1, 2. (a) Inyuki nkoñ isi u nke ndik ni bisu i bagla? (b) Mambe mambadga di ga timbhe munu yigil ini?

SITA yada, i i yéne nwelmbok Érôpa i mbigda le: “Ibôdôl me mañge, me bé tehe ndik ngitélepsép. Jon me bi tjél yoñ ngaba i mam ma m’bô ma loñ yem, me bé nit yak bôt ba m’bô ba ba bé kolba ngomin. Ñ, me bi niñ ntandaa ngéda kiki mbok u térôrist yada.” Mankéé wada i Afrika nwelmbok, a ntoñol inyuki a bé nit lisanda. A nkal le: “Me bé hoñol le litén jem li bé ngii mana momasôna, jon me bi jôp i nlôñ u m’bô. Ba bi niiga bés i nol bakolba bés ni makoñ​—di bé nol yak bôt ba litén jés ba ba bé nit minlôñ mi m’bô mimpe.” Sita yada nu a nyén ñemkété Érôpa a nkal le: “Me bé ôm bôt bape minsohi, me ook nu ni nu a bé bé mut loñ yem tole a bé bé base yada ni me.”

² Maboñok ma bôt baa bana ma ñunda ngim lem i ntôl i nkoñ isi i len ini. Minlôñ mi m’bô mi mi ngwélél ngui inyu kôs kunde mi ngwéé homa nyensôna, i bak ki le mbagla i yé nayak ipôla minlôñ mi, ni le ikété ngandak biloñ ba nlôôha oo bakén ba bôt. Kiki Bibel i bôk kal, bôt bobasôna b’a ba  bôt “ba mandinga [bôt ba mindañ]” i dilo di nsôk tini. (2 Timôtéô 3:1, 3) Tolakii nkoñ isi u nke ni bisu i bagla, lelaa bikristen bi nla tééda adna yap? Di nla nigil ngandak mam mu kii di ga wan ndémbél Yésu i hiai bisu, ngéda loñ yé i bé ikété yubda inyu mam ma m’bô. Di wan mam maa ma nlôôha nseñ inyu yés: Inyuki Yésu a bi tjél yoñ ngaba i ngim nlôñ m’bô u u bé kaa kunde? Lelaa Yésu a bi éba le bagwélél ba Djob ba nlama bé nit ngim nlôñ m’bô tole ñane wap wada? Ni lelaa Yésu a bi niiga bés le di nlama bé jôs bôt bape?

3, 4. (a) Mambe mahéñha i pes m’bô bon ba Israel ngéda Yésu, ba bé bemek? (b) Lelaa mahoñol ma, ma bi tihba banigil ba Yésu?

³ Ngandak bon i Lôk Yuda i Yésu a bé añle miñañ minlam i bééna ngôñ i nyodi i si énél i Lôk Rôma. Bôt ma maki ba Lôk Yuda, ni bet ba bé gwés loñ yap, ba bé tinde bôt i bana minlélém mi mahoñol. Libim li bôt ipôla bôt di nsima, li bé yan mbén ngomin, li nidik mahoñol ma mut Galiléa wada le Yuda. Mut nu a bé mésia nu bitembee wada, nu a bé yumus ngandak bôt. Mut miñañ nu Yuda wada nu ba nsébél le Yôsep a nkal le, mut nu le Yuda “a bi tinde lôkisañ i kolba ngomin, a unbenege bo le ba bé neebe i saa ngomin Lôk Rôma tas.” Lôk Rôma i bi nol Yuda. (Minson mi baôma 5:37) Bôt ba maki bahogi ba bé gwélél ngui inyu yônôs njômbi yap.

