1-3. Исанын шаҝирдләри мүждәнин «халгларын һамысына» тәблиғ едилмәсиндә һансы чәтинликләрлә үзләшмишдиләр?

ИСА МӘСИҺ шаҝирдләринә тапшырмышды: «Ҝедин вә бүтүн халгларын ичиндә шаҝирд һазырлајын». Бу ишин ҝөрүлмәси сајәсиндә «мүждә халгларын һамысына шәһадәт олсун дејә, бүтүн јер үзүндә тәблиғ [едиләҹәкди]» (Мәт. 24:14; 28:19). Анҹаг бу тапшырыг һеч дә асан дејилди.

² Дүздүр, шаҝирдләри һәм Исаны, һәм дә мүждәни севирдиләр. Амма онлар нараһат ола биләрдиләр ки, ҝөрәсән бу тапшырығы неҹә јеринә јетирәҹәкләр. Ахы онларын сајы елә дә чох дејилди. Үстәлик, Аллаһын Оғлу кими бәјан етдикләри Иса өлдүрүлмүшдү. Һабелә, Исанын шаҝирдләринә «савадсыз, садә адам»лар кими бахырдылар (Һәв. 4:13). Буна бахмајараг, онлар гәдим адәт-әнәнәләри јахшы билән нүфузлу дин хадимләринин тәлимләринә зидд олан хәбәри тәблиғ етмәли идиләр. Бу шаҝирдләри өз вәтәнләриндә саја салмырдылар. Үстәлик, әзәмәтли Рома империјасында онларын мәнсуб олдуғу Исраил халгы елә дә бөјүк әһәмијјәт кәсб етмирди.

³ Бундан әлавә, Иса Мәсиһ шаҝирдләрини хәбәрдар етмишди  ки, онлар нифрәтлә гаршыланаҹаг, тәгиб олунаҹаг вә бәзиләри һәтта гәтлә јетириләҹәкләр (Лука 21:16, 17). Онлар хәјанәтлә, јаланчы пејғәмбәрләрлә вә артан ганунсузлугла үзләшәҹәкдиләр (Мәт. 24:10—12). Лап туталым, онларын чатдырдығы хәбәр һәр јердә јахшы гәбул олунду, бәс бу хәбәр јерин уҹгарларынадәк неҹә ҝедиб чыхаҹагды? (Һәв. 1:8). Бу чәтинликләр шаҝирдләрин ҝөзүнү горхуда биләрди.

4. Биринҹи әсрдәки шаҝирдләр тәблиғ ишиндә нә дәрәҹәдә мүвәффәгијјәтли идиләр?

⁴ Нә гәдәр нараһат олсалар да, шаҝирдләр бүтүн диггәтләрини мүждәнин тәблиғинә јөнәлтмишдиләр вә бу иши нәинки Јерусәлимдә вә Сәмәријјәдә, һәтта о вахтлар мәлум олан дүнјанын һәр јериндә ҝөрүрдүләр. Чәтинликләрлә үзләшмәләринә бахмајараг, 30 ил әрзиндә мүждә «сәма алтында јашајанларын һамысына» тәблиғ едилмиш вә бүтүн дүнјада јајылыб бар ҝәтирмишди (Кол. 1:6, 23). Мисал үчүн, адиҹә һәвари Булусун Кипр адасында етдији тәблиғә вә ҝөстәрдији мөҹүзәјә ҝөрә Рома проконсулу Серҝи Паулус «иман ҝәтирди, чүнки Јеһова һаггында өјрәндикләри ону валеһ етмишди». (Һәвариләрин ишләри 13:6—12 ајәләрини охујун.)

5. а) Иса шаҝирдләрини нәјә архајын етмишди? б) Биринҹи әсрдәки шәраити нәзәрә алараг бәзиләри һансы гәнаәтә ҝәлмишләр?

⁵ Исанын шаҝирдләри билирдиләр ки, тәблиғ ишини өз ҝүҹләри сајәсиндә едә билмәзләр. Иса демишди ки, өзү онларла олаҹаг вә мүгәддәс руһ онлара көмәк едәҹәк (Мәт. 28:20). Үмуми ҝөтүрдүкдә, Падшаһлыг һагда мүждәнин тәблиғи үчүн һәмин дөврдә дүнјада әлверишли вәзијјәт мөвҹуд иди. Бир китабда дејилир: «Еһтимал ки, дүнја тарихиндә илкин килсәнин гәбул едилмәси үчүн биринҹи әсрдән јахшы вахт ола билмәзди... Артыг икинҹи әсрдә мәсиһиләр иддиа едирдиләр ки, дүнја мәсиһилијин ҝәлишинә Аллаһын һөкмү илә һазырланмышды» («Evangelism in the Early Church»).

6. Бу вә нөвбәти мәгаләдә нәји арашдыраҹағыг?

⁶ Тәблиғ ишинин вүсәт алмасы үчүн Аллаһын биринҹи әсрдә вәзијјәтә нә дәрәҹәдә мүдахилә етмәси һагда Мүгәддәс Китабда һеч нә дејилмир. Лакин бир шеј јәгиндир: Јеһова истәјирди ки, мүждә тәблиғ едилсин, Шејтан исә әксинә. Бу мәгаләдә биз тәблиғ иши үчүн биринҹи әсрин башга дөврләрдән нәјә ҝөрә әлверишли олдуғуну нәзәрдән кечирәҹәјик. Нөвбәти мәгаләдә исә, арашдыраҹағыг ки, нәјә ҝөрә индики дөврдә вәзијјәт мүждәнин јерин уҹгарларынадәк чатдырылмасы үчүн әлверишлидир.

7. Рома сүлһү нәдир вә онун сәҹијјәви ҹәһәти нәдән ибарәтдир?

⁷ Биринҹи әсрдәки Рома дүнјасы мүәјјән мәнада мәсиһиләрин хејринә иди. Мәсәлән, Рома тарихиндә һәмин дөвр Рома сүлһү («Pax Romana») кими таныныр. Бөјүк Рома империјасынын һәр јериндә сабитлик һөкм сүрүрдү. Дүздүр, Исанын дедији кими, вахташыры мүһарибәләр олурду (Мәт. 24:6). Мисал үчүн, Рома ордусу ерамызын 70-ҹи илиндә Јерусәлими јерлә јексан етмишди, империјанын сәрһәдләриндә тоггушмалар баш верирди. Лакин Исанын дөврүндән башлајараг 200 ил әрзиндә Аралыг дәнизи өлкәләриндә нисби сакитлик һөкм сүрүрдү. Бир китабда дејилир: «Бәшәр тарихиндә һәлә һеч вахт бу гәдәр мүддәт әрзиндә динҹлик олмамышды. Бундан сонра да һеч вахт бу гәдәр милләт  арасында белә давамлы әмин-аманлыг олмады».

8. Ромада һөкм сүрән әмин-аманлығын илк мәсиһиләрә фајдасы нә иди?

⁸ Үчүнҹү әсрдә јашамыш илаһијјатчы Ориҝен бу һагда демишди: «Һәмин вахт дөвләтләр чох олсајды, бу, Исанын тәлиминин бүтүн дүнјада јајылмасына әнҝәл оларды... Чүнки һәр јердә кишиләр һәрби хидмәтә вә вәтәнләринин мүдафиәсиндә дурмаға мәҹбур едиләрди... Иса ҝәлмәздән әввәл дүнјада вәзијјәт дәјишмәсәјди вә нисбәтән мүлајим аб-һава һөкм сүрмәсәјди, сүлһү тәблиғ едән вә дүшмәндән интигам алмаға белә изин вермәјән бу тәлим неҹә јајыла биләрди?» Сөз јох ки, Рома дүнјасында Падшаһлығын мүждәчиләри тәгиб олунурдулар. Буна бахмајараг, онлар сүлһпәрвәр ола билирдиләр вә һәмин вахт һөкм сүрән нисби әмин-аманлыг онларын хејринә хидмәт едирди. (Ромалылара 12:18—21 ајәләрини охујун.)

9, 10. Мәсиһиләр үчүн Рома империјасында сәјаһәт етмәк нәјә ҝөрә раһат иди?

⁹ Рома јоллары мәсиһиләрин ишини асанлашдырырды. Өз тәбәәләрини нәзарәтдә сахламаг үчүн Рома империјасынын јахшы тәлим алмыш ҝүҹлү ордусу вар иди. Гошунун ҹәлд ирәлиләмәси үчүн јоллар јахшы олмалы иди. Јол салмагда исә ромалылар маһир идиләр. Рома мүһәндисләри, демәк олар ки, бүтүн әјаләтләри бир-бири илә бирләшдирән вә узунлуғу үмумиликдә 80 000 километрдән чох олан јоллар салмышдылар. Бу јоллар мешәләрдән, сәһраларда вә дағлардан кечирди.

¹⁰ Јол системиндән башга Ромада ҝәмичилијә јарарлы тәхминән 27 000 километр узунлуғунда чајлар вә каналлар вар иди. Рома ҝәмиләри јүзләрлә лиманы бирләшдирән тәгрибән 900 дәниз јолу илә үзүрдү. Буна ҝөрә дә мәсиһиләр Рома империјасынын һәр јеринә ҝедә билирдиләр. Чәтинликләр олса да, һәвари Булус вә диҝәрләри паспортсуз, визасыз бүтүн империја дахилиндә сәјаһәт едә билирдиләр. Бурада нә миграсија хидмәти, нә дә ҝөмрүк јохламасы вар иди. Гулдурлар ҹәзаланмагдан горхдуглары үчүн Рома јоллары нисбәтән тәһлүкәсиз иди. Дәнизлә сәјаһәт дә горхулу дејилди. Чүнки Рома донанмасы дәниз јолларында гулдурларын олмасына имкан вермирди. Булус дәфәләрлә ҝәми гәзасына уғраса да, дәниздә тәһлүкәләрлә үзләшсә дә, Мүгәддәс Китабда онун сәјаһәтләри заманы дәниз гулдурлары илә гаршылашмасы барәдә һеч нә дејилмир (2 Кор. 11:25, 26).

