KII i bi bôña ndi me pam ha homa nu? Ni nwas le me toñle bé. Me bi gwéé i hilo 29 hi sôñ Njéba, i nwii 1929. Me nañ i man mbai i libôga li Bulacan, i loñ i Filipin. Di bé yéñ ndik likala li kel, inyule liyep li bé ha ngéda i. Gwét bi bi bôô ngéda me bé mañge wanda. Ntôñ gwét u Yapan u bi tjama ni loñ i Filipin yosôna. Ndi kiki mbai yés i bé haa ni tison, gwét bi, bi bé lôôha bé tihba bés. Nkuu mahop ni u biliñgeliñge bi bé bé, to mapep ma manwin, inyu hala nyen di bé nôgôl mam ma bé tagbe i tison i manyo ma bôt.

Me bé man nu yônôs iba ikété bon juem, me bi ke i yén ni basôgôl bem ngéda me bi bana nwii juem. Tolakii di bé i base Lôk Pada, sôgôl wem a bé leege bibase gwobisôna, a yoñok bikaat mawanda mé ma bé ti nye. Me ngi hoñlak le a bi unda me bon ba bikaat kiki bo bi ba nsébél ni Ngisi le Protection, Safety, ni Uncovered ni hop i Tagalog, * yak ni Bibel. Me bé gwés añ Bibel ngandak, téntén bikaat bi-na bi bisu bi Bitilna bi hop Grikia. Hala a bi ti me ngôñ i noñ ndémbél i Yésu.​—Yôhanes 10:27.

Bémbe i loñ Yapan i ngii loñ yés i bi mal i nwii 1945. Mu mangéda ma nyen, bagwal bem ba bi bat le me témb i mbai. Sôgôl wem a bi ti me makénd i témb. Jon me bi huu.

Ndék ngéda mbus, i sôñ Libuy li nyéé, i nwii 1945, batéé likalô ba tison i Añgat ba bi lo i téé likalô i mbai yés. Mukété yap, mañ Mbôgi Yéhôva u bi lo i mbai yés, u toñle bés jam Bibel i nkal inyu “dilo di nsôk.” (2 Timôtéô 3:1-5) A bi naña ki bés i lo i yigil Bibel libôga li bé bebee ni mbai yés. Ba-gwal bem ba kee bé nyoo, ndi me me bi ke. Yom kiki bo 20 ma bôt ma bé, bahogi ba badak ma-mbadga.

Kiki me bé tibil bé nok i mam ba bé pot likoda, me bi kit le me nhuu. Ndi ha ngéda i, ba bi bôdôl tôp hiémbi hi Ane. Hiémbi hi, hi bi lôôha tihba  me, i nya i yé le me ke ha bé. Mbus hiémbi ni masoohe, ba bi naña bés bobasôna i ke likoda i tison i Añgat, i kel sonde i bé i noñ ha.

Ngandak ikété yés i bé ke liké li kilôméta 8 inyu ke likoda li bé tagbe i ndap i Cruz. Hala a bi hélés me le yak boñge, ba ba bé mu nsoñgi u 50 bôt ba bé emble, ba bé timbhe mu kii di bé nigil ndip mam i Bibel. Mbus ngandak makoda, mankéé Damian Santos, nhôôlak nsañal nu a ba ngomin i tison, a bi naña me i tégbaha u i nyeni. Di bi tégbaha bebee le u wonsôna i kwel mam ma Bibel.

Mu dilo ti, ngandak ikété yés i i bé kôs biniigana bi bisu bi Bibel, i bé pala hol. Mbus ndék makoda ndigi, bilôk bikéé bi bi bat me ni bape le: “Baa ni nsômbôl sôblana?” Me timbhe le, “Ñ.” Me bééna ngôñ i yila “ngwélél Nwet le Kristô.” (Kôlôsé 3: 24) Di bi ke i lép wada, di bé bés boba i kôs sôble, i hilo 15 i sôñ Matjel 1946.

Di bé yi le kiki minsôblege mi bikristen, di bé lama téé likalô hiki ngéda kiki Yésu. Ndi makidik mem ma bi lémél bé pua yem, nu a kal le: “U yii mañge ngandak inyu téé likalô. Ni le, i sôble ba nsôble we malép, i nkobla bé le u nyila ntéé likalô.” Me bi toñle nye le hala a yé sômbôl Djob le di añal miñañ minlam mi Ane Djob. (Matéô 24:14) Me kônde le: “Me gwé ngôñ i yônôs likak me kégél Djob.” Ha ngéda i nyen, pua yem a bi han me kiki me mbôk kal bé i bibôdle bi ñañ unu. Ñ, a bé gwés sôña me i téé likalô. Jam li jon li bi tinde me inyu ngélé bisu, i yék gwom gwobisôna mbus inyu yônôs mam me bi kit le me ga boñ i pes mbuu.

