1. Toñol le mam ma bi tagbe i ngéda Yérusalem a bi tjiba.

I ÑWII 607 B.N.Y., Kiñe Nébukadnézar a bi kena mintôñ mi gwét mi Babilôn inyu kéña tison i Yérusalem. Bibel i ntoñol lelaa ngandak bôt i bi wo i ngéda i nkal le: “[Nébukadnézar] a nol boñge bap ba wanda ni pansoñ ikété ndap yap pubhaga, a kon bé to mañge wanda to ngond ngi yi munlôm ngoo, to mañ mut, to mut mbu ño; . . . ni bo ba ligis ndap Nyambe, ba bôk lipénd li Yérusalem, ba ligis ki mandap ma ngui momasôna ni hié, ba ôbôs bigwélél gwé bilam gwobisôna.”​—2 Miñañ 36:17, 19.

2. Mambe mabéhna ma ma mbéñge tjiba i Yérusalem Yéhôva a bi ti, kii i bi tagbe inyu bôt ba Lôk Yuda?

² Tison i Yérusalem i bi tjiba ibabé le hala a hélés bôt ba ba bé yééne mu. Bapôdôl ba Djob ba bi tégbaha ngandak ñwii i béhe Lôk Yuda le ibale ba nke ni bisu i bôk Mbén i Djob, a ga nwas bo i moo ma bôt ba Babilôn. Ngandak bôt ba Lôk Yuda i ga nôla ni pansoñ. Mut nu a ga pei, bebeg a ga tégbaha niñ yé yosôna i minkôm i Babilôn. (Yérémia 15:2) Lelaa niñ i bé inyu ba ba bi ke minkôm? Baa libak le Lôk Israél i bi ke i minkôm i Babilôn li gwé maada ni bikristen i len ini? Ibale hala, imbe ngéda?

3. Lelaa niñ i minkôm i Babilôn i bé mahéñha ni libak li minkol Lôk Israél i bééna i Égiptô?

³ Mam bapôdôl ba bi kal ma bi yon. Ni njel Yérémia, Yéhôva a bi béhe ba ba bé lama ke i minkôm le ba neebe i niñ ba ga bana i Babilôn, ba too ki nyoo. A bi kal le: “Oña mandap, ni yén mu [Babilôn]; salgana nwom, ni jek bijek bi nlôl mu. . . . Ni yéñék nsañ u nkoñ het me bi kena bé minkôm; ni soohege Yéhôva inyu yé, inyule inyu nsañ wé nyen n’a bana nsañ.” (Yérémia 29:5, 7) Ba ba bi suhus bomede i boñ sômbôl i Djob, niñ yap i Babilôn i bé eglege. Bôt ba Babilôn ba bi ti bo ndék kunde mu niñ yap. Ba ba bé i minkôm ba bééna kunde i hiôm mu loñ yosôna. Babilôn a bé homa nu tôbôtôbô inyu nyuñga i ngéda kôba. Yak ngandak bikaat ba bi léba, bi ñunda le ngandak ikété bon ba Israél i bi nigil likeñge li li bé hôla bo i somb ni i nuñul i Babilôn. I nlélém ngéda, bahogi ba bi nigil likeñge li bañ ngim gwom, bape ki ba bi yila mingwañ. Niñ yap i Babilôn i bé pôôna bé libak li minkol ba bééna i Égiptô hala a bé ngandak ñwii ha ngéda i.​—Añ Manyodi 2:23-25.

4. U héa bôt ba Lôk Israél ba ba bé ndok, bonjee liké i minkôm i Babilôn li bé tihba ngandak, mimbe minwaa ba bééna mu libéghak jap li Djob?

⁴ To hala kii Lôk Yuda i bééna bigwel moo, kii di nla kal inyu mbôô wap i pes mbuu? Témpel i Yéhôva ni juu jé li bisesema li bi tjiba, biprisi bi bé sal ha bé kiki ba bé sal i ngéda bisu. Ipôla ba ba bi ke i minkôm, ngandak i bé gwélél Yéhôva ni ñem maliga, to hala kii ba bi boñ bé jam libe inyu kôhna ntén kogse u. Ndi ba bé hônba lôñ yada ni litén jolisôna. Ba bé boñ kii yosôna ba nla, inyu noñ Mbén i Djob. Kii héga, i Babilôn, Daniel ni mawanda mé mo maa le Sadrak, Mésak, ni Abéd-négô, ba bi tjél je bijek Mbén i bé sôña. Di nyi le Daniel a bi tééda lem isoohe Yéhôva hiki ngéda. (Daniel 1:8; 6:10) Ndi, mu kii ba bé isi bémbe i bôt ba ba nkon bé Djob woñi, man Lôk Yuda nu a bé gwés Djob a bé bé le a boñ mam momasôna Mbén i bé bat.