⁴ U héya bakolba ba ngomin ba, ngandak bon i Lôk Yuda i bé bem malo ma Mésia. Ba bé hoñol le ngéda Mésia a nlo, a ga yilha Israel loñ keñi, a kobol ki bo minkôm mi Lôk Rôma. (Lukas 2:38; 3:15) Ngandak i bé hoñol le ane Mésia i bé lama ba hana isi, i loñ Israel. Mbus hala, didun di bon ba Lôk Yuda, di di bé ntjamak ni nkoñ isi wonsôna, di bé lama témb i mbai yap. Hala a hôñlaha bés i yom Yôhanes Nsôble a bat Yésu kel yada le: “Baa wen u yé nu a nlo, too di bemek numpe?” (Matéô 11:2, 3) Yôhanes a bé sômblak yi ibale ba bé lama bem mut numpe inyu yônôs mam momasôna bon ba Lôk Yuda ba bé bem. U héya Yôhanes, yak banigil iba ba ba bi boma Yésu i njel Emaus mbus bitugne gwé, ba bi kal le ba bé hoñol le Mésia a’ kobol Israel. (Añ Lukas 24:21.) Ndék ngéda mbus ha, baôma ba bi bat nye le: “A Nwet, baa ngéda ini yon u ntimbhene Israel ane?”​—Minson mi baôma 1:6.

5. (a) Inyuki bôt ba Galiléa ba bé gwés le Yésu a ba kiñe yap? (b) Lelaa Yésu a bi kodol mahoñol map?

⁵ Lôk Yuda i bé bem le Mésia a mélés mandutu map. I nene le, inyu hala nyen bôt ba Galiléa ba bé sômblak le a ba kiñe yap. Di nla hégda le ba bé hoñol le Yésu a bé toi le a ba bañga ñéga: A bé lôôha yi nkwel; a bé mélés makon; a bé la ki kébél bôt bijek. Mbus Yésu a jés yom kiki bo 5 000 di bôlôm, a bi hélés bôt. “Lakii Yésu a ba yi le ba nlo yoñ nye ni ngui i yilha nye kiñe, a kônde bagba nyoo hikôa nyetama.” (Yôhanes 6:10-15) Hilo hi bé noñ ha, nyoo ii pes mbok i lom Galiléa, liyôgbe li bé nsôhôk. Ha nyen Yésu a yoñ ngéda i toñle limut li bôt njômbi nson wé. A bi lo i ti bo bisai i pes mbuu, ha nkus bé. A nkal bo le: “Ni sal bañ inyu bijek bi ñôbi, ndik inyu bijek bi nom letee ni niñ boga.”​—Yôhanes 6:25-27.

6. Lelaa Yésu a bi tibil toñol le a bé yéñ bé yila mut m’bô nunkeñi hana isi? (Béñge titii i bibôdle.)

⁶ Ndék ngéda ilole a nwo, Yésu a bi  nôgda le banigil bé bahogi ba bé hoñol le a bé lama téé ngim ane hana isi, Yérusalem a bak nyañ tison yé. A bi kodol mahoñol ma ni ngén drakma. I bé unda le Yésu, ‘ntôô mut wada’ u bé lama ke ngim loñ i bé nonok, a bé lama nom mu liké jé. (Lukas 19:11-13, 15) Yésu a bi yigye ki le a bééna bé yom i boñ ni bangomin ba Lôk Rôma. Pontiô Pilatô a bat Yésu le: “Baa u yé Kiñe Lôk Yuda?” (Yôhanes 18:33) Bebek le ngomin nunu a bé kon woñi le Yésu a bé le a lona minyiñgha mi m’bô, jam le Pilatô a bé lôôha kon woñi mu ntandaa ngéda a bi ane. Yésu a timbhe nye le: “Ane yem i ta bé i nkoñ ’isi unu.” (Yôhanes 18:36) A bé yoñ bé ngaba ni mam ma m’bô, inyule Ane yé i bé ngii. A kal Pilatô le, bôlô yé hana isi i bé le a “bok mbôgi inyu maliga.”​—Añ Yôhanes 18:37.

