1. Kiki nwii mi ntagbe, limbe jam lilam u nla kit le u ga yônôs?

I NGÉDA di nkahal un, di nla bôdôl kon woñi le Yéhôva a ga gwélél ha bé bés kiki a bé gwélél bés i ngéda di bé boñge ba wanda. Hala a yé maliga le, di gwé ha bé nlélém ngui di bééna. Ndi, di nla gwélél pék yés, ni mam di nyi inyu hôla boñge ba wanda i gwélél ngap yap yosôna ni i neebe minson mi mondo. Mankéé wada nu a yé mañ a kal: “I ngéda me bi nôgda le me yé i nimis ngui yem, me bé maséé i yi le di gwé boñge ba wanda ba ba gwé ngap i kena nson ni bisu.”

2. Kii di ga nigil munu yigil ini?

² I yigil i bi tagbe, i bi unda bés lelaa boñge ba wanda ba nla kôs bisai i ngéda ba yé mawanda ni mimañ mi bôt. Munu i yigil ini, di ga tehe bilem bilam kiki bo, suhulnyuu, ñem nsôhga, i ti mayéga ni ñem likap. Bilem bi, bi nla hôla mimañ mi bôt i sal loñge lôñni boñge ba wanda, hala a ga lona bisai ikété likoda.

3. Inoñnaga ni Filipi 2:3, 4, kii i yé suhulnyuu, lelaa i nla hôla kristen?

³ Mimañ mi bôt mi nlama ba suhulnyuu ibale mi nsômbôl hôla boñge ba wanda. I mut a yé suhulnyuu a nyi le bôt bape ba nloo nye. (Añ Filipi 2:3, 4.) Mimañ mi bôt mi gwé i lem i, mi neebe le ngandak manjel i yé inyu gwel ngim nson kiki Bitilna bi niiga. Mi mbem bé le bôt ba gwel minson nlélém kiki ba bé gwel nwo i ngéda kôba. (Ñañal 7:10) To hala kiki ba gwé ngandak  mam i kabna ni boñge ba wanda, ba nyi le “mam ma nkoñ ’isi unu ma yé i héñha.” Jon i yé bo nseñ le ba meya manjel ma mondo.​—1 Korintô 7:31.

4. Lelaa bagwélél ba makiiña ba nla unda le ba gwé nlélém litehge li mam kiki Lôk Lévi?

⁴ Mimañ mi bôt mi mi gwé suhulnyuu mi nyi le kiki nwii mi ntagbe, mi nla ha bé gwel minson kiki mi bé gwel nwo i ngéda bisu. Di yoñ hihéga hi bagwélél bés ba makiiña. I ngéda ba mpamna 70 ma nwii ba yé ba bat bo le ba téé nson wap u makiiña. Hala a ta bé jam li ntomb. Ba ndiihe nsima ba gwé i gwélél lôk kéé yap. U yé nson ba bé gwés ngandak, ngôñ i yii ki bo le ba kônde kena wo ni bisu. Ndi ba neebe le, i yé loñge i gwélél boñge ba wanda inyu kena nson ni bisu. Hala a ñunda le ba gwé litehge li mam kiki Lôk Lévi i nlômbi Israel, i i bé i téé nson ba bé sal i lap i ngéda ba bé ba pamna 50 ma nwii. Mimañ mi bôt mi Lôk Lévi, mi bé maséé i gwel to umbe nson. Nson ba bé la gwel, ba bé sal wo ni ñem wap wonsôna, i ngéda ba bé boñ hala, ba bé hôla boñge ba wanda. (Ñañga bôt 8:25, 26) I len ini, i ngéda bagwélél ba makiiña ba pamna 70 ma nwii ba ntéé nson wap u makiiña, hala a nti bo pôla i ti bilôk bikéé makénd ni i lédés makoda i het ba yéne.