5. (a) Imbe botñem Yéhôva a bi ti litén jé? (b) Inyuki mbônga u, u bé tôbôtôbô?

⁵ Baa Lôk Israél i bé ki le i ti Djob bibégés bi nlémél nye kiki ngéda bisu? Mu kii ngéda i bé tagbe, i bé nene wengoñle ba ga bégés ha bé ki Djob hala. Bôt ba Babilôn ba mah bé ti minkol nwap kunde i témb i mambai map. Ndi ba bi hôya le Israél a yé litén li Yéhôva. Yéhôva a bi bôn le a ga pémés litén jé i minkôm, i mbus, a boñ ki hala. Lipôdôl li Djob li nset bé.​—Yésaya 55:11.

6, 7. Inyuki hala a yé loñge le di kodol nokna yés inyu minkôm i Babilôn i ngéda yés?

⁶ Baa bikristen bi ma bana jam li li mpôôna liké i minkôm i Babilôn? Hala a yé ngandak ñwii len le unu mbamble u nkal le bagwélél ba Djob ba ngéda yés ba bi jôp i minkôm i Babilôn i ñwii 1918, ni le ba bi pam i minkôm i Babilôn i ñwii 1919. Ndi, manjom di ga tehe munu yigil ini, ni i i noñ, ma ga toñle bés inyuki i yé nseñ le di tiimba wan biniigana bi.

⁷ Wan le jam lini: Babilôn Nunkeñi a yé ntôñ u bibase bi bitembee gwobisôna bi nkoñ isi. Inyu boñ le di kal le litén li Djob li bé i minkôm i Babilôn i ñwii 1918, i bé sômbla le litén li Djob li ba nkol u biniigana bi bitembee bi kwéha base ha ngéda i. Ndi Mam ma ñunda le, ngandak ñwii ilole Gwét bi Ntôla bi bisu bi mbôdôl, bagwélél ba Djob ba ba yé minhook  ba bi kit maada momasôna ba bééna ni Babilôn Nunkeñi, ba bé ha bé ki minkol mi biniigana gwé. To hala kiki minhook mi bi kôhna ndééñga mu Gwét bi Ntôla bi bisu, ndi bangomin ba biloñ tôbôbôtô bon ba bé lona bo mandutu, ha Babilôn Nunkeñi bé. Jon di nla bé kal le litén li Yéhôva li bi jôp i minkôm i Babilôn Nunkeñi i ñwii 1918.

8. Toñol lelaa ndék ni ndék biniigana bi bañga bikristen bi bi sôk kodop. (Béñge titii i bibôdle bi yigil.)

⁸ I ngwa Pentékôt i ñwii 33 N.Y., dikôô di bôt ba Lôk Yuda ni bôt ba matén mape, ba bi yila minhook ni njel mbuu mpubi. Bikristen bi mondo bi, bi bé “ntolok litén, ntôñ prisi u ane, loñ pubhaga, lôk Nyambe nyemede.” (Añ 1 Pétrô 2:9, 10.) Mu ngéda yosôna ba bé i niñ, baôma ba bi ke ni bisu i tôñ makoda ma litén li Djob. Tôbôtôbô i mbus nyemb i baôma, ngim bôt i bi telep, i kahal pot “mam ma kôti” inyu “ôt banigil i pes yap.” (Minson mi baôma 20:30; 2 Tésalônika 2:6-8) Ngandak yap i bééna minson minkeñi ikété makoda, ba bak mimañ, i mbus ba yila bi “bisop.” Ntôñ u bipada ni biprisi u bi bôdôl tek hikuu hié, to hala kii Yésu a bi kal banigil bé le: “Bé bobasôna ni yé lisañ li bôt.” (Matéô 23:8) Kiki mintôô mi bôt mi bé gwés biniigana bi ngim bôt kiki bo Aristôte ni Platôn, jon ndék ni ndék ba bi kahal héñha biniigana bipubi bi Bañga i Djob ni biniigana bi kwéha base.

