1. Kii i bi hélés bôt ba Babilôn yak mpôdôl Daniel?

 MPÔDÔL Daniel a bé a ngi yii mañge wanda i ngéda bôt ba Babilôn ba bi lo, ba tjé loñ yap, ba yoñ nye ba kena nye minkôm i Babilôn, haa ni Yérusalem. Ndi libak li Daniel li bi hélés bangomin ba loñ. Ba bi tehe “i mam ma nene i mis,” le Daniel a bééna bé ‘lem mu nyuu yé, a bak nlam,’ ni le a bé lôl lihaa li ntôô mut. (1 Samuel 16:7) Inyu manjom ma nyen, bon ba Babilôn ba bi ha nye i suklu inyu yila bañga mut mu loñ.​—Daniel 1:3, 4, 6.

2. Lelaa Yéhôva a bé tehe Daniel? (Ézékiel 14:14)

² Yéhôva a bé gwés Daniel inyu makidik a bi yoñ i yila ngwélél wé, ha bé kiki bôt ba Babilôn ba ba bé gwés nye inyu bilama gwé ni libak jé li bañga mut. Daniel a bééna bebee le 20 ma nwii i ngeñ Yéhôva a kal le a yé i nsoñgi u bôt ba téé sép i mis mé, a bi sima nye mbôda ni bôt kiki bo Nôa, Hiôb, ba ba bi sal ni ngui niñ yap yosôna inyu bana jôl lilam bisu bi Nyambe. (Bibôdle 5:32; 6:9, 10; Hiôb 42:16, 17; añ Ézékiel 14:14.) Yéhôva a bi sôk bé ha, a bi ke ni bisu i gwés i mañge wanda nunu letee ni biuni gwé.​—Daniel 10:11, 19.

3. Kii di ga tehe munu yigil ini?

³ Munu yigil ini, di ga tehe bilem biba bi Daniel bi bi bé boñ le a ba mut nu a nlôôha ba nseñ i mis ma Yéhôva. I ngéda di mba di nwan hiki lem mu, di ga bôk ndugi di kobol yo, di tehe ki lelaa a bi unda yo. I mbus, di ga tehe kii i bi hôla Daniel i hôlôs bilem bi. I mamélél, di ga tehe lelaa yak bés di nla kôna nye. To hala kiki i yigil ini i mbéñge boñge ba wanda tôbôtôbô, bésbobasôna di nla ôt nseñ mu ndémbél i Daniel.

4. Lelaa Daniel a bi unda le a gwé ñem ngui? Ti hihéga.

⁴ Yak i bôt ba gwé ñem ngui ba nla kon woñi, ndi ba nwas bé le i woñi u, u kéñ bo i boñ jam li téé sép. Daniel a bé mañge wanda nu a bééna ñem ngui ngandak. Di wan mangéda ima a bi unda i ñem ngui i. I nene le nwii ima i mbus le bôt ba Babilôn ba bi tjé Yérusalem nyen Daniel a bi unda ñem ngui inyu ngélé bisu. Kiñe Nébukadnézar a bi emel ngim eem i i bi kônha nye woñi ngandak. A bi tehe soso ôñgba, a yoñ makidik le a ga tjé mintôô mi bôt nwé nwominsôna yak Daniel mu nsoñgi u, ibale ba nkal bé nye i yom a bi emel, ba ti ki nye ndoñi. (Daniel 2:3-5) Daniel a bé lama pala boñ, inyu boñ le ngandak bôt i nôla bañ. A “bi ke a tehe kiñe, a bat nye le a ti nye ngéda inyu boñ le a koble nye eem yé.” (Daniel 2:16) Inyu pam i boñ i jam li, Daniel a bé lama bana ñem ngui ni hémle i ngui. Inyule ipam ha i ngéda i, ba bé ngi nok le Daniel a nkobol bieem. A bi bat mawanda mé maa Sadrak, Mésak, ni Abednégô le ba soohe Nyambe nu ngii inyu jimb li, le a kônôl bo ngoo. (Daniel 2:18) Yéhôva a bi timbhe masoohe map. Ñ ni mahôla ma Nyambe, Daniel a bi kobol eem i Nébukadnézar. Hala nyen Daniel ni mawanda mé maa ba bi pei nyemb.