5. Bimbe biniigana di ñôt mu ndémbél i Dan bo Katie?

 ⁵ Di yoñ ndémbél i Dan, nu a mboñ 23 nwii i nson makiiña. I ngéda Dan a bi pamna 70 ma nwii, nye ni nwaa Katie ba bi yila basañal ba tôbôtôbô. Lelaa ba bi meya i nson mondo u? Dan a nkal le, nano a pégi iloo i ngéda bisu! A ngwel minson nwé ikété likoda, a nhôla bilôk bikéé i yila bahôla nson, a nhôla ki bape i añal ñañ nlam i mbamba ni ikété mandap ma mok. A mimañ mi bôt, too ni yé basañal tole ni ta bé, ni nla sal ni ngui inyu hôla bape. Lelaa? Ni neebe nson u mondo ba nti bé, ni pohol mam ma mondo ni nla yônôs, ni bok ki mis manan i mam ni nla yônôs he bé ma ni nla bé yônôs.

6. Inyuki i yé loñge i bana ñem nsôhga? Ti hihéga.

⁶ I mut a gwé ñem nsôhga a neebe le a gwé minwaa. (Bingéngén 11:2) Ñem nsôhga u ntinde nye i kodol litehge jé li mam, ni i tehe kii a nla boñ. Ibale a mboñ hala, a’ tééda maséé mé, a salak ki ni ngui. Di nla hégha mut a gwé ñem nsôhga ni mut a nsômbôl bet hikôa ni matôa. Nluk matôa a nlama héñha vitesse inyu boñ le a bet hikôa. I yé maliga le, nluk matôa a ga ke mbeñel mbeñel, ndi a ga ke ni bisu. Nlélém ni mut a gwé ñem nsôhga, a nyi le ngeñ ini nano le ‘a héñha vitesse,’ inyu boñ le a kee ni bisu i sal nson u Yéhôva ni inyu hôla bôt bape.​—Filipi 4:5.

7. Lelaa Barzilai a bi unda le a gwé ñem nsôhga?

⁷ Di hoñol ndémbél i Barzilai, nu a bééna 80 ma nwii i ngéda Kiñe David a bi naña nye i ba ikété nsoñgi u bôt ba ga sal i ndap kiñe. Ndi Barzilai a bi neebe bé. Kiki Barzilai a bé yi le a yé mañ mut, a nôgdaga ki le a gwé minwaa, a bi ti Kiñe David man wé Kimham le a gwel nson u. (2 Samuel 19:35-37) Kiki Barzilai, mimañ mi bôt mi yé maséé i lôôs boñge ba wanda minson.

8. Lelaa Kiñe David a bi unda ñem nsôhga i ngéda a bééna mahoñol le a oñ témpel?

⁸ Kiñe David a bi yigle bés ndémbél ilam i mut nu a gwé ñem nsôhga. Kiñe David a bééna toi ngôñ i oñ ndap Yéhôva. Ndi i ngeñ Yéhôva a bi kal Kiñe David le Salômô nyen a ga gwel nson u, David a bi neebe makidik ma, a nit ki nson u ni ñem wé wonsôna. (1 Miñañ 17:4; 22:5) David a bi hoñol bé le nyen a nlama gwel nson u, he Salômô bé, inyule Salômô a bé a ngi ‘yii mañge ni le a bé yi bé jam.’ (1 Miñañ 29:1) David a bé yi le témpel i ga ôña, inyule Yéhôva a ga sayap maoñ ma, he inyu bé le i bôt ba ga kena maoñ ma, ba gwé nwii mi kôli tole inyule ba gwé pék i kôli. I len ini, mimañ mi bôt mi nigle David, mi nsal ni ngui yap yosôna to hala kiki minson nwap mi nhéñha. Mimañ mi bôt mi nyi le, Yéhôva a ga sayap boñge ba wanda ba ba nsal minson bo ba bé sal.

