчүн ишләнирди. Лакин ҝет-ҝедә узун мәсафәјә сәјаһәт едән бөјүк ҝәмиләр белә адланмаға башлады. Сүлејман падшаһ вә Јәһушафат падшаһ тиҹарәт мәгсәдилә белә ҝәмиләрдән истифадә едирди (1Пд 9:26; 10:22; 22:48).

• Тевет

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә онунҹу ајын, дүнјәви тәгвимдә дөрдүнҹү ајын ады. Декабрын ортасындан јанварын ортасына гәдәр давам едирди. Адәтән, садәҹә «онунҹу ај» адланыр (Әс 2:16). Б15 әлавәсинә бах.

• Тәгдим чөрәкләри

  Бах: ҺҮЗУР ЧӨРӘЈИ.

• Тәгсир гурбаны

  Шәхси ҝүнаһлар үчүн ҝәтирилән гурбан. Бу гурбан ҝүнаһларла әлагәдар ҝәтирилән диҝәр нөв гурбанлардан бир гәдәр фәргләнир. Белә ки, тәгсир гурбаны төвбәкар үчүн ҝүнаһына ҝөрә итирдији  һүгугларын бәрпасыны тәмин едир, ону ҹәзадан азад едирди (Лв 7:37; 19:22; Әш 53:10).

• Тәзә ај мәрасими

  Јәһудиләр өз тәгвимләринә әсасән һәр ајын биринҹи ҝүнүнү гејд едирди. Ҹамаат јығышыр, јејиб-ичир, хүсуси гурбанлар ҝәтирирди. Сонралар бу ҝүн өнәмли үмумхалг бајрамына чеврилди вә истираһәт ҝүнү олду (Сј 10:10; 2См 8:13; Кл 2:16).

• Тәригәт

  Мүәјјән тәлимин, јахуд лидерин ардынҹа ҝедән иҹма. Иҹма үзвләри өз әгидәләринә ујғун јашајырлар. Иудаизмин ән нүфузлу голларындан олан фәрисиләрә вә саддукиләрә тәригәт дејилир. Еһтимал ки, мәсиһилији иудаизмдән ајрылмыш бир ҹәрәјан һесаб едәрәк, «тәригәт» вә ја «нәсрани тәригәти» адландырырдылар. Мәсиһиликдә дә тәдриҹән тәригәтләр әмәлә ҝәлди. Мәсәлән, Вәһј китабында «Никола тәригәти»нин ады чәкилир (Һв 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Вһ 2:6; 2Бт 2:1).

• Тишри

  Бах: ЕТАНИМ; Б15 әлавәси.

• Төвбә

  МК-да сөзүҝедән төвбә фикри дәјишмәк, әввәлки һәјат јолуна вә јанлыш һәрәкәтләрә ҝөрә, еләҹә дә доғру иши ҝөрмәмәјә ҝөрә үрәкдән пешман олмаг демәкдир. Әсил төвбәнин бәһрәси олур — төвбәкар адам аддымларыны һагг јола јөнәлдир (Мт 3:8; Һв 3:19; 2Бт 3:9).

• Төврат

  МК-ын илк беш бөлмәси, јахуд китабы (Јарадылышдан Ганунун тәкрарына кими) Төврат адланыр (Јш 1:8; 8:31; 2См 25:4). Инҹилдә бәзән Төврат сөзү дејиләндә бүтөв Ибрани Мүгәддәс Јазылары нәзәрдә тутулур (Јһ 12:34; 15:25).

У

• Урим вә туммим

  Дөвләт әһәмијјәтли мәсәләләрдә Јеһова Аллаһдан рәһбәрлик алмаг үчүн баш каһинин пүшк кими истифадә етдији әшјалар. Баш каһин Мүгәддәс чадыра ҝирәндә Урим вә Туммими синәбәндинә гојурду. Ҝөрүнүр, бабиллиләр Јерусәлими ишғал едәндән сонра Урим вә Туммим артыг ишләнмирди (Чх 28:30; Нә 7:65).

Ү

• Үзүмсыхан

  Әһәнҝдашында ојулмуш ики ојуг. Бири диҝәриндән һүндүрдә олурду вә архла бирләшдирилирди. Үзүм үст ојугда сыхылырды, чыхан ширә архла ашағыдакы ојуға ахырды. Үзүмсыхан сөзү мәҹази мәнада Аллаһын һөкмүнү билдирмәк үчүн истифадә едилир (Әш 5:2; Вһ 19:15).