7. Inyuki i nla ba ndutu i tjél nit nkaa kunde manjel momasôna?

⁷ Ngéda di ntibil nok nson wés hana isi kiki Yésu, di ga nit bé nlôñ m’bô u u nkaa kunde wo ki wo to ndék, to ikété ñem wés di ga boñ bé hala. Hala a nla ba nledek jam i len ini. Ngwélél makiiña wada a nkal le: “Bôt ba libôga jés ba nke ni bisu i kolba ngomin. Bibégés bi loñ bi nyamb mayoo, ngandak i hoñlak le nkaa kunde won u ga lémés niñ yap. Di nti Djob mayéga le, bilôk bikéé bi nla tééda adna yap i bikristen ni njel ndéñbe yap i añal ñañ nlam u Ane. Bi mbem le Djob nyen a mélés ngitelepsép ni mandutu di mboma.”

8. Ti hihéga hi mbegee yada i i bé yidil Lôk Yuda i hiai bisu.

⁸ Ngitelepsép yon i ntinde bôt i jôp minlôñ mi m’bô. Ngéda Yésu, nsaa tas won u bé tinde bôt i yoñ ngaba i mam ma m’bô. I yé maliga le, sañgô Yuda nu di mbôk pôdôl a bé kolba énél i Lôk Rôma, inyule Lôk Rôma i bi bôdôl tila môl ma bôt ba bé saa tas bikôntô. Jon i bet ba bé i si énél Lôk Rôma, yak bet ba bé emble minkwel mi Yésu ba bé lama saa tas inyu ngandak gwom, kiki masañgô map, disi tjap, ni mandap map. U héya hala, wip u bakottas u bé kônde yidis i mbegee i. Bakottas ba bé ti ngomin bitek inyu bana tel keñi, mbus ba gwéélak tel i inyu kôhna ngandak moni. Jon nkottas nunkeñi wada nu Yérikô le Sakéô, a bi yila ngwañ ni njel moni a bé yoñ bôt ni malôga. (Lukas 19:2, 8) Hala nyen ngandak bôt i bé boñ ha ngéda i.

9, 10. (a) Lelaa baoo ba Yésu ba bi yéñ tinde nye i yoñ ngaba i mam ma m’bô? (b) Kii ndimbhe i Yésu i niiga bés? (Béñge titii i bibôdle.)

 ⁹ Baoo ba Yésu ba bi noode amb nye ni jam li saa tas. I tas ba bé pôdôl i bé “tas hiki mut a bé lama saa,” hiki mut nu a bé i si énél i Rôma a bé lama saa dénariô yada hiki nwii. (Añ Matéô 22:16-18.) Lôk Yuda i bé oo i tas i ngandak. Inyule i bé hôñlaha bo le ba bé i si bémbe i Lôk Rôma. “Bôt ba Hérôdé,” hala wee bôt ba nlôñ wé, ba bé hoñol le ibale Yésu a kal le ba saa bañ tas i, ki ba bi ôm nye nsohi le a nkolba énél i Rôma. Ndi ibale a kal le ba nlama saa yo, ki a bi tinde banigil bé i ke nye ngwéé.

¹⁰ Yésu a bi yoñ yihe le a nit bañ pes yo ki yo mu jam li nsaa u tas. A kal le: “Timbhana ni Kaisa mam ma Kaisa, Nyambe ki mam ma Nyambe.” (Matéô 22:21, MN) Ñ, Yésu a bé yi le bakottas ba bééna lem i yoñ moni mi bôt ni malôga. Ndi Yésu a bé gwés bé le yom ipe yo ki yo i yoña nye, kayéle a hôya i jam li bi lona nye. Jon li bé Ane Djob, i i bé lama toi mélés mandutu ma bôt. Ni i njel i nyen a bi yigle banigil bé loñge ndémbél. Ba bé lama bé yoñ ngaba i mam ma m’bô, to ibale mahoñol ma pes yada ma bé le ma nene bo malam tole ma téé sép. Bikristen bi mbugus ndugi gwéñe bi Ane Djob ni telepsép yé. Ba ntehe nseñ i boñ hala iloole ba nhôñôs matehge ma nkolba ma ngomin, tole ba nkahal pôdôl bo béba.​—Matéô 6:33.