Lihaa li Cruz li bi leege me i boni i tison i Añgat. Ba bi ti, me ni ngond yap i nsôk le Nôra makénd i yoñ bôlô nsañal. Bés boba di bi yila basañal i hilo bisu hi sôñ Maye sép, i nwii 1947. Nôra a bé nsañal i tison ipe, ngéda me me bé ke ni bisu i sal i Añgat.

I nwii nwem mi nyônôs maa kiki nsañal, mankéé Earl Stewart, nu a bé sal hikuu hi loñ, a bi ti nkwel i ñem tison i Añgat, i bisu bi yom kiki bo 500 bôt. A bi ti nkwel wé ni Ngisi, mbus me ti dinyo malép di nkwel u ni hop wés u Tagalog. Me bi boñ ndigi nwii misaambok mi suklu, ndi balét bés ba bé béna niiga bés ni hop Ngisi. Jam lipe li li bi hôla me i yi hop u Ngisi, li bé le di bééna bé ngandak bikaat bi ntôñ ni hop u Tagalog. Jon me bi nigil ngandak bikaat ni hop Ngisi. Jon, ndék bibuk me bé yi i bi la hôla me i kobol nkwel u, ni mimpe ki i mbus ngéda.

I kel me bé kobol nkwel u mankéé Stewart, a bi kal le hikuu hi loñ hi bééna ngôñ ni nsañal wada tole iba inyu ke sal i Bétel. Hala a bé inyu héñha basañal ba tôbôtôbô ba biloñ bipe ba ba bé sal i Bétel, inyule ba bi ke likoda li ndôn i tison i New York, i Amérika, li li bééna ño nkwel ni hop Pulasi le “L’accroissement théocratique” i nwii 1950. Me bé wada mukété lôk kéé i bôlôm ba ba bi sébél. Inyu ngélé ipe, me bi témb me yék gwom me bi meya i mbus, inyu ke hôla i Bétel.

Me bi bol i Bétel hilo 19 i sôñ Hilônde, i nwii 1950, me bôdôl sal. Bétel i bé i soso ndap, nlômbi ndap nkéñég ni bie bikeñi, i ban-ga bikeñi bi 10  000 méta lôh iba (m²). Yom kiki bo lôk kéé 12 i i bé ngi biiba i bé sal nyoo. Kegla tutu, me bé hôla i kishin. Mbus, i ngeñ 9, me bé ke i jôa mambot ni siya mo. Me bé boñ nlélém bôlô i mbus kosi. Me bi ke ni bisu i sal i Bétel ngéda basañal ba tôbôtôbô ba bi huu likoda li ndôn. Me bé sal i homa ba nha mimbamble i minkude, inyu éble nwo bôt ba bi bat i kôs nwo, me salak ki kiki nleege bôt, ni nleege minsébla mi bôt i téléfôn i Bétel; me bé boñok kii yosôna ba bé bat me le me boñ.

I nwii 1952, me ni bilôk bikéé bisamal bipe bi loñ Filipin, di bé maséé kiyaga i kôs nsébla i yoñ ngaba i ndap suklu i nyônôs 20 i Giléad. Ngandak mam di bi boma nyoo Amérika, i bé bés nkén. Maliga ma yé le, maselna ma bé ngandak ipôla mam me bé tehe nyoo ni mam me bi meya i mbai yem.

Kiki hihéga, di bé lama nigil i gwélél bisélél ni  gwom bipe di mah gwélél bé. Ñ, yak bikék ni mangéda bi bé mahéñha ni bi di bé yi! Kegla yada, kii me mpam, me tehe mbok yosôna i bé pôp peññ! Hala a bé ngélé bisu le me tehe neige. Mbus me nôgda le i bé sune​—bañga lisun-ge!

Ndi mahéñha ma, ma bi nene bé me ndutu ngandak inyule me bé maséé ni mam me bé nigil i suklu Giléad. Balét ba bé gwélél makeñge inyu niiga bés. Di bi nigil i boñ ndip minyiña, ni i tibil nigil. Suