Илишмәјә зәрәрсиз бир шеј кими бахмамалыјыг. Британијада ҝәнҹләрин интиһары илә бағлы апарылан арашдырмаја әсасән, јерли күтләви информасија васитәләриндә јер алан интиһар һалларынын 40 фаизиндән чохуна саташма сәбәб олмушдур.

Илишмәк дејилдикдә јалныз әл-гол атмаг нәзәрдә тутулмур. Бу, өзүнә ашағыдакылары да дахил едә биләр:

• Сөз атмаг. «Гызлар елә сөзләр дејирдиләр ки, адамын једди гатындан кечирди, — 20 јашлы Селен дејир. — Мәнә гошдуглары адлары вә үнваныма дедикләри сөзләри һеч вахт унутмајаҹағам. Онлар мәнә гаршы елә һәрәкәтләр едирдиләр ки, өзүмү лазымсыз, истәнилмәјән, ишәјарамајан инсан кими һисс едирдим. Вурсајдылар, ондан јахшы иди».

• Адам јеринә гојмамаг. «Синиф јолдашларым мәндән јан ҝәзирдиләр, — 18 јашлы Һејли дејир. — Јемәкханада өзләрини елә апарырдылар ки, ҝуја онларын столунда јер јохдур. Ил боју ағлајырдым вә тәкҹә јемәк јејирдим».

• Киберхулиганлыг. 14 јашлы Дениел дејир: «Компүтердә јазылан бир-ики сөзлә инсанын адыны батырмаг, һәтта онун һәјатыны мәһв етмәк олар. Бу, шиширдилмиш кими сәсләнсә дә, һәгигәтдир!» Киберхулиганлыға телефон васитәсилә әдәбсиз шәкилләр вә ја месажлар ҝөндәрмәк дә дахилдир.

Ҝениш јајылмыш сәбәбләрин бәзиләри:

• Онларын өзләринә илишибләр. Антонио адлы бир ҝәнҹ оғлан етираф едир: «Ушагларын әлиндән боғаза јығылмышдым. Буна ҝөрә өзүмү ҝөзә сохмаг үчүн мән дә башладым она-буна саташмаға. Лакин ҝеријә дөнүб баханда нә гәдәр сәһв һәрәкәт етдијими баша дүшдүм!»

• Пис нүмунә. Ҹеј Макгроу «Хулиганларла рәфтар етмә гајдалары» китабында јазыр: «Чох вахт ҝәнҹ хулиганлар валидејнләринин, бөјүк гардаш вә баҹыларынын, ја да диҝәр гоһумларынын һәрәкәтләрини тәкрарлајырлар» («Life Strategies for Dealing With Bullies»).

• Онлар өзләрини елә апарырлар, ҝуја супердирләр, амма, әслиндә, өзләринә әмин дејилләр. Барбара Колоросо «Хулиган, гурбан вә изләјиҹи» китабында гејд едир: «Бәзи ушаглар башгаларыны әлә салмагла һамыдан үстүн олдугларыны сүбут етмәјә чалышырлар, амма, әслиндә, бу, дәрин јаралары вә јарарсызлыг һиссини ҝизләтмәк үчүн бир маскадыр» («The Bully, the Bullied, and the Bystander»).

• Гајнајыб-гарышмајанлар. Үнсијјәт гурмаг баҹарыглары зәиф олан бәзи јенијетмәләр өзләрини башгаларындан тәҹрид едирләр вә хулиганлар үчүн асан һәдәфә чеврилирләр.

• Башгаларындан сечиләнләр. Чох вахт заһирән, миллијәтҹә, дини ҹәһәтдән башгаларындан фәргләнән, ја да физики гүсуру олан ушаглар һәдәф сечилир — тәки сәбәб олсун.

• Өзләринә инамы олмајанлар. Хулиганлар өзләринә һөрмәт һисси ашағы оланлары тез мүәјјән едирләр. Чох вахт мәһз белә ҝәнҹләр һәдәф олур, чүнки, үмуми ҝөтүрдүкдә, онлар һеч нә етмәјәҹәкләр.

• Фикир вермә. Кајли адлы бир ҝәнҹ гыз дејир: «Инсанын башгасына илишмәкдә мәгсәди гаршысындакыны өзү барәдә пис фикирләшмәјә вадар етмәкдир. Лакин ҝөрәндә ки, она фикир верән јохдур, һәвәси өлүр». Мүгәддәс Китабда дејилир: «Һикмәтли сәбирли дајанар» (Сүлејманын мәсәлләри 29:11).

• Һејф чыхма. Һејф чыхмаг проблеми һәлл етмир, әксинә, ону даһа да мүрәккәбләшдирир. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Һеч кимә пислик әвәзинә пислик етмәјин» (Ромалылара 12:17; Сүлејманын мәсәлләри 24:19).

• Узагҝөрән ол. Мүмкүн гәдәр хулиганлардан вә тәһлүкәли јерләрдән узаг дур (Сүлејманын мәсәлләри 22:3).

• Ҝөзләнилмәз ҹаваб вер. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Һәлим ҹаваб һирси јатырар» (Сүлејманын мәсәлләри 15:1).

• Зарафата сал. Әҝәр кимсә сәнә көк олдуғуну дејирсә, чијинләрини чәкиб белә ҹаваб верә биләрсән: «Јахшыдыр да, күләк апармајаҹаг».

• Чых ҝет. 19 јашлы Нора дејир: «Өзүнү әлә алмаг баҹарығы јеткинликдән хәбәр верир вә ҝөстәрир ки, инсан ону әлә саландан гат-гат ҝүҹлүдүр, һәмчинин ондан фәргли олараг, өзүнә һаким олмағы баҹарыр».

• Өзүнәинам һиссини артыр. Рита алды бир гыз дејир: «Сәнин өзүнү ҝәрҝин һисс етмәјин бу инсанларын нәзәриндән гачмыр. Онлар фүрсәтдән истифадә едәрәк олан-галан өзүнәинам һиссини дә өлдүрмәјә чалышаҹаглар».

• Кимәсә де. Бир арашдырмаја әсасән, киберхулиганлығын гурбаны оланларын јарыдан чоху утандыглары (хүсусилә дә оғланлар) вә ја хулиганын гисас алаҹағындан горхдуглары үчүн бу һагда һеч кәсә һеч нә демир. Амма јадда сахла: сусмагла сән хулиганын дәјирманына су төкмүш олурсан. Бу һагда кимәсә данышмагла ишҝәнҹәјә сон гојмаг истигамәтиндә биринҹи аддымыны атаҹагсан.