11. Lelaa di nla tibil gwélél ngôñ yés telepsép?

¹¹ Ngandak Mbôgi Yéhôva i bi pam i tjôô mahoñol ma m’bô ba bééna behee. Mankéé nu muda wada i loñ Britania keñi a nkal le: “Mbus me bi nigil niñ i bôt i suklu ikeñi, me bi kahal bana mahoñol ma nkolba ma ngomin. Sañ yem yosôna i bé le miñindô mi bana kunde kiki bakana, inyule ibôdôl behee di bé nok ndutu ngandak. Tolakii me bé net ngandak minkaa, hala a bé ti bé me maséé. Me bé ngi nok le, miñem mi bôt nyen ba bé lama nup mahoñol ma mbagla matén. Ndi ngéda me bi bôdôl nigil Bibel, ha nyen me bi yi le me nlama bôdôl ndugi héya i ôa i ñem wem memede. I bak ki le i sita i bi tégbaha yigil yem ni wongut yosôna i bé nkana. I len ini, me yé nsañal nu ngéda yosôna likoda li hilémb hi moo, me nyéñ le miñañ minlam mi tihba mintén mi bôt nwominsôna.”

12. Umbe ntén “séñha” Yésu a bé kal banigil bé le ba keñgle?

¹² Dilo di Yésu, base i bé yoñ ngaba i mam ma m’bô. Kaat Ngisi yada ba nsébél le Daily Life in Palestine at the Time of Christ, i nkal le: “Bon ba bibase i het Lôk Yuda i bé ntjamak bi yé kiki minlôñ mi m’bô di nyi i len ini.” Jon Yésu a bi tibil béhe banigil bé le: “Ni tiblak yoñ yihe inyu séñha Farisai ni séñha Hérôdé.” (Markô 8:15) Ngéda a mpôdôl Hérôdé, bebek le a bé gwés pôdôl bôt ba nlôñ u Hérôdé. Maliga ma yé le, Farisai i bé nit le Lôk Yuda i kaa kunde. Kaat Matéô i ñunda le Yésu a bi béhe ki bo mu nkwel wé inyu nlôñ Sadukai. Bo ba bé gwés le énél Rôma i ke ni bisu i éga mam, inyule ni njel i nyen ba bé le ba tééda tel yap. Yésu a bi ti banigil bé mabéhna ma ngui ikolba biniigana, tole séñha i mintôñ mi nwo maa. (Matéô 16:6, 12) Kinje loñge jam i yi le Yésu a bi bana nkwel u ni bo ndék ngéda mbus bôt ba bi yéñ téé nye kiñe.

13, 14. (a) Lelaa maada ipôla base ni mam ma m’bô ma nla suu njôô ni ngitelepsép? (b) Inyuki ngitelepsép i nti bé bés kunde i gwélél ngui? (Béñge titii i bibôdle.)

