Бәзи мүтәхәссисләр кәдәрин мүәјјән мәрһәләләрдән ибарәт олдуғуну гејд едир. Бунунла белә, һәр кәс кәдәри бир ҹүр јашајыр. Бәс инсанларын һиссләрини мүхтәлиф ҹүр ифадә етмәси о демәкдирми ки, бәзи инсанлар әзизләринин өлүмүнә ҝөрә аз кәдәрләнир, ја да һиссләрини боғур? Әсла белә дејил! Бәли, инсанын итки илә барышмасы вә кәдәрини ифадә етмәси вәзијјәтини јүнҝүлләшдирә биләр. Амма кәдәри ифадә етмәјин бир јох, бир нечә доғру јолу вар. Бу мәсәләдә инсанын мәдәнијјәти, хасијјәти, һәјат тәҹрүбәси, еләҹә дә әзиз адамынын неҹә өлдүјү бөјүк рол ојнајыр.

Ола билсин, әзизини јениҹә итирмиш инсан гаршыда ону нәләр ҝөзләдијини билмир. Бунунла белә, чохларынын јашадығы һиссләр вә чәтинликләр охшардыр вә онлары габагҹадан сезмәк мүмкүндүр. Ҝәлин ашағыдакы һаллара нәзәр салаг:

Емосионал сарсынты. Ағламаг, өлән инсанын һәсрәтини чәкмәк, ани әһвал дәјишиклији кими һаллар ҝөзләниләндир. Өлән инсанла бағлы хатирәләр вә јухулар инсанын дәрдини тәзәләјир. Тәзә-тәзә инсан шокда ола, баш верәнләрә инанмаја биләр. Һәјат јолдашы Тимону гәфил итирән Тина адлы бир гадын дејир: «Әввәл-әввәл кеј кими идим. Һеч ағлаја да билмирдим. Һәрдән елә пис олурдум ки, аз гала нәфәсим кәсилирди. Башыма ҝәләнләрә инана билмирдим».

Нараһатчылыг, гәзәб вә ҝүнаһкарлыг һисси. Иван адлы бир нәфәр дејир: «24 јашлы оғлумуз Ерикин өлүмүндән сонра јолдашым Јоланда илә мән бир мүддәт јаман әсәби идик. Бу вәзијјәт бизә гәрибә ҝәлирди. Чүнки һеч вахт әсәби инсан олдуғумузу дүшүнмәмишдик. Һәм дә өзүмүзү ҝүнаһкар һисс едирдик. Фикирләширдик ки, ҝөрәсән, оғлумузун дәрдинә чарә тапмаг үчүн даһа нәсә едә биләрдик?» Узун сүрән хәстәлик уҹбатындан һәјат јолдашыны итирән Алехандро да өзүнү гынајыр: «Әввәлҹә елә дүшүнүрдүм ки, пис инсан олдуғум үчүн Аллаһ башыма бу гәдәр бәла ҝәтирир. Сонра да өзүмү гынамаға башладым, мәнә елә ҝәлирди ки, бу ҹүр фикирләшмәклә Аллаһы ҝүнаһландырырам». Әввәлки мәгаләдә ады чәкилән Костас дејир: «Бәзән Софијаја да гәзәбләнирдим ки, нијә өлүб?! Сонра буна ҝөрә өзүмү гынајырдым. Ахы бу онун ҝүнаһы дејилди!»

Нараһат дүшүнҹәләр. Бәзи мәгамларда инсанын фикирләри дәјишкән, јахуд јанлыш ола биләр. Мәсәлән, доғмасыны тәзәҹә итирән инсана елә ҝәлә биләр ки, мәрһумун сәсини ешитмәк, ону ҝөрмәк вә ја варлығыны һисс етмәк мүмкүндүр. Јахуд да она диггәтини бир шејә ҹәмләмәк, нәјисә јадына салмаг чәтин ола биләр. Тина дејир: «Бәзән киминләсә сөһбәт едәндә фикрим башга јердә олурду. Бејнимдә анҹаг Тимонун өлүмү илә бағлы һадисәләр долашырды. Диггәтими ҹәмләјә билмәмәјим мәни јорурду».

Тәклијә чәкилмәк истәји. Гәмли инсан башгаларынын јанында сыхыла, өзүнү нараһат һисс едә биләр. Костас дејир: «Евли инсанларын арасында өзүмү “бешинҹи тәкәр” кими һисс едирдим. Субајларын арасында да өзүмү артыг ҝөрүрдүм». Иванын һәјат јолдашы Јоланда хатырлајыр: «Ади проблемләрә ҝөрә шикајәтләнән инсанларын арасында олмаг чох чәтин иди. Һалбуки онларын проблеми бизимки илә мүгајисәјә белә ҝәлмәз. Ушагларынын наилијјәтләри һагда данышан инсанларын да арасында олмаг чох чәтин иди. Онлара ҝөрә севинирдим, амма ди ҝәл ки, бу сөһбәтләри ешитмәк олдугҹа ағыр иди. Әримлә икимиз дә баша дүшүрдүк ки, һәјат давам едир. Бунунла белә, һәјатла мүбаризә апармаға нә истәјимиз, нә дә сәбримиз вар иди».