5. Imbe ngéda ipe Daniel a bi bana ngôñ ni ñem ngui?

⁵ Ndék ngéda i mbus le Daniel a bi kobol eem i soso titii Nébukadnézar a bi tehe, ngim jam ipe i bi bôña i i bé bat le a unda ñem ngui. Nébukadnézar a bi témb a emel eem ipe i i bi kônha nye woñi ngandak. A bi tehe e i i bé ikeñi ngandak, ntel wé u pamak letee ni i ngii. Ni makénd momasôna, Daniel a bi toñle kiñe i yom i eem i i nkobla, a añle ki nye le ngim ngéda i bé lama pam le a’ kôn njék, a tjôô yééne yé ane inyu ngim ngéda. (Daniel 4:25) I bé bé Daniel jam li ntomb i legel kiñe i nwin u, inyule a bé le a tehe Daniel kiki ñoo wé, kiki bo mut a mbédél nye, a nyéñ yak le a nol nye. Ndi Daniel a bi kon bé woñi, ni ñem ngui, a bi kobol i eem i.

6. Kii i bi hôla Daniel i bana ñem ngui?

 ⁶ Bé ni nhoñol le kii i bi hôla Daniel i bana ñem ngui niñ yé yosôna? Ibabé pééna, ndémbél i isañ bo nyañ i bi lama tihba nye ngandak i ngéda a bé mañge. Ba bi nôgôl maéba ma Yéhôva ma ma bé bat bagwal le ba niiga bon bap mbén i Yéhôva. (Ndiimba Mbén 6:6-9) Inyu hala nyen Daniel a bé yi Mbén loñge loñge, a bé yi ndik bé jôm li mambén, ndi a bé yi yak i yom man Israel a bé le a je ni i a bé bé le a je. b (Lôk Lévi 11:4-8; Daniel 1:8, 11-13)) Daniel a bé yi yak ñañ u litén li Nyambe, a bé yi i yom i bé pémél bo i ngéda ba bé nôgôl bé mbén i Yéhôva. (Daniel 9:10, 11) Mam Daniel a bi boma i niñ yé ma bi kwés nye nkaa le to kii i mpémél nye, Yéhôva ni mimpémba nwé mi biañgel ba ga nit nye.​—Daniel 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Kii ipe i bi hôla Daniel i bana ñem ngui? (Béñge yak titii.)

⁷ Daniel a bi nigil bikaat bi bapôdôl, a nigil yak mbañ i Yérémia. I yigil i yon i bi hôla nye i yimbe le i bé i yii ndik ndék ngéda inyu boñ le bon ba Lôk Yuda ba pam minkôm inyu huu i loñ yap. (Daniel 9:2) Ibabé pééna, i tehe mbañ i Bibel i nyon i bi lama lédés botñem Daniel a bééna ipañ Yéhôva. Bebek hala a bi hôla ki bana bape ba ba bé bôdôl Djob ñem i bana ñem ngui. (Hégha ni Rôma 8:31, 32, 37-39.) Jam li nlôôha ba nseñ li yé le Daniel a bé béna soohe Tata wé Nungingii. (Daniel 6:10) A bi tam bibéba gwé i bisu bi Yéhôva. A añle ki nye i yom a bé nôgda. Daniel a bi bat ki Nyambe mahôla. (Daniel 9:4, 5, 19) A bé mut binam kiki bésbobasôna, a bi gwééna bé ñem ngui. Ndi a bi hôlôs i lem i ni njel masoohe, yigil ni i botñem a bééna ipañ Yéhôva.