• Үнсијјәт гурбаны

  Бу гурбаны ҝәтирән Јеһова илә сүлһ мүнасибәтиндә олмағы диләјирди. Гурбанын әтиндән ибадәтчи илә аиләси, ону тәгдим едән каһин вә нөвбә чәкән каһинләр јејирди. Јеһованын исә пајы рәмзи иди — Она гурбанын јандырылан пијинин хош гохусу вә һәјаты символизә едән ганы тәгдим едилирди. Үнсијјәт гурбаны ҝәтириләндә каһинләр вә ибадәтчиләр, санки, Јеһова илә бир сүфрә архасында отурурдулар. Бу, онларын сүлһ мүнасибәтиндә олдугларыны ҝөстәрирди (Лв 7:29, 32; Гн 27:7).

Ф

• Фарс өлкәси; фарслар

  Чох вахт мадалыларла јанашы ады чәкилән халг вә јашадыглары әрази. Ҝөрүнүр, мадалыларла гоһум идиләр. Илк әввәл Иран јајласынын ҹәнуб-гәрб әразисиндә мәскунлашмышдылар. Бөјүк Курушун (бәзи гәдим тарихи мәнбәләрә әсасән, атасы фарс, анасы мадалы олуб) һакимијјәти заманында фарслар үстүн мөвгејә саһиб олдулар, лакин империја икили империја олараг галды. Куруш б.е.ә. 539-ҹу илдә Бабил империјасыны сүгута уғрадыб көләликдә олан јәһудиләри азад етди вә өлкәләринә гајытмаға иҹазә верди. Фарс империјасы шәргдә Һинд чајындан гәрбдә Еҝеј дәнизинә гәдәр әразини тутурду. Бөјүк Исҝәндәр б.е.ә. 331-ҹи илдә фарслары мәғлуб едәнә гәдәр јәһудиләр фарс империјасы тәркибиндә идиләр. Дәнјал пејғәмбәр Фарс империјасы барәдә вәһј алмышды. Һәмчинин бу империјадан Үзејир, Нәһәмја вә Әстәр китабларында бәһс едилир (Үз 1:1; Дн 5:28). Б9 әлавәсинә бах.

• Фаһишә

  Никаһданкәнар ҹинси әлагә илә (хүсусилә дә пул мүгабилиндә) мәшғул олан адам. (Јунан дилиндән фаһишә кими тәрҹүмә олунан порне сөзү «сатмаг» көкүндән әмәлә ҝәлир.) Бу сөз әсасән гадынлара аид едилир. МК-да киши фаһишәләрдән дә данышылыр.  Төвратда фаһишәлик гадаған олунмушду. Мәбәд фаһишәлијиндән ҝәлир мәнбәји кими истифадә едән бүтпәрәстләрдән фәргли олараг, бу ҹүр газанҹы Јеһованын мәбәдинә нәзир вермәк олмазды (Гн 23:17, 18; 1Пд 14:24). МК-да фаһишә сөзү һәмчинин мәҹази мәнада ишләнир вә Аллаһа хидмәт етдијини иддиа едиб бүтпәрәстликлә бағлылығы олан инсанлара, халглара вә ја тәшкилатлара аид едилир. Мисал үчүн, Бөјүк Бабил адланан дини гурум Вәһј китабында фаһишә адланыр, чүнки о, һакимијјәт вә мәнфәәт уғрунда дүнја һөкумәтләри илә мүттәфиг олур (Вһ 17:1—5; 18:3; 1См 5:25).

• Фәрат

  Ҹәнуб-гәрби Асијада ән узун вә ән әһәмијјәтли чај; Икичајарасындакы ики әсас чајдан бири. Илк дәфә ады Јарадылыш 2:14 ајәсиндә Әдәндәки дөрд чајдан бири кими чәкилир. МК-да чох вахт садәҹә «чај» адланыр (Јр 31:21). Исраил оғулларына верилән торпағын шимал сәрһәдини тәшкил едирди (Јр 15:18; Вһ 16:12). Б2 әлавәсинә бах.

• Фәрисиләр

  Ерамызын І әсриндә Иудаизмин нүфузлу тәригәтләриндән бири. Каһин нәслиндән дејилдиләр. Ганунун ән хырда мүддәаларына белә дәгигликлә риајәт едирдиләр. Заман кечдикҹә јаранмыш адәт-әнәнәләри Төвратла ејни сәвијјәдә тутурдулар (Мт 23:23). Јунан мәдәнијјәтинин тәсиринә гаршы чыхырдылар. Төвратын вә әнәнәләрин билиҹиси кими, ҹәмијјәтдә бөјүк нүфуза малик идиләр (Мт 23:2—6). Бәзи фәрисиләр Синедрионун (Али Мәһкәмәнин) үзвү идиләр. Шәнбә ганунуна риајәт, әнәнәләр, ҝүнаһкарларла вә верҝијығанларла үнсијјәт мәсәләләриндә Иса Мәсиһә гаршы чыхырдылар. Сонрадан бәзиләри, о ҹүмләдән таршишли Шаул Мәсиһин давамчысы олду (Мт 9:11; 12:14; Мр 7:5; Лк 6:2; Һв 26:5).

• Фидјә

  Әсирликдән, ҹәзадан, ишҝәнҹәдән, ҝүнаһдан вә өһдәчиликдән азад етмәк үчүн өдәнилән һагг. Фидјә јалныз пулла өдәнилмирди (Әш 43:3). Фидјә мүхтәлиф һалларда тәләб олунурду. Мисал үчүн, Исраилдә илк доғулан бүтүн оғлан ушаглары вә һејванларын биринҹи еркәк балалары Јеһова Аллаһа мәхсус иди, јәни бүтүнлүклә Аллаһын хидмәтинә һәср олунмалы иди. Онлары бу өһдәчиликдән азад етмәк үчүн фидјә өдәмәк лазым ҝәлирди (Сј 3:45, 46; 18:15, 16). Әҝәр нәзарәтсиз галмыш вураған өкүз кимисә вуруб өлдүрәрдисә, өкүзүн јијәси фидјә верәрәк өзүнү өлүм ҹәзасындан гуртара биләрди (Чх 21:29, 30). Лакин гәсдән адам өлдүрән үчүн фидјә гәбул олунмурду (Сј 35:31). МК-да барәсиндә данышылан ән мүһүм фидјә итаәткар инсанлары ҝүнаһ вә өлүмдән гуртармаг үчүн Мәсиһин өз һәјатыны гурбан верәрәк өдәдији фидјәдир (Зб 49:7, 8; Мт 20:28; Еф 1:7).

• Филишт; филиштлиләр

  (Бәзи мәнбәләрә әсасән, «филистимлиләр».) Исраилин ҹәнубундакы саһилбоју әрази вә оранын сакинләри. Крит адасындан ораја көчмүш әһали филиштлиләр, әрази исә Филишт адланырды. Давуд филиштлиләри мәғлуб етмишди, лакин онлар мүстәгил галмышдылар. Исраиллә даима әдавәтдә олублар (Чх 13:17; 1Иш 17:4; Ам 9:7). Б4 әлавәсинә бах.

• Фирон

  Мисир һөкмдарларына верилән титул. МК-да ҹәми беш фиронун (Шишаг, Со, Тирһага, Неһо, Хофра) ады чәкилир. Диҝәрләринин, о ҹүмләдән Ибраһим, Муса вә Јусиф әһвалатында сөзүҝедән фиронларын ады јазылмајыб (Чх 15:4; Рм 9:17).

• Фитил маггашы

  Мүгәддәс чадырда вә мәбәддә ишләдилән гызыл вә ја мис аләт. Еһтимал ки, гајчывары формада олуб фитил кәсмәк үчүн истифадә едилирди (2Пд 25:14).

Х

• Хејирлә шәри билмә ағаҹы

  Әдән бағында битән бир ағаҹ. Аллаһ ону бир рәмз кими гојмушду. Бу ағаҹ нәјин һагг, нәјин наһаг олдуғуну тәјин етмәк ихтијарынын Аллаһа мәхсуслуғуну билдирирди (Јр 2:9, 17).

• Хесед

  Бу ибрани мәфһуму өзүнә мәһәббәт, өһдәлик, сәдагәт вә бағлылыг һиссләрини дахил едир. Чох вахт бу сөзлә Аллаһын инсанлара бәсләдији мәһәббәт тәсвир едилир. Һәмчинин инсанлар арасындакы мүнасибәтләрә аид ишләнир. Бу нәшрдә хесед сөзү мәһәббәт кими тәрҹүмә едилмиш,  лакин контекстдән вә дилин тәләбләриндән асылы олараг, бәзи һалларда хејирхаһлыг, јахшылыг, лүтф вә сәдагәт кими дә тәрҹүмә едилмишдир.

• Хәдим (хаҹә)

  Әсас мәнасы ахталанмыш киши демәкдир. Хәдимләр, адәтән, сарајда һәрәмағасы олурду. Бу сөз ҝениш мәнада сарај мәмурларына (ахталанмамыш) да шамил едилирди. МК-да һиссләрини ҹиловлајараг өзүнү бүтүнлүклә Аллаһа хидмәтә һәср едән адамлар үчүн дә мәҹази мәнада хәдим сөзү ишләдилиб (Әс 2:15; Мт 19:12, һашијәдә; Һв 8:27, һашијәдә).

Һ

• Һадес

  Бу јунан сөзүнүн ибрани гаршылығы шеол сөзүдүр. Мәтндә бөјүк һәрфлә «Мәзар» сөзү илә верилиб ки, ади гәбир дејил, үмумбәшәр мәзар мәнасында ишләндији билинсин. Бах: МӘЗАР.

• Һазырлыг ҝүнү

  Шәнбә ҝүнүндән габагкы ҝүн. О ҝүн јәһудиләр лазыми һазырлыг ҝөрүрдүләр. Һазырлыг ҝүнү мүасир тәгвимлә ҹүмә ҝүнү ҝүнәш батанда битирди вә шәнбә башлајырды. Јәһудиләрдә ҝүн ахшамдан нөвбәти ахшама кими давам едирди (Мр 15:42; Лк 23:54).

• Һермес

  Јунан аллаһы. Зевсин оғлу. Листра шәһәринин әһли бу аллаһы танрыларын мүждәчиси вә бәлағәт аллаһы сајдыгларындан орада мөҹүзә ҝөстәрмиш һәвари Булусу Һермес адландырды (Һв 14:12).

• Һәбәш

  Мисирдән ҹәнубда јерләшән әразидә мәскунлашан халгын ады. Һәбәш өлкәсинә мүасир Мисирин ҹәнуб һиссәси вә мүасир Суданын шимал јарысы дахил иди. Бәзи һалларда ибрани сөзү «Куш» «Һәбәш» кими тәрҹүмә олунмушдур (Әс 1:1).

• Һәјат ағаҹы

  Әдән бағында битән бир ағаҹ. МК-да бу ағаҹын мејвәләринин хүсуси һәјатвериҹи гүввәјә малик олдуғу дејилмир. Һәјат ағаҹы садәҹә Аллаһын ондан јемәјә иҹазә вердији кәсләрин әбәди һәјат алаҹағына бир зәманәт иди (Јр 2:9; 3:22).

• Һәср етмә бајрамы

  Јерусәлимдәки мәбәдин Антиох Епифан тәрәфиндән мурдарланмасындан сонра онун јенидән тәмизләниб пакланмасы шәрәфинә гејд едилән бајрам. Кислев ајынын 25-дә башланыб сәккиз ҝүн давам едирди (Јһ 10:22).

• Һиггајон

  Мусиги термини. Зәбур 9:16 ајәсиндә ишләнир вә орада ја чәнҝдә чалынан алчаг тонлу интерлүдијаны, ја да дүшүндүрүҹү паузаны билдирир.

• Һин

  3,67 л-ә бәрабәр маје өлчүсү. Һәм өлчү габына, һәм дә онун тутумуна аид ишләнән сөздүр (Чх 29:40). Б14 әлавәсинә бах.

• Һинном вадиси

  (Ибр. ҝеһ-һинном. «Ҹәһәннәм» сөзү дә бу ифадәдән әмәлә ҝәлмишдир.) Гәдим Јерусәлимдән ҹәнуб-гәрбдә јерләширди (Әр 7:31). Пејғәмбәрликдә бу јер һаггында ҹәсәдләрин атылдығы јер кими данышылыр (Әр 7:32; 19:6). Һинном вадисиндә инсанларын вә ја һејванларын дири-дири јандырылдығына, јахуд онлара ишҝәнҹә верилдијинә һеч бир дәлил јохдур. Беләҹә, һәмин јер инсан руһларынын аловда јаныб әбәди ишҝәнҹә чәкдији ҝөзәҝөрүнмәз мәканын символу ола билмәз. Иса Мәсиһ вә онун ардыҹыллары Һинном вадиси ифадәсини «икинҹи өлүмүн», јәни әбәди мәһвин рәмзи олараг ишләдирди (Вһ 20:14; Мт 5:22; 10:28).