9. Toñol lelaa base i bikristen i matjank i bi kôhna mahôla ma loñ Rôma, ni i jam hala a bi lona?

⁹ I ñwii 313 N.Y., Ñane loñ Rôma le Konstantine, nu a bé haiden, a bi boñ le mbén i Rôma i neebe base i bikristen bi matjank. Ibôdôl ha ngéda i, base ni ngomin ba bi bôdôl sal ntôñ. Kiki héga, i mbus boma i bi tagbe i tison i Nicée, Ñane loñ Rôma le Konstantine, nu a bé nyoo, a bi buñga pada yada le Arius, inyule Arius a bé neebe bé biniigana bi nkal le Yésu a yé Djob. I mbus boma i, isi énél i Ñane loñ Rôma le Téôdôsius I (379-395 N.Y.), mu kii biniigana bi bitembee bi bi tjama, base i Lok Pada i bi sôk yila base i loñ Rôma. Baañal mam ba mbéna kal le bôt ba loñ Rôma ba ba bé bihaiden, ba bi yila “bikristen” i hiai hi nyônôs ina. Maliga ma yé le ha ngéda i, base i bikristen i matjank i bi adba ni bikwéha bibase bi loñ Rôma kayéle bobasôna ba yila Babilôn Nunkeñi. To hala, ndék minhook mi bikristen i bé boñ biliya i bégés Djob kii ba nla, ndi makiñ map ma bé bé le ma nôga. (Añ Matéô 13:24, 25, 37-39.) I maliga, ba bé toi i minkôm i Babilôn!

10. Kii i bé hôla bôt ba maliga i hégha biniigana bi ndôk base mu mbôgôl ñwii i bisu i hiai hiés?

¹⁰ To hala, mu mbôgôl ñwii i bisu i hiai hiés, ngandak bôt i bé la añ Bibel ikété hop Grikia tole hop Latin. Ba bé la hégha biniigana bi Bañga i Djob ni biniigana bi ndôk base. Inoñnaga ni mam ba bé añ ikété Bibel, ngandak ikété yap i bi tjél biniigana bi base, inyule bi bé lôl bé ikété Bibel. Ndi i pahal hala i mbamba i bé béba jam kiyaga ha ngéda i, kayéle mut a bé yak le a nimis niñ yé ibale a mboñ hala.

11. Lelaa Bibel i bi sôk i ba isi énél u ntôñ u bipada ni biprisi?

¹¹ Ndi i mbus ngéda, ngandak bôt i bé pot ha bé dilémb di Bibel, yak base i bé kolba biliya gwap i kobol Bibel ikété dilémb libim li bôt li bé nok. Inyu hala nyen ndik ntôñ u bipada, biprisi, ni ndék  bôt bape ba ba bi ke i suklu, bon ba bé la añ Bibel ni bomede, to hala kii bipada ni biprisi gwobisôna bé gwon bi bé la añ ni tila loñge. Ba bé kogse hiki mut nu a bééna biniigana bi bi bé kiha bé ni jam base i bé niiga. Hala a bé ndutu le minhook mi bagwélél ba Djob mi kodba, ndi inyu tehna, ba bé lama bomna bisôsôli. Kiki hala a bi bôña i minkôm i Babilôn, minhook mi mi bé “ntôñ prisi u ane” mi bé bé le mi tjek mam i nya i kôli. Babilôn Nunkeñi a bi kañ bo moo!

12, 13. Mambe mam ima, ma bi suhus ngui Babilôn Nunkeñi a bééna i ngii bôt? Toñol.

¹² Baa kel yada, bañga bikristen y’a bégés ki Djob i mbamba ni i nya i kôli? Ñ! Mam ima ma tôbôtôbô ma bi boñ le ndék mapubi i bôdôl nene ikété jiibe. Jam li bisu li bé le: Mu ñwii mi bé bebee ni ñwii 1450, ba bi bañ kei i bé hôla i pémés ngandak bikaat. Ilole ba mbañ kei i, bôt ba bé yoñ ngéda i tiimba tila Bibel ni moo, ikété ndutu yosôna. Bibel i bé tôl bé, i bak ki diye. I bé kéla le, inyu tila Bibel yada ni moo, hala a bé lama yoñ bañga mut matila, jôm li sôñ ilole a mal! U kônde ki le yak bisélél ba bé gwélél inyu tila bi bé hee diye (minumuk mi bikôgôô mi binuga ba nsébél ni hop Pulasi le ‘vélin’ tole ‘parchemin’). I mahéñha, i gwélél mapep, ni kei i mpémés bikaat i bé jam li ntomb. Mut a bé le a pémés 1300 mapep hiki kel ni kei i!