9. Lelaa mankéé wada nu a bé sal i juu li bakena hikuu hi loñ a bi unda ñem nsôhga?

⁹ I len ini, di gwé ndémbél i mankéé Shigeo nu a bi éba ñem nsôhga. I nwii 1976, i ngéda a bééna 30 ma nwii, ba bi pohol nye i ba mankéé wada mu i juu li bakena hikuu hi loñ. I nwii 2004, a bi yila nkot juu li bakena hikuu hi loñ. I mbus ngéda, a bi nôgda le a gwé ha bé ngui i sal bôlô i, kiki a bé sal yo. Jon a  bi yoñ ngéda i soohe, a tehe le i mbéda mañge wanda nu a ga yoñ nson u nkot juu li bakena hikuu hi. To hala kiki Shigeo a ta ha bé nkot juu li bakena hikuu hi loñ, a yé wada mu i juu li. Kiki di ntehe munu ndémbél i Barzilai, i Kiñe David, ni i Shigeo, i mut a yé suhulnyuu a ban-ga ki ñem nsôhga, a bok mis mé i ngap boñge ba wanda ba gwé i sal bôlô, he bé i mam ba ngi gwé le ba nigil. A ga tehe bé boñge ba wanda kiki bôt a nlama jôp i pémsan ni bo, ndi kiki bagwelnson lôñ yada ni nye.​—Bingéngén 20:29.

10. Mambe mahoñol mimañ mi bôt mi nlama bana inyu boñge ba wanda ikété likoda?

¹⁰ Mimañ mi bôt mi nyi le boñge ba wanda ba yé likébla li nlôl ni Yéhôva, ba yé ki maséé ni bibôlô boñge ba wanda bana ba nsal. Kiki ba nimis ngui yap ndék ni ndék, mimañ mi bôt mi yé maséé i tehe le ikété likoda ba gwé boñge ba wanda ba ba gwé ngui, ba neebe minson, ba ngwel ki nwo.

11. Lelaa kaat Ruth 4:13-16 i ñunda le i ngéda mimañ mi bôt mi neebe mahôla ma boñge ba wanda mi nkôhna bisai?

¹¹ Bibel i mpôdôl ndémbél ilam i Naômi, mañ muda wada u u bi neebe mahôla ma mañge wanda. I bisu bi ngéda, Naômi a bi nyégsa nkiya wé Ruth i témb i loñ yé. Ndi Ruth a bi nai le a nke ni Naômi i Bétléhém, jon Naômi a bi sôk a neebe mahôla ma Ruth ni ñem wé wonsôna. (Ruth 1:7, 8, 18) Kinje bisai i bôda ba bo iba ba bi kôhna! (Añ Ruth 4:13-16.) Suhulnyuu yon i nlama tinde mimañ mi bôt i noñ ndémbél i Naômi.

12. Lelaa ñôma Paul a bi ti mayéga?

 ¹² Ñôma Paul a bé kon maséé ni mahôla a bi kôhna. Kiki hihéga, a bi ti bikristen bi Filipi mayéga inyu makébla malam ba bi ômle nye. (Filipi 4:16) A bi ti Timôtéô mayéga inyu mahôla a bi lona nye. (Filipi 2:19-22) Paul a bi ti Nyambe mayéga inyu makénd bilôk bikéé bi bi ti nye i ngéda ba bé kena nye i mok i Rôma. (Minson mi baôma 28:15) Paul a bé mut a bééna ngui ngandak, a bé ke liké haa ngandak inyu añal ñañ nlam ni inyu lédés makoda. Ndi a bé mut suhulnyuu ngandak, jon a bi neebe mahôla ma lôk kéé i bôlôm ni i bôda.

13. Lelaa mimañ mi bôt mi nla ti boñge ba wanda mayéga?

¹³ A mimañ mi bôt, ni nla gwélél ngandak manjel inyu ti i boñge ba wanda ba yé makoda manan mayéga. Ibale boñge ba wanda ba nsômbôl hôla bé i yoñ matôa, i ke bôm, tole mam mape ki, soho ni neebe mahôla map. Ni tehe mahôla ma kiki gwéha i Yéhôva. Ni ga hel le sôk i nsôk ni nyila bañga mawanda. Ni hôlga bo i hol i pes mbuu, ni kalak ki bo le ni yé maséé i tehe bo ba ngwel minson ikété likoda. Ni ba maséé i tégbaha ngéda lôñni bo, ni añlege bo i mam ni bi boma i niñ nan. I ngéda ni mboñ hala, ni ‘ñunda le ni nti Yéhôva mayéga’ inyu boñge ba wanda a bi lona i likoda.​—Kôlôsé 3:15; Yôhanes 6:44; 1 Tésalônika 5:18.