8. Lelaa di nla hôlôs ñem ngui?

⁸ Kii di nlama boñ inyu hôlôs ñem ngui? Bagwal bés ba nla ti bés makénd i hôlôs ñem ngui, ndi ba ta bé le ba lôôs bés yo kiki bagwal ba nla lôôs man wap bum. I sal inyu bana ñem ngui i yé kiki i sal inyu bana ngim likeñge. Inyu bana ngim likeñge, i nwet a nigil a nlama tibil béñge i yom malét wé a mboñ, a niglege ki nye. Nlélém inyu ñem ngui, di nla bana i lem i, ibale di mbéñge lelaa bôt bape ba bi unda yo, di boñ ki biliya inyu nigle ndémbél yap. Jon, kii di nigil munu ndémbél i Daniel? Le di nlama tibil yi Bañga i Nyambe, di bana lem i soohe nye, di yiblege nye ñem wés. Di nlama bôdôl Yéhôva ñem, di bak nkwoog nkaa le a ga tjôô bé bés. Hala a ga boñ le i ngéda di ga boma manoodana, di ga bana ñem ngui.

9. Umbe nseñ di ñôt i bana ñem ngui?

⁹ I bana ñem ngui i yéne bés nseñ ngandak. Inyu tehe hala, di yoñ hihéga hi Ben. A bé i ngim suklu i loñ Jaman i het bôt bobasôna ba bé hoñol le mam ma bi héga bé ni le ma bi lo ni momede, le i yom Bibel i nkal i yé dingaana. Wee kel yada, Ben a bi bana pôla i telep i bisu bi ndap suklu yosôna inyu toñol kii i ntinde nye i hoñol le mam ma bi héga. A bi toñol i mam a bé hémle ibabé i kon woñi. Mam ma bi sôk lelaa? Ben a nkal le: “Malét a bi tibil emble me, a bulus yak lipep me bi gwélél inyu toñle bo i jam li, a ti  baudu bobasôna, hiki mut lipep jada.” Kii mawanda mé ma suklu ma bi boñ? Ben a nkal le: “Ngandak yap i bi yoñ ngéda i emble me, ba kal ki le nkwel wem u nlémél bo ngandak.” Kiki ndémbél i Ben i ñunda, bôt ba mbéna ti i bet ba gwé ñem ngui lipém. Ba nla yak hôla i bôt ba gwé miñem minlam i yi Yéhôva. Ñ, di gwé toi manjom malam i bana ñem ngui.

10. Kii i yé ndéñbe?

¹⁰ I buk i Lôk Héber Bibel i ngwélél inyu pôdôl “ndéñbe,” i ngwés pôdôl maada ma ngui ma yé ipôla Nyambe ni bagwélél bé ba a ngwés ngandak. Nlélém buk yon i ngwéélana inyu pôdôl gwéha i yé ipôla bagwélél ba Nyambe. (2 Samuel 9:6, 7) Kiki ngéda i ntagbe, hala nyen ndéñbe di gwé ipañ Nyambe i nke ni bisu i let, let ni let. Di béñge lelaa ndémbél i mpôdôl Daniel i ñunda le maliga ma.

11. Lelaa Daniel a bi unda i biuni gwé le a tiñi ni Nyambe? (Béñge titii i lipep li bisu.)

¹¹ Niñ yé yosôna, Daniel a bi boma ngandak mam i i bé bat le a unda too a tiñi ni Yéhôva tole heni. Ndi, i ngéda a bééna 90 ma nwii, a bi boma manoodana ma nlôôha ngui iloo mana momasôna a bé a ma boma. Ha ngéda i, bôt ba Média ni ba Persia ba bi yémbél bôt ba Babilôn, Kiñe Darius nyen a bé kena bo. Bangomin bakeñi ba bé oo Daniel, ba bé ti bé to Nyambe wé lipém. Jon ba bi ôô jimb inyu nol Daniel. Ba tinde kiñe i sane ngim mbén i i bé lama boñ le Daniel a pohol njee a ga nôgôl, Nyambe wé tole kiñe. Daniel a bé lama boñ kiki bôt bobasôna, a waa soohe Yéhôva inyu 30 ma dilo. Daniel a bi pohol i téñbe ni Nyambe wé. Jon, ba bi leñ nye i bee i mbondo njéé. Ndi Yéhôva a bi sayap ndéñbe i Daniel, a péyés nye i nyo u mbondo njéé. (Daniel 6:12-15, 20-22) Lelaa yak bés di nla téñbe ni Yéhôva to kii i leñek kiki Daniel?