¹³ Jam li nyônôs iba li yé le: Ndék ñwii iloole ñwii 1600 u mbôdôl, ngim bôt i bi bana makénd, i yoñ makidik i kobol Bañga i Djob ikété dilémb libim li bôt li bé pot. Ngandak bakobol i bé bebee i nimis niñ yap inyu sal bôlô i. Babilôn Nunkeñi a bé ñunbak. A bé yi ki le ibale munlôm tole muda nu a nkon Djob woñi  a bana Bibel, hala a yé béba jam kiyaga inyu yé. Jon baéga ba bibase ba bé kon woñi! Hiki mut a bé le a bana Bibel, a añ ki yo. Kiki bôt ba bé añ Bibel, hala nyen ba bé badba mana mambadga le: I yé ntilga hee ikété Bañga i Djob le, i ngéda mut nu a gwé maada malam ni Djob a nwo, a nke ngim homa inyu boñ le ba jôwa bibéba gwé iloole a bet i ngii? Hee Bañga i Djob i nkal le ba nlama ti moni inyu boñ le ba tégbaha mésa inyu mut woñ nu a wo? Hee Bañga i Djob i mpôdôl Pape tole nyila pape? Ndi, mana mambadga ma bé unbaha ndôk base. Inyu yap, bôt ba bééna bé kunde i bat baéga bibase nya mambadga i. Kwéha base i bé bé le i neebe hala! Bôlôm kiki bôda ba bi tagbe i bikééhene inyule ba bé neebe bé biniigana kwéha base i bé niiga. Ngandak biniigana i bé niñne i ngii pék i bôt kiki bo Aristôte ni platôn, ba ba bi niñ ilole Yésu a ngwéé. Kwéha base i bé kal njee a bé lama nôla, ngomin i biak hala i bisélél. Njômbi yap i bé le bôt ba kon woñi, ba nimis ki makénd i añ Bibel ni bat bo mambadga. Ndi inyu ngim ngéda, i hiandi hi, hi bi sal loñge bôlô. Ndi to hala, ndék bôt i bi tjél kon Babilôn Nunkeñi woñi. Ba bi neembe Bañga i Djob, ba tehe le i yé loñge, nano ba bééna ngôñ i kônde nok yo! Hikuu hi bi tééba inyu nyodi isi minkôm mi base i bitembee mu dilo di bé lama lo.

14. (a) Ndék ñwii ilole ñwii 1900 u mbôdôl, mambe mam ma bi hôla i tibil nok maliga ma yé ikété Bibel? (b) Toñol lelaa mankéé Russell a bi boñ inyu léba maliga.

¹⁴ Ngandak i i bééna ngôñ i nyo malép ma maliga, i bi ke ngwéé i biloñ bipe i het kwéha base i bééna bé ngandak ngui i ngii bôt. Ba bé gwés le ba añ, ba nigil, ba kwel ki ni bape ibabé le mut a nyégsa bo i neebe ngim biniigana. Ikété ntén loñ u nyen Charles Taze Russell ni ndék bôt i i bé kodba ni nye i loñ Amérika ba bi bôdôl yoñ ngéda i tibil nigil Bibel ndék ñwii ilole ñwii 1900 u mbôdôl. I bibôdle, njômbi i mankéé Russell i bé le a yimbe imbe base i bé niiga maliga. A bi yoñ ngéda i tibil hégha biniigana bi ngandak bibase ni i jam Bibel i niiga. A boñ nlélém jam ni bibase bi bi nhémle bé Yésu. A bi pala léba le base to yada i ntibil bé noñ i jam Bañga i Djob i niiga. I bi pam nye le a bomna ni bipada tole bipastô, ni botñem le ba ga neebe maliga nye ni mawanda mé ba bi léba ikété Bibel, ni le ba ga niiga mo, bôt ba bibase gwap. Ndi bipada ni bipastô bi bi neebe bé hala. Banigil Bibel ba bé lama neebe maliga ba bé tehe: Ba bé lama bé bana maada ni ba ba bi yoñ makidik i nit kwéha base. ​—Añ 2 Korintô 6:14.

15. (a) Imbe ngéda bikristen bi bi jôp i minkôm i Babilôn Nunkeñi? (b) Mambe mambadga ma nlama kôs ndimbhe?

¹⁵ Munu yigil ini, di ntehe le bañga bikristen i bi jôp i minkôm i Babilôn ndék ngéda i mbus nyemb i baôma ba ba bi sôk niñ hana isi. Ndi, di nla badba le: Mambe mam ma nkwés bés nkaa le, mu môm ma ñwii ilole ñwii 1914 u nkola, minhook mi bi nyodi toi i minkôm i Babilôn Nunkeñi, kayéle mi ba ha bé minkol nwé? Baa i yé mbale le bagwélél ba Yéhôva ba bi kônha bé nye maséé, inyule ba bé añal ha bé miñañ minlam ni ngui i ngéda Gwét bi Ntôla bi bisu bi bi bôdôl? Ni le, kiki ngim bilôk bikéé bi ngéda i, i bi yoñ ngaba i ngwét, baa hala a bi bébél Yéhôva, a unbaha ki nye? Jam li nsôk: Ibale bikristen bi bi yila minkol mi kwéha base mu hiai hi nyônôs 2 i N.Y., imbe ngéda ba bi kôs kunde yap? Mambadga mana ma yé mahee ngandak. Di ga kôs mandimbhe mu yigil i noñ.