• Һирод

  Романын тәјинаты илә јәһудиләри идарә етмиш сүлаләнин ады. Сүлаләдән олан биринҹи һөкмдар Јерусәлимдәки мәбәди бәрпа етмиш Бөјүк Һирод олуб. Бу, балаҹа Исаны мәһв етмәк үчүн бүтүн оғлан ушагларынын гәтлини әмр етмиш һөкмдар иди (Мт 2:16; Лк 1:5). Онун оғуллары Һирод Архелај вә Һирод Антипа аталарынын һакимијјәти алтында олан әразинин мүәјјән һиссәләри үзәриндә башчы гојулмушду (Мт 2:22). Тетрарх олуб, амма даһа чох падшаһ кими танынан Антипанын һакимијјәти Мәсиһин јердәки үчиллик хидмәтини вә Һәвариләрин ишләри, 12-ҹи фәсилдә тәсвир олунан һадисәләрә кими сүрән дөврү әһатә етмишди (Мр 6:14—17; Лк 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6—15; Һв 4:27; 13:1). Бундан сонра Бөјүк Һиродун нәвәси І Һирод Агриппа гыса мүддәт һакимијјәтдә галдыгдан сонра Аллаһын мәләји тәрәфиндән өлдүрүлмүшдү (Һв 12:1—6,  18—23). Онун јеринә оғлу II Һирод Агриппа ҝәлмиш вә јәһудиләрин Ромаја гаршы үсјанына гәдәр һакимијјәт сүрмүшдү (Һв 23:35; 25:13, 22—27; 26:1, 2, 19—32).

• Һиродун ардыҹыллары

  Һиродчулар кими дә танынырдылар. Романын ҹанишинләри олан Һиродларын јеритдији сијасәти дәстәкләјән дөвләтчи партија. Чох еһтимал ки, саддукиләрдән бәзиләри бу партијаја мәнсуб иди. Һиродчулар фәрисиләрлә әлбир олуб Мәсиһә мүхалиф олмушдулар (Мр 3:6).

• Һомер

  Өлчү ваһиди. Кор өлчүсү илә ејни олуб 220 литрлик габын тутумуна бәрабәрдир. Бат өлчүсү әсасында һесабланмышдыр (Лв 27:16). Б14 әлавәсинә бах.

• Һөкм ҝүнү

  Аллаһын халглары, гурумлары, үмумијјәтлә бәшәријјәти һесаба чәкдији ҝүн, јахуд дөвр. Һөкм ҝүнү кимләр үчүнсә лајиг олдуғу өлүм ҝүнү, кимләр үчүнсә хилас олуб әбәди һәјата говушмаг имканыдыр. Иса Мәсиһ вә һәвариләри билдирмишләр ки, ҝәләҹәкдә һәм өлүләрин, һәм дә дириләрин мүһакимә едиләҹәји «Һөкм ҝүнү» олаҹаг (Мт 12:36).

• Һөкмдар әсасы

  Падшаһын һакимијјәт рәмзи олараг әлиндә тутдуғу чубуг (Јр 49:10; Иб 1:8).

• Һуриб; Һуриб дағы

  Сина дағынын әтрафында олан дағлыг бөлҝә. Сина дағынын диҝәр ады (Чх 3:1; Гн 5:2). Б3 әлавәсинә бах.

• Һүзур

  Инҹилдә бәзи јерләрдә Иса Мәсиһин падшаһ гисминдә ҝөзәҝөрүнмәз һүзуруну билдирир. Бу һүзур Иса Мәсиһин сәмави Падшаһлыгда тахта чыхдығы вахтдан башлајыб ахырзаманда, јәни сон ҝүнләрини јашајан бу дөврдә дә давам едир. Мәсиһин һүзуру гысамүддәтли дејил, мүәјјән бир дөврү әһатә едир (Мт 24:3).

• Һүзур чадыры

  Бу ифадә һәм Мусанын чадырына, һәм дә Мүгәддәс чадыра аид ишләнир (Чх 33:7; 39:32).

Ч

• Чардаглар бајрамы

  Диҝәр ады: Мәһсул јығымы бајрамы. Мәһсул мөвсүмүнүн сонунда, етаним ајынын 15-дән 21-дәк кечирилирди. Исраил халгы үчүн Јеһова Аллаһын вердији рузи-бәрәкәтә ҝөрә шәнлик вә шүкран вахты иди. Бајрам ҝүнләриндә ҹамаат чардагларда јашајырды ки, бу да онлара Мисирдән чыхдыглары вахты хатырладырды. Диҝәр ики бајрамда олдуғу кими, бу бајрамы да гејд етмәк үчүн бүтүн кишиләрдән Јерусәлимә ҝетмәк тәләб олунурду (Лв 23:34; Үз 3:4).

• Чобан

  Гојун-кечи сүрүсүнү отаран, ҝүдән адам. Мүгәддәс Јазыларда чобан сөзү һәм дә мәҹази мәнада ишләнир. Јеһова Аллаһын өз бәндәләринә ҝөстәрдији гајғыны ифадә етмәк үчүн чобан тәшбеһиндән истифадә олунур. Иса Мәсиһ чәкдији бир мәсәлдә өзүнү «јахшы чобан» адландырмышды. Чобан сөзү һәмчинин исраиллиләрин һакимләринә вә рәһбәрләринә аид дә ишләдилир. Онларын сырасында јахшылары вә писләри олурду (Зб 23:1, 2; Әр 2:8, 3:15; Јһ 10:11).

• Чул

  Габа парча. Адәтән гара рәнҝли кечинин гылындан тохунурду. Ондан тахыл дашымаг үчүн кисә вә ја чанта һазырланырды. Јас тутан адам чула бүрүнүрдү (Јр 37:34; Лк 10:13).

Ҹ

• Ҹәннәт

  Фүсункар бағ. Ҹәннәт бағы олан Әдәни илк инсан ҹүтлүјү үчүн Јеһова Аллаһ Өзү јаратмышды. Иса Мәсиһин јанында ишҝәнҹә дирәјиндән асылмыш ҹинајәткара дедији сөзләрдән ајдын олур ки, јер үзү ҹәннәт олаҹаг. Ҝөрүнүр, 2 Коринфлиләрә 12:4 ајәсиндә ады чәкилән ҹәннәт сөзү мәҹази мәна дашыјыр. Вәһј 2:7 ајәсиндә исә сөһбәт ҝөјдәки ҹәннәтдән ҝедир (Нғ 4:13; Лк 23:43).

• Ҹиндарлыг

  Бу инанҹа ҝөрә, инсан өләндән сонра руһу јашајыр вә дириләрлә рабитә јарадыр, хүсусилә дә  онларын тәсиринә һәссас олан адам васитәсилә. Ҹиндарлыг кими тәрҹүмә олунан јунан сөзү фармакиа наркотик гәбул етмәк мәнасыны дашыјыр. Белә ки, гәдимдә фала бахмаг үчүн руһлара мүраҹиәт едәндә наркотикдән истифадә едирдиләр (Гт 5:20; Вһ 21:8).

• Ҹинләр

  МК-а ҝөрә, фөвгәлбәшәр ҝүҹә малик, ҝөзәҝөрүнмәз шәр руһани варлыглар. Онлара Јарадылыш 6:2 ајәсиндә «Аллаһ оғуллары», Јәһуда 6 ајәсиндә «мәләк» дејилмәсиндән ҝөрүнүр ки, јарананда шәр тәбиәтли олмајыблар. Бу мәләкләр Нуһ пејғәмбәрин дөврүндә Јеһова Аллаһын итаәтиндән чыхыб Шејтана гошулдулар вә беләҹә, Аллаһын дүшмәнинә чеврилдиләр (Гн 32:17; Лк 8:30; Һв 16:16; Јг 2:19).

• Ҹүзам

  Ағыр дәри хәстәлији. МК-да ишләнән бу сөз мүасир дөврдә мәлум олан ҹүзамла мәһдудлашмыр; о, евә вә палтара да дүшә биләрди (Лв 14:54; Лк 5:12).

Ш

• Шват

  Бабил сүрҝүнүндән сонра јәһуди дини тәгвиминдә он биринҹи ајын, дүнјәви тәгвимдә бешинҹи ајын ады. Јанварын ортасындан февралын ортасына гәдәр давам едирди (Зк 1:7). Б15 әлавәсинә бах.