11. Нәјә ҝөрә шаҝирдләр јунан дилиндән истифадә едирдиләр?

¹¹ Којнé, јәни јунан дилинин ҝүндәлик данышыгда истифадә олунан формасы мәсиһи јығынҹагларынын бир-бири илә тәмасда вә вәһдәтдә олмасына көмәк едирди. Бөјүк Исҝәндәрин истилаларындан сонра јунан дили үмумишләк дилә чеврилмишди. Беләҹә, Аллаһын хидмәтчиләри һәр халгдан олан инсанларла үнсијјәт гура билирди вә бу, хош хәбәрин јајылмасына көмәк едирди. Бундан әлавә, Мисирдә јашајан јәһудиләр Ибраниҹә Мүгәддәс Јазылары јунан дилинә тәрҹүмә етмишдиләр. Халг Септуаҝинта адланан бу тәрҹүмә илә таныш иди вә Мәсиһин илк давамчылары бу тәрҹүмәдән сәрбәст шәкилдә ситатлар ҝәтирирдиләр. Мәсиһиләр  үчүн јунан дили јазы бахымындан да әлверишли иди. Бу дилин сөз еһтијаты ҝениш иди вә руһани мөвзулары бу дилдә раһат изаһ етмәк олурду.

12. а) Кодекс нәдир вә нәјә ҝөрә о, тумардан раһат иди? б) Мәсиһиләр кодексдән ҝениш шәкилдә нә вахтдан истифадә етмәјә башламышдылар?

¹² Бәс мәсиһиләр Мүгәддәс Јазылардан хидмәтдә неҹә истифадә едирдиләр? Тумарлардан истифадә етмәк чәтин иди, ону ачыб-бүкмәк лазым ҝәлирди, үстәлик, чох вахт пергаментин јалныз бир үзүндә јазы јазылырды. Тәкҹә «Мәттанын Мүждәси» бүтөв бир тумары тутурду. Сонра китабын илкин формасы олан кодекс мејдана чыхды. Кодекс бир-биринә тикилмиш вәрәгләр топлусу иди. Кодекси вәрәгләмәк вә Мүгәддәс Јазылардан лазым олан парчаны асанлыгла тапмаг олурду. Мәсиһиләрин кодексдән нә вахтдан истифадә етдикләри дәгиг мәлум олмаса да, бир елми ишдә дејилир: «Икинҹи әсрдә мәсиһиләр кодексдән чох ҝениш истифадә едирдиләр. Бурадан белә гәнаәтә ҝәлирик ки, артыг ерамызын 100-ҹү илиндән әввәл онлар кодекслә таныш идиләр».

13, 14. а) Булус Рома вәтәндашы олмасындан неҹә истифадә етмишди? б) Мәсиһиләр Рома ганунларынын хејрини нәдә ҝөрүрдүләр?

¹³ Рома ганунлары бүтүн империјада гүввәдә иди вә Рома вәтәндашлары бөјүк һүгуг вә имтијазлара малик идиләр. Булус Рома вәтәндашы олмасындан дәфәләрлә истифадә етмишди. Јерусәлимдә ону гамчыламаг истәјәндә о, Рома јүзбашысындан сорушмушду: «Рома вәтәндашыны мәһкәмәсиз-филансыз гамчыламаг нә дәрәҹәдә ганунидир?» Әлбәттә, гануни дејилди. Булус доғуландан Рома вәтәндашы олдуғуну билдирәндә «ону ишҝәнҹә илә сорғу-суала тутмаг истәјән адамлар дәрһал ондан әл чәкдиләр. Сәркәрдә Булусун Рома вәтәндашы олдуғуну өјрәнәндә ону буховладығы үчүн бәрк горхуја дүшдү» (Һәв. 22:25—29).

¹⁴ Рома ганунлары вә Булусун Рома вәтәндашы олмасы сајәсиндә Филиппидә онунла еһтијатла даврандылар (Һәв. 16:35—40). Ефесдә шәһәр катиби гәзәбли издиһамы сакитләшдирәндән сонра Романын мәһкәмә системинә истинад етмишди (Һәв. 19:35—41). Булусун Гејсәријјәдә Сезарын мәһкәмәсини тәләб етмәси онун Сезарын өнүндә иманыны  мүдафиә етмәсинә имкан јаратды (Һәв. 25:8—12). Беләликлә, Рома ганунлары сајәсиндә мүждәнин мүдафиәси вә гануни танынмасы мүмкүн олмушду (Филип. 1:7).