Сәһһәтлә бағлы проблемләр. Иштаһадан кәсилмәк, чәки итирмәк вә јухусузлуг кәдәрли инсанларын әксәријјәтиндә раст ҝәлинән һаллардыр. Арон адлы бир нәфәр атасынын өлүмүндән сонракы бир ил һагда белә сөзләр  дејир: «Јухум тамамилә әршә чәкилмишди. Һәр ҝеҹә ејни вахтда ајылыб атамын өлүмү һагда дүшүнүрдүм».

Алехандро сағламлығында мүәммалы проблемләр олдуғуну хатырлајараг дејир: «Дәфәләрлә һәким мүајинәсиндән кечсәм дә, сағлам олдуғуму дејирдиләр. Шүбһәләнирдим ки, мәндәки физики симптомлар гәм-гүссә уҹбатындандыр». Нәһајәтдә бу симптомлар кечиб ҝетди. Истәнилән һалда, Алехандронун һәким мүајинәсиндән кечмәси ағыллы һәрәкәт иди. Чүнки кәдәр һисси иммун системини зәифләдә, сәһһәтдәки проблемләри ағырлашдыра, һәтта јени хәстәликләрә јол ача биләр.

Ваҹиб ишләрин өһдәсиндән ҝәлә билмәмәк. Иван дејир: «Ерикин өлүм хәбәрини тәкҹә гоһумлара вә достлара јох, һәмчинин башгаларына, онун мүдиринә вә ев саһибинә дә билдирмәли идик. Үстәлик, чохлу һүгуги сәнәдләри долдурмаг, бир јандан да Ерикин шәхси әшјаларыны саф-чүрүк етмәк лазым иди. Әгли, физики вә емосионал ҹәһәтдән јорғун олдуғумуз вахтда бүтүн бунлары һәлл етмәли идик».

Бәзиләри үчүн әсл проблем сонрадан башлајыр. Чүнки вахты илә өлән әзизләринин өһдәсинә дүшән ишләр артыг онларын өһдәсинә дүшүр. Буну Тинанын һадисәсиндән ҝөрмәк олар. О бөлүшүр: «Банк вә диҝәр ишләрлә бағлы мәсәләләри һәмишә Тимо һәлл едирди. Инди исә бунлары мән етмәлијдим. Кечирдијим стресс азмыш кими, бу мәсулијјәтләр дә бир тәрәфдән мәни стрессә салырды. Дүшүнүрдүм ки, ҝөрәсән, бу ишләрин өһдәсиндән дүз-әмәлли ҝәлә биләҹәјәм?»

Јухарыда садаланан емосионал, әгли вә физики проблемләр кәдәр јүкүнүн нә гәдәр ағыр олдуғуну ҝөстәрир. Бәли, доғмасыны итирмәк инсана дәрин јара вурур. Амма габагҹадан өзүнү буна һазырламаг әзизини јениҹә итирмиш инсана кәдәр јүкүндән азад олмаға көмәк едә биләр. Бир шеји дә унутмајын ки, кәдәрин бүтүн нәтиҹәләрини һеч дә һәр кәс дадмыр. Әзизини итирмиш инсана кечирдији кәдәр һиссинин нормал олдуғуну билмәк дә тәсәлли верә биләр.

Чәтин дөнәм. Ҝүҹлү кәдәр һисси даими дејил, вахт ҝәләҹәк бу ағры сәнҝијәҹәк. Амма бу о демәк дејил ки, инсан доғмасыны тамамилә унудаҹаг. Садәҹә ҝүҹлү кәдәр ағрысы тәдриҹән азалаҹаг. Бәзән өлән инсанла бағлы хатирәләр гәфилдән јада дүшәндә, јахуд мүәјјән вахтларда, мәсәлән, евлилик вә өлүм илдөнүмләриндә ҝүҹлү кәдәр һисси јенидән баш галдыра биләр. Бунунла белә, әксәр инсанлар өзләрини топарлајыб ишләринә, ҝүндәлик һәјатларына давам едирләр. Инсан буна, адәтән, аилә үзвләринин, достларынын көмәји сајәсиндә вә кәдәр һиссиндән гуртулмаг үчүн лазыми аддымлар атанда мүвәффәг олур.

Бу һиссләр нә вахта кими давам едәҹәк? Бәзиләриндә кәдәр һисси ајларла давам едә биләр. Әксәр инсанлара исә өзләринә ҝәлмәк үчүн бир-ики ил вахт лазым ҝәлир. Еләләри дә вар ки, онлара даһа чох вахт * лазымдыр. Алехандро дејир: «Дәрин кәдәр һисси мәни дүз үч ил раһат бурахмады».

Тәмкинли олун. Диггәти сабаһкы јох, буҝүнкү проблемләрин һәллинә ҹәмләјин, өз һәјат темпинизлә јашајын вә унутмајын ки, кәдәр ағрысы әбәди дејил. Фикирләшин, кәдәринизи јүнҝүлләшдирмәк вә онун мәнасыз јерә узанмасынын гаршысыны алмаг үчүн бу ҝүн нә едә биләрсиниз?