• Шејтан

  Ибрани сөзүнүн мәнасы «әлејһдар» демәкдир. МК-ын јазылдығы орижинал дилләрдә мүәјјәнлик артикли илә ишләнәндә Аллаһын баш дүшмәни олан Иблисә аид едилир (Әј 1:6; Мт 4:10; Вһ 12:9).

• Шекел

  Ибраниләрдә әсас чәки вә пул ваһиди. Чәкиси 11,4 г-а бәрабәрдир. «Мүгәддәс мәкан шекели» ифадәси, јәгин ки, чәкинин дәгиглијини, јахуд мүгәддәс мәканда сахланылан стандарта ујғунлуғуну вурғулајырды. Еһтимал вар ки, ади шекелдән әлавә сарај шекели, јахуд сарајда сахланылан стандарт чәки дә олуб (Чх 30:13).

• Шеминит

  Һәрфән «сәккизинҹи» мәнасыны верән мусиги термини. Ола билсин, алчаг реҝистри вә ја тону билдирир. Аләтләрә аид ишләнәндә бас тонлу аләтләр, ифалара аид ишләнәндә исә мусигинин бәмдә чалынмасы вә бу тона мүвафиг охунмасы нәзәрдә тутулур (1См 15:21; Зб 6; 12, мүгәддимәләрдә).

• Шеол

  Бу ибрани сөзүнүн јунан гаршылығы һадес сөзүдүр. Мәтндә бөјүк һәрфлә «Мәзар» сөзү илә верилиб ки, ади гәбир дејил, үмумбәшәр мәзар мәнасында ишләндији билинсин (Јр 37:35; Зб 16:10; Һв 2:31, һашијәләрдә). Бах: МӘЗАР.

• Шәнбә

  Бу сөзүн ибрани гаршылығы «динҹәлмәк», «дајанмаг» мәнасыны верир. Јәһуди һәфтәсинин једдинҹи ҝүнү (ҹүмә ҝүнү ҝүнәш батандан, шәнбә ҝүнү ҝүнәш батана кими давам едир). МК-да бајрам ҝүнләриндән бәзиләри, һәмчинин 7-ҹи вә 50-ҹи илләр шәнбә адландырылыб. Шәнбә ҝүнү мүгәддәс мәкандакы каһинлик хидмәтиндән савајы һеч бир иш ҝөрмәк олмазды. Шәнбә илиндә торпаг беҹәрилмәмәли, ибраниләр сојдашларыны борҹ өдәмәјә мәҹбур етмәмәли иди. Төврат Ганунунда шәнбә илә бағлы гадағалар мөтәдил иди, лакин дин рәһбәрләри тәдриҹән онлара хејли әлавәләр етмишдиләр, белә ки, Иса Мәсиһин заманында артыг бу тәләбләр халгын чијниндә ағыр јүкә чеврилмишди (Чх 20:8; Лв 25:4; Лк 13:14—16; Кл 2:16).

• Шәраб тәгдимәси

  Диҝәр тәгдимәләрин јанында ҝәтирилир, гурбанҝаһын үзәринә төкүлмәклә тәгдим едилирди. Һәвари Булус бу тәгдимәдән тәшбеһ кими истифадә едәрәк иман гардашлары јолунда ҝүҹүнү әсирҝәмәдијини ҝөстәрирди (Сј 15:5, 7; Фп 2:17).

• Шәһәрә галхаркән

  120—134 мәзмурларын мүгәддимәсиндә раст ҝәлинән ифадә. Бу ифадәнин мәнасына даир мүхтәлиф фикирләр мөвҹуддур. Чохларынын фикринҹә, исраиллиләр бу 15 мәзмуру илин әсас үч бајрамыны гејд етмәк үчүн Јәһудијјә дағларынын башында јерләшән Јерусәлимә галхаркән шур илә охујурдулар.

• Шүкран гурбаны

  Хејирхаһлығы вә вердији рузи-бәрәкәтә ҝөрә Аллаһа һәмд ифадәси олараг ҝәтирилән тәгдимә. Мәрасим заманы гурбан ҝәтирилмиш һејванын әти, еләҹә дә, һәм мајалы, һәм дә мајасыз чөрәк јејилирди. Әт гурбан ҝәтирилән ҝүн јејилмәли иди (2См 29:31).