BIPÔDÔL bi Salômô bini, bi ntibil toñol yom mut binam a nhoñol inyu niñ. Ibôdôl behee mut binam a nyéñ ke nyemb ngwéé, jon a mboñ kii yosôna a nla inyu ébés niñ yé. Ngandak miñañ i yé, i i ntoñol biliya mut binam a bi boñ inyu ébés niñ yé.

Kiki hihéga, Gilgamesh a bé kiñe i lôñ Suméria (i i bi sôk yila Babilôn). Ngandak digaana di bi pôdôl niñ yé, téntén higaana hiada ba nsébél le Ñañ u Gilgamesh. Ñañ u, u bi toñol le Gigamesh a bi boñ minyiña inyu yi lelaa a nla ke nyemb ngwéé. Ndi minyiña nwé mi bi sôk mi kwo tuya.

Bebee le 400 nwii ilole Yésu a ngwéé, bôt ba njoñ yi ba loñ Kina ba bé yéñ lamb ngim “bee” bi ba bé hoñol le bi ñébés niñ. Inyu i lamb bee bi, ba bi pôdna mercure ni arsénik. I bi kéla le, i bee bi gwon bi bi nol ngandak baane i loñ Kina. Ipôla nwii 500 ni 1500 N.Y (mbus ligwéé li Yésu) i Érôpa, ngim bôt ba njoñ yi i bé hoñol le, ibale mut binam a nje gôl, a ga wo bé; inyule ba bé kal le, kiki gôl i mpala bé kôp manglét, i je yo i nla ébés niñ mut.

I len ini, bôt ba njoñ yi bahogi (biologistes ni bayi tjom di mbôda) ba yé yéñ yi inyuki di ñun. Nlélém kiki nyiña u “Bee bi bi ñébés niñ,” biliya bi bôt ba njoñ yi, bi ñunda le bôt ba binam ba ngi yéñek njel i ke biuni ni nyemb ngwéé. Ndi minyiña nwap mi bi sôk lelaa?

I bôt ba njoñ yi ba ba nigil nyuu i mut binam, ba bi pémés 300 mahoñol inyu ntoñol inyuki mut binam a ñun, ni inyuki a nwo. I nwii mi ntip tagbe, biliya bi bôt ba njoñ yi i nigil tjom di mbôda (gènes) ni prôtéin bi bi hôla i pam i ébés niñ i binuga ni i bôt ba binam. Jon ngim mingwañ mi bôt i bi ti bôt ba njoñ yi moni inyu kena bôlô yap ni bisu, le ndi ba solol “jimb li nyemb.” Minyiña nwap mi bi sôk lelaa?

I yéñ ébés dilo di niñ di mut. Ngim bôt ba njoñ yi, i nhoñol le, i jam li mboñ le di un li yéne i homa ba nsébél ni hop pulasi le télomère, hala wee masuk ma krômôsôm (ngim yom ikété cellule, i i gwé ôñgba i kék, yon i gwé tjom di mbôda ni ADN). Ngéda bi cellule bi nkap-ba, télomère yon i mbéñge i bôlô i kayéle yom to yada i ôbi bañ. Ndi hiki ngéda bi cellule bi nkap-ba, télomère yo i mal ndék ni ndék. Ngéda bi cellule bi nwaa kap-ba, ha nyen biuni bi mbôdôl.

 Elizabeth Blackburn, nu a bi kôs Prix Nobel i nwii 2009, nye ni hikip hié, ba bi léba ngim enzyme (prôtéin i tôbôtôbô) i i mboñ le télomère i pala bañ kidip, hala a mboñ le cellule yomede i pala bañ un. Ndi, ba bi sôk ba neebe le télomère i nla bé ébés niñ i bôt ba binam.

I tiimba ti bi cellule ngui i yé njel ipe inyu jôs biuni. Ngéda bi cellule bi mañap ngandak, bi nla ha bé kap-ba, bi ñom bi cellule bi bi ntibil makon manwin mabe, jon bibaahus bi nla pam bés nyuu, di nok njôghe ngim bahoma, tole di kwo kon. I dilo di ntip tagbe, bôt ba njoñ yi i loñ Pulasi ba bi yoñ bi cellule i manyuu ma bôt ba bé loo 100 nwii, inyu i tiimba ti gwo ngui. Bi cellule bi, bi bi témb bi bôdôl kap-ba, bi yila ki mondo. Dokta keñi le Jean-Marc Lemaître nu a bé béñge i bôlô i, a bi kal le, bôlô ba bi sal i ñéba le ‘biuni bi cellule, bi nla séhi.’

Bôt ba njoñ yi bobasôna bé bon ba neebe le ba nla tibil biuni kayéle mut binam a niñ ntandaa ngéda iloo kiki a niñ nano. Ni maliga, nom i mut binam i nkônde ndik bet ibôdôl nwii 1800. Ndi libim li ngéda, hala a mbôña inyule di noñ matiñ ma mapubi, di nyoñ yihe ni makon ma ma lôôhana, di gwéélak ki antibiôtik ni makele (vaccination). Bôt ba njoñ yi bahogi, ba ba nigil tjom di mbôda, ba nkal le, mut binam a ta bé le a nom iloo kiki a nom hanano.

Jam kiki bo 3 500 nwii nano, ntila Bibel wada le Môsi, a kal le: “Dilo di nwii nwés di yé 70 nwii, to 80 nwii inyu ngui; ndi biyat gwap bi yé ndik ndumb-ba ni ndutu; hala a nhoo tagbe, di mpuue ki.” (Tjémbi 90:10) To mut binam a mboñ biliya lelaa, dilo tjés di niñ di ga lel bé di Môsi a bi pôdôl hana.

Ibale ba nhégha niñ yap ni i bôt ba binam, binuga bihogi bi nom iloo 200 nwii yak bie bikeñi kiki tén jôm (baôbab) bi nla niñ dikôô di nwii. Ngéda di nhégha niñ yés lôñni i bini bihégél bipe, baa di mbadba bé le: ‘i niñ i 70 tole i 80 nwii ini, yosôna i hala?’