12. Lelaa Daniel a bi boñ inyu téñbe ni Yéhôva ibabé waa?

¹² Kiki di mbôk di tehe, bañga gwéha yon i ntinde mut i téñbe. Yom yo ki yo i bé bé le i kéñ Daniel i ke ni bisu i gwélél Nyambe, inyule a bé gwés Tata wé  Nungingii ngandak. Inyu bana i nya ndéñbe i, Daniel a bi yoñ ngéda i ôt pék i bilem bi Yéhôva ni i tehe lelaa a nla kôna nye. (Daniel 9:4) Daniel a bi yoñ ki ngéda i ôt pék mu mam malam momasôna Yéhôva a bi bôñôl nye ni litén jé.​—Daniel 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Mambe manoodana lôk kéé yés i i yé njohok i mboma? Ti hihéga. (Béñge yak titii.) (b) Inoñnaga ni i yom u ntehe i vidéô, lelaa u yé le u timbhe i ngéda bôt ba mbat we ibale Mbôgi Yéhôva i nit bôlôm ba mpohol i lalna baso bôlôm tole bôda ba mpohol i lalna basô bôda?

¹³ Kiki Daniel, ngandak boñge ba wanda i i yé Mbôgi Yéhôva i yé nkéñgaga i suklu ni bôt ba ba nti bé Yéhôva lipém, ba ndiihe bé ki to matiñ mé. I nya bôt i, i ngwés bé bôt ba nkal le ba ngwés Nyambe. Bahogi ikété yap ba ntééñga bon bés, ba tindge ki bo i waa gwélél Yéhôva. I jam li jon li bi pémél mañge wanda wada le Grem nu a niñ i loñ Ôstrélia, a bi boma ndutu ikeñi i ngéda a bé i collège. Malét wap wada a bi bat bo le ba kal kii ba bé le ba boñ ibale liwanda jap jada li nkal bo le nye a ntep le a lalna baso bôlôm tole baso bôda. Malét wap a kal baudu bobasôna le ba kabna môga ima, i bet ba ntehe le hala a ntééñga bé bo ba kee pes yada, ndi i bet ba ntehe hala kiki béba jam, ba kee ii pes ipe. Grem a nkal le: “Ndap suklu yosôna i bi ke i pes i bôt ba nit mahoñol ma, ndi me ni mankéé numpe di telep yés pes.” I jam li bi yiga tagbe, li bé manoodana makeñi inyu Grem. “Mu ngéda i bé i ngi yii, malét nu ni baudu ba suklu bape ba bi sol bés loñge loñge. Ni nwee nyensôna me bi boñ kii yosôna me bé la inyu hôla bo i nok inyuki di bé hémle hala, ndi ba bé gwés bé emble me.” Grem a nkal le: “Ni maliga, bisol gwobisôna ba bi leñ bés bi bi sôghe me ngandak, ndi me bé maséé i sôñ hémle yem, me téñbe ki Yéhôva.” c

14. Kii di nla boñ inyu ke ni bisu i téñbe ni Yéhôva?

¹⁴ Di nla pam i téñbe ni Yéhôva letee ni nyemb ibale kiki Daniel di mboñ biliya i gwés nye bañga bañga. Inyu pam i bana i nya gwéha i, di nlama nigil bilem bi Yéhôva. Kiki hihéga, di nla nigil i mam a bi hek. (Rôma 1:20) Ibale u ngwés le gwéha yoñ inyu Yéhôva i keñep ni le u kônde ti nye lipém, u nla añ minkwel u nléba isi ño nkwel le “Hasard ou conception?” tole béñge bividéô bi bi mpôdôl i jam li. Tole u nla nigil i bon ba bikaat bana le La vie a-t-elle été créée? tole Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Di béñge i yom njohok sita yada i loñ i Danmark le Esther a nkal inyu i bon ba bikaat ba. “Mahoñol ma i bon ba bikaat bana ma yé malam kiyaga. I bon ba bikaat bana ba nkal bé we kii u nlama hémle. Ba ñunda mam kiki ma yé, ba nhôla bés i yoñ makidik bésbomede.” Ben nu di mbôk di sima a nkal le: “Bikaat bi, bi bi lédés hémle yem ngandak, bi bi kwés me nkaa le Nyambe a bi hek niñ.” Ibale u nigil i mam ma momasôna, bebek yak we w’a ba nkwoog nkaa ni i yom Bibel i nkal hana le: “A Yéhôva Nyambe wés, wen u kôli kôhna lipém ni bibégés ni lipémba, inyule u bi hek mam momasôna.”​—Masoola 4:11. d

15. Imbe njel ipe di nla gwélél inyu yila liwanda li Yéhôva?

¹⁵ Njel ipe di nla gwélél inyu kônde gwés Yéhôva i yé le di yoñ ngéda inyu nigil niñ i Man wé le Yésu. Njohok sita yada  le Samira nu a niñ i loñ i Jaman a bi boñ hala. A nkal: “I nigil i yi Yésu i bi hôla me i yi Yéhôva loñge loñge.” I ngéda a bé mañge, i bé lédél Samira i nok le Yéhôva a nla ba liwanda jé, ni le a ngwés nye. Ndi a bi nok i yom Yésu a bé nôgda. A nkônde le: “Me bé gwés Yésu inyule a bé minyaô, a gwéhék boñge.” Kiki a bé nigil i yi Yésu, hala nyen a bi pam i yi Yéhôva ni i gwés nye ndék ni ndék. Inyuki? A nkal le: “Ndék ni ndék me bi kahal nok le Yésu a nkôna Isañ i nya i yôni, ba mpôna ngandak. Me bi sôk nok le njom yada i i bi tinde Yéhôva i om Yésu hana ’isi, i yé le bôt ba pam i yi Yéhôva loñge loñge.” (Yôhanes 14:9) Ibale u nsômbôl yila liwanda li Yéhôva, yoñ ngéda i nigil njee a yé Yésu. Ibale u mboñ hala, w’a pam i yi Yéhôva loñge loñge, u téñbe ki ni nye.

16. Inyuki di nlama téñbe ni Yéhôva? (Tjémbi 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ I ngéda bôt iba ba tiñi wada ni nuu, ba yé ba yik yila mawanda, liwanda jap li nom ki ngandak. (Ruth 1:14-17) Ni ki le i bôt ba tiñi ni Yéhôva ba gwé bañga njom i nôgda ñem nwee. Inyuki? Inyule Yéhôva a mbôn le a’ téñbe ni i bet ba ntéñbe ni nye. (Añ Tjémbi 18:25; Mika 6:8.) Ni hoñol ki, tolakii di yé disii bisu bi Nhek ni Nu ngui yosôna le Yéhôva, a yé bebee i yila liwanda jés! I ngéda di yé liwanda jé, manoodana mo ki mo, to ngolba ndi to nyemb yomede gw’a la bé mélés maada més ni nye. (Daniel 12:13; Lukas 20:37, 38; Rôma 8:38, 39) Kinje loñge jam i kôna Daniel nu a bé a tiñi ni Yéhôva!

17-18. Kii ipe di nla nigil mu ndémbél i Daniel?

¹⁷ Munu i yigil ini, di nigil ndik bilem bi Daniel biba bi di gwé ngôñ i kôna. Ndi ngandak mam i yii i di nla ki nigil mu ndémbél yé. Kiki hihéga, Yéhôva a bi boñ le Daniel a tehe ngandak biyiinda ni bieem, a ti ki nye ngap i kobol mbañ. Ngandak mbañ a bi legel i ma yon. Ngandak mbañ ipe i ñunda ngandak mam i i ga bôña hana ’isi dilo di nlo.

¹⁸ I yigil i noñ, di ga wan mbañ iba Daniel a bi legel. I nok i mbañ i, i ga hôla bésbobasôna i yoñ makidik malam ibôdôl nano, to di yé boñge to di yé mimañ mi bôt. I mbañ i, i ga kônde ti bés ñem ngui, i hôla ki bés i téñbe ni Nyambe kayéle di ba nkôôbaga inyu manoodana ma mbem bés.