15. Биринҹи әсрдә јәһуди иҹмалары нә дәрәҹәдә ҝениш јајылмышды?

¹⁵ Јәһуди иҹмаларынын бүтүн Рома империјасына сәпәләнмәси мүждәчилик ишини мүәјјән мәнада јүнҝүлләшдирмишди. Әсрләр өнҹә ашшурлулар, сонралар исә бабиллиләр јәһудиләри өз вәтәнләриндән сүрҝүн етмишдиләр. Артыг ерамыздан әввәл бешинҹи әсрдә Фарс империјасынын 127 әјаләтиндә јәһуди иҹмалары вар иди (Әст. 9:30). Иса јердә јашајаркән Мисирдә вә Шимали Африканын башга јерләриндә, һәмчинин Јунаныстанда, Кичик Асијада вә Месопотамијада јәһуди иҹмалары мөвҹуд иди. Һесабламалара ҝөрә 60 000 000 әһалиси олан Рома империјасында һәр он дөрд нәфәрдән бири јәһуди иди. Јәһудиләр һарада јашасалар да, өз динләриндә галырдылар (Мәт. 23:15).

16, 17. а) Јәһудиләрин сәпәләнмәсинин гејри-јәһудиләрә һансы хејри дәјди? б) Мәсиһиләр ибадәтлә бағлы јәһудиләрдән нәји ҝөтүрмүшдүләр?

¹⁶ Јәһудиләр һәр тәрәфә сәпәләндикләриндән Төврат бир чох гејри-јәһудиләрә таныш иди. Гејри-јәһудиләр билирдиләр ки, јалныз бир Аллаһ вар вә Она хидмәт едәнләр јүксәк давраныш вә әхлаг нормаларына риајәт етмәлидирләр. Бундан әлавә, Төвратда Мәсиһлә бағлы чохлу пејғәмбәрликләр вар иди (Лука 24:44). Һәм јәһудиләр, һәм дә мәсиһиләр Төврата Аллаһын Кәламы кими бахырдылар. Бунун сајәсиндә һәвари Булус да Аллаһы ахтаран инсанларла үмуми мөвзулар әсасында сөһбәт едә билирди. Одур ки, Булус адәти үзрә синагога ҝедиб орада јәһудиләрлә Мүгәддәс Јазылар әсасында сөһбәт апарырды. (Һәвариләрин ишләри 17:1, 2 ајәләрини охујун.)

¹⁷ Јәһудиләрин өзүнәхас ибадәт тәрзи вар иди. Онлар мүнтәзәм олараг синагогда, јахуд ачыг һавада јығышыб һәмд маһнылары охујур, дуа едир вә Мүгәддәс Јазылары мүзакирә едирдиләр. Бу ҝүн мәсиһи јығынҹаглары да буна бәнзәр шәкилдә кечирилир.

18, 19. а) Биринҹи әсрдәки вәзијјәтин сајәсиндә нә мүмкүн олду? б) Бу мәгаләдә сиз Јеһованы даһа һансы јөндән таныдыныз?

¹⁸ Беләликлә, јухарыда садаладығымыз бу амилләр мүждәнин мүвәффәгијјәтлә тәблиғ олунмасында өз ролуну ојнады. Рома сүлһү, раһат јоллар, үмуми дил, Рома ганунлары вә јәһудиләрин сәпәләнмәси Исанын шаҝирдләринә Аллаһдан алдыглары тапшырығы јеринә јетирмәјә көмәк етди.

¹⁹ Исанын дөврүндән дөрд әср өнҹә јунан философу Платон өз бәдии персонажларындан биринин дили илә демишди: «Бизим үчүн Каинатын јараданыны вә атасыны тапмаг мүшкүл мәсәлә оларды. Һәтта биз ону тапсајдыг да, һәр кәсә онун барәсиндә данышмаг мүмкүн олмазды». Анҹаг Иса Мәсиһ демишди: «Инсан үчүн мүмкүн олмајан шеј Аллаһ үчүн мүмкүндүр» (Лука 18:27). Каинатын Јараданы инсанларын Ону тапмасыны вә Ону танымасыны истәјир. Үстәлик, Иса Мәсиһ давамчыларына демишди: «Бүтүн халгларын ичиндә шаҝирд һазырлајын» (Мәт. 28:19). Јеһова Аллаһын көмәји илә бу тапшырығы јеринә јетирмәк мүмкүндүр. Нөвбәти мәгаләдә бу ишин мүасир дөврдә неҹә јеринә јетирилдијини арашдыраҹағыг.