Yimbne i Titus, i gwé bipes biba bi bi nhôñlaha bés jam li nyiba ngandak li li bi tagbe i ngéda kwañ. Ndi bôt ba nyi bé le i yimbne i, i nit Bibel​—inyule i yé mbôñ le mbañ i Bibel i yé maliga.

I bibôdle bi hiai bisu N.Y. (Ngéda Yés), ane Rôma i bé i mbôdôl i loñ Britania, i tagbege i loñ Gaule (loñ Pulasi i len), i pamak loñ Égiptô, i bé ki ikété nsañ ni lingwañ. Ndi nkoñ wada u u bé haa, u bé ti ane i Rôma njôô​—won u bé nkoñ u Yudéa.

Kôñtô ikeñi ni hop ngisi le Encyclopedia of Ancient Rome, i nkal le: “Nkoñ u Yudéa u bé ikété ndék biloñ i i bé kolba énél i loñ Rôma. Lôk Yuda i bé gwés bé le i ba i si ane i biloñ bipe, inyule biloñ bi, bi bé diihe bé bilem gwap ni bibégés gwap. Lôk Rôma ki, i bé tehe le Lôk Yuda i bé ndok ngandak.” Ngandak bon ba Lôk Yuda i bééna botñem le mut ngui wada a ga lo inyu kobol bo i si énél i Lôk Rôma ni i boñ le ba témb kiki ba bé behee. Ndi i nwii 33 N.Y., Yésu Kristô a bi kal le bikuu bikeñi bi ga pémél loñ Yérusalem.

Yésu a kal le: “Inyule dilo d’a lôl we, ngéda baoo boñ b’a kéña we ni lipénd, ba yibne we bipes gwobisôna, b’a yeghe we lôñni bon boñ mukété; b’a yék bé ngok yada i kéhi ngii ipe.”​—Lukas 19:43, 44.

Banigil ba Yésu ba bi nok bibañga bi. I mbus dilo diba, ngéda ba bi tehe témpel i Yérusalem, wada ikété yap a bi nlond le: “A lét nun-ki, ndôñ ngok ini, ni ndôñ maoñ ini!” Ntiik, bôt ba nkal le ngim ngok i témpel i bééna ntel yom kiki bo 11 méta, pôk i bak 5 méta, nkwañ u bak 3 méta! Ndi to hala, Yésu a bi timbhe le: “Gwom bini ni ntehe, dilo d’a lo le to ngok yada y’a yégle bé i kéhi ngii ipe hana, le ba nyuge bé yo isi.”​—Markô 13:1; Lukas 21:6.

Yésu a kal ki bo le: “Ndi ngéda ni ntehe Yérusalem nkiña ni mintôñ mi gwét, yina le tjiba yé i gwé ni moo. Ha nyen ba ba yé i Yudéa ba kenek ngwéé dikôa; ba ba yé ikété yé ba pam; ba ki ba yé bikai ba jôbôk bañ mu.” (Lukas 21:20, 21) Baa mbañ Yésu i bi yon?

Mbus môm maa ma nwii le Yésu a bi pot bibañga bi, Lôk Yudéa i bé i si énél i njiiha i Lôk Rôma. Ndi i nwii 66 N.Y. ngéda ngomin Lôk Rôma i i bé énél i loñ Yudéa, nu jôl li bé le Gessius Florus, a bi yoñ moni mu nkuu témpel, hala a bi kônde bédés Lôk Yuda hiun ikété ñem. Jon bajogwét ba Lôk Yuda ba bi ke i tison Yérusalem, inyu jôs ntôñ gwét u Lôk Rôma u u bé yééne i loñ yap; mbus ba bi kal le ba ta ha bé isi énél i Rôma.

Sôñ aa i mbus ha, Cestius Gallus a bet i Yérusalem ni yom kiki bo iloo 30 000 ma bajogwét, inyu jôs ba ba ndogbene énél Rôma. Lôk Rôma i bi pala jôp ikété tison, ba  kéña lipénd li témpel. Ndi ngi njom yo ki yo, ba témb ni mbus. Lôk Yuda i bi kon maséé, i kahal ki noñ bo inyu buñga bo. Kiki bisônda bi Lôk Rôma bi bi témb ni mbus, bakolba bo ba noñok bo mbus, hala a néhne Bikristen bi bi bi emble mabéhna ma Yésu njel i pala nyodi Yérusalem, bi bi yap Lom Yordan, bi solbene i mbus dikôa.​—Matéô 24:15, 16.

I nwii u bé noñ ha, Rôma a bi tiimba ke jôs Yudéa. Ñane ntôñ gwét nu loñ Rôma ha ngéda i, a bé Vespasien bo na man wé Titus. Ndi, i mbus nyemb Kaisa Néron i nwii 68 N.Y., Vespasien a bi témb i Rôma inyu telep Kaisa, a yék man wé Titus ni ntôñ gwét u 6 000 di bôt.

I sôñ Hilônde (sôñ i yônôs 6) i nwii 70 N.Y., Titus a bi ti bisônda gwé oda le ba kit bie bi lipand, li li bé ha bebee inyu boñ lipénd li bééna kilôméta 7, kayéle li kéña lipénd li Yérusalem. I sôñ Dipos (sôñ i yônôs 9) i nlélém nwii Lôk Rôma i bi tjé tison, i kot lingwañ jolisôna, i ligis ki témpel kayéle ngok to yada i bé ha bé i kéhi ngii ipe, ndik kiki Yésu a bi kal i bisu bi ngéda. (Lukas 19:43, 44) Bôt ba nhégda le: “Nsoñgi u bôt ba ba bi wo i Yérusalem ni bitison bipe u bé ipôla 250 ni 500 di- kôô di bôt.”

I nwii 71 N.Y., ngéda Titus a bi témb i loñ Italia, Lôk Rôma i bi leege nye ni maséé. Tison yosôna i bi tégbaha ngand ikeñi, i nya ba ba ngi tégbaha to kel to yada i tison Rôma.

Mamut ma bé maséé mu kiki ma bé tehe lelaa ba nhiômna nkus i minloñ mi Rôma. Ba bé nok maséé i tehe lingwañ ba bi yoñ ikété témpel i Yérusalem, ni gwom bipe kiki bisitima ni bikak bi gwét.

Titus a bi yila Kaisa i mbus nyemb isañ le Vespasien i nwii 79 N.Y. Ndi i mbus nwii ima ndigi, Titus a bi wo mpuhge nyemb. Manyañ le Domitien, a bi telep Kaisa, i mbus a bi pala bañ yimbne ikeñi inyu ti jôl li Titus lipém.

I len ini, iloo mbôgôl dikôô di bôt i nke i loñ Rôma hiki nwii inyu béñge Yimbne i Titus. Ngim bôt i ntehe yimbne i, kiki libañak li tôbôtôbô, bape ba ntehe yo kiki yimbne i lipémba li Rôma, bape ki ba ntehe yo kiki yimbne inyu hôñlaha bo tjiba i Yérusalem ni témpel yé.

Ndi ba ba nyoñ ngéda i añ Bibel ba nkal le Yimbne i Titus i nhôñlaha bo mam makeñi. I Yimbne i, i mbok mbôgi ngi bibuk le mbañ i Bibel i yé ntiik, di nla ki bôdôl yo ñem, i ñunda ki le mbañ i Bibel i nlôl toi ni Djob.​—2 Pétrô 1:19-21.