14. Lelaa Kiñe David a bi unda le a yé mut likap?

¹⁴ Ibale di nkônde wan ndémbél i Kiñe David, di ga léba lem ilam ipe i i mbéda le mimañ mi bôt mi bana: ñem likap. Mu nkus wé a bééna, David a bi héya moni ni gwom bipe inyu nit maoñ ma témpel. (1 Miñañ 22:11-16; 29:3, 4) A bi kôôba maoñ ma témpel, ndi i ngéda i bi mal ôña, ba bi sébél yo le témpel i Salômô. Jon i ngéda di gwé ha bé ngui i yoñ ngaba i maoñ ma ntôñ, di nla ke ni bisu i nit mo ni njel makébla més. Di nla ki niiga boñge ba wanda i mam di bi nigil nwii ndi nwii.

15. Mambe makeñge malam ñôma Paul a bi niiga Timôtéô?

¹⁵ Di wan ndémbél i ñôma Paul, nu a bé mut likap. A bi naña Timôtéô i ke ni nye i nson makiiña, Paul a bé ki maséé i unda i mañge wanda nunu le Timôtéô makeñge mé ma likalô. (Minson mi baôma 16:1-3) Makeñge Paul a bi unda Timôtéô, ma bi hôla Timôtéô i tibil añal ñañ nlam. (1 Korintô 4:17) I mbus ngéda, Timôtéô a gwélél makeñge Paul a bi niiga nye inyu hôla bôt bape.

16. Inyuki Shigeo a bi niiga bôt bape?

¹⁶ I len ini, mimañ mi bôt mi nkon bé woñi le ba ga gwélél ha bé bo ibale ba niiga boñge ba wanda i gwel minson ba bé gwel ikété likoda. Kiki hihéga, ndémbél i Shigeo nu di mbôk di pôdôl, i ñunda le nwii ndi nwii, a bi niiga bilôk bikéé bi bi bé tip jôp i juu li bakena hikuu hi loñ. A bi boñ hala inyu boñ le ñañ nlam u kônde hol mu loñ i. I ngéda mankéé Shigeo a bi la ha bé kena nson wé i nkot juu li bakena hikuu hi loñ ni bisu, a bi kôôba mankéé wada inyu héñha nye. Shigeo a yé i juu li bakena hikuu hi loñ hala a nloo 45 ma nwii, a nke ni bisu i niiga bilôk bikéé i mam  a nyi. Kinje bisai mintén mi bôt mi mi yé inyu litén li Djob!

17. Inoñnaga ni Lukas 6:38, kii ndémbél i mimañ mi bôt i nla niiga bôt bape?

¹⁷ Ndémbél ilam i mimañ mi bôt i ñunda bés le, hémle yon i nlama tinde bés i gwélél Yéhôva ni i téñbe ni nye, hala nyen a yé bañga niñ. A mimañ mi bôt, ndémbél nan i niiga bés le, i yé nseñ i boñ biliya i nigil matiñ ma Bibel ni i ha mo i bibôñol i niñ yés. Ni nyi lelaa mam ma bé tagbe behee, ndi yak bé ni nigil i meya mahéñha. A bé mimañ mi bôt mi ni ntip sôblana, yak bé ni gwé ngim yom i kap; ni nla kap maséé ni gwé i gwélél Yéhôva nano i niñ nan. Boñge ba wanda ba ga kon maséé, i emble miñañ mi niñ i nan ni biniigana ni bi ôt mu. Ibale ni ‘gwé lem i ti’ bôt bape biniigana ni bi ôt i niñ nan, Yéhôva a ga kôp bé bisai.​—Añ Lukas 6:38.

18. Lelaa mimañ mi bôt ni boñge ba wanda ba nla hôlna?

¹⁸ A bé mimañ mi bôt, i ngéda ni gwé maada ma bas bas ni boñge ba wanda, ni nla hôlna bé ni bé. (Rôma 1:12) Hiki wada nan a gwé lem i i yé ilam ngandak, le nuu numpe a gwé bé. Mimañ mi bôt mi gwé pék ni yi. Boñge ba wanda bo ba gwé ngui. I ngéda boñge ba wanda ni mimañ mi bôt ba nsal ntôñ ba bak mawanda, hala a nti Yéhôva lipém, a lon-ga ki likoda jolisôna bisai.