 ¹³ Ngéda base i pôdna ni mam ma m’bô, njôô tole bisañ bi mbôdôl. Yésu a bi niiga banigil bé le, ba nlama yén haa ni mam ma m’bô ngéda i. Inyu njom i nyen Prisi keñi ni Farisai ba bé yéñ njel i nol Yésu. Ba bé tehe nye kiki mut a nlo i sôñna bitel ni bo i mam ma m’bô ni ma base. Jon ba kal le: “Ibale di nwas nye hala, wee bôt bobasôna b’a hémle nye; ndi bôt ba Rôma b’a loo, ba kadal homa wés ni loñ yés.” (Yôhanes 11:48) Jon, Prisi keñi le Kaifa a ba mbôgna nlôñ i bôt ba bi ôô jimb inyu nol nye.​—Yôhanes 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaifa a bi om bisônda i gwel nye ni juu. Yésu a bé yi minsoñgi nwap mimbe, jon a bat baôma bé i dina nsôk ba bi jéla ntôñ le, ba yoñ paminsoñ yap. Paminsoñ iba i bé kola inyu ti bo biniigana bi mahee. (Lukas 22:36-38) Mbus ngéda nlélém u, Pétrô a gwélél pansoñ inyu jôs mut wada ikété limut li bi lo gwel nye. Ibabé pééna, a bé ñunbak le ba ngwel Yésu ni juu ngi njom. (Yôhanes 18:10) Ndi Yésu a kal Pétrô le: “Timbis pansoñ yoñ homa wé, inyule ba bobasôna ba mbada pansoñ ba ntjiba ni pansoñ.” (Matéô 26:52, 53) Biniigana bi ngui bi, bi bé kiha ni masoohe a bi ti bisu bi ngéda i kôkôa i​—le ba bé lama bé ba ba nkoñ isi. (Añ Yôhanes 17:16.) Inyu Yésu, Nyambe nyetama nyen a kôli mélés ngitelepsép.

15, 16. (a) Lelaa Bañga i Nyambe i nhôla bikristen i keñgle mindañ? (b) Mambe mahéñha Yéhôva a ntehe i ngéda a béñge nkoñ is i len ini?

¹⁵ Sita yada i i niñ i Érôpa nwelmbok i di mbôk sima a bi ôt minlélém mi biniigana. A nkal le: “Me bi yimbe le njôô i nlona bé telepsép. Me bi tehe le i bet ba ngwélél ngui, lisuk jap li mbéna ba nyemb. Ni le, ngandak ipe i bi sôk bana lôlha ñem. Me bi ba maséé i nigil ni njel Bibel le, ndik Djob nyetama nyen a nla lona bañga telepsép hana isi. Munu 25 nwii i ntip tagbe, nwin u won me ñañle bôt.” Mankéé wada i Afrika nwelmbok a bi héñha likoñ jé ni “pansoñ i mbuu” hala wee Bañga i Nyambe, mu kii a añle bôt bé ba libôk nwin u nsañ, ibabé béñge litén i het ba nlôl. (Efésô 6:17) Mbus a bi yila Mbôgi Yéhôva, sita yada i ñemkété Érôpa a bi biiba ni mankéé wada nu a nlôl litén a bé oo ngandak. Bôt bana bobaa ba bi boñ mahéñha inyule ba bé kôna Kristô.

¹⁶ Kinje mahee mahéñha ma ma gwé! Bibel i hégha bôt ba binam ni tuye nu a yé nyonok ni ndobo ni liboo, tuye nu a nla bé mom nwee. (Yésaya 17:12; 57:20, 21; Masoola 13:1) Tolakii mam ma m’bô ma mbagal bôt, ma lon-ga njôô tole bisañ, bés di ntééda nsañ ni adna yés. Ñ, ngéda Yéhôva a ntehe lelaa bôt ba nkoñ isi ba yé mbaglak i len ini, a nlama ba maséé i tehe adna i bagwélél bé.​—Añ Sôfônia 3:17.

17. (a) Mambe manjel maa di nla gwélél inyu hôñôs adna? (b) Kii di ga tehe mu yigil i noñ ha?

¹⁷ Munu yigil ini di ntehe le di nla gwélél manjel maa inyu hôñôs adna yés i bikristen: (1) Di mbôdôl Ane Djob ñem le yon i ga mélés ngitelepsép, (2) di ntjél yoñ pes to yada i mam ma m’bô ma mbagal bôt, ni (3) di ntjél yoñ ngaba i minyiñgha. Ndi, i nla pam ngim mangéda le, lem i pôôs bôt mahoñol, tole i nun bo ni mis mabe i bagal bés. Yigil i noñ ha i ga toñle bés lelaa di nla yémbél i ndutu i, kiki lôk kéé i hiai i bisu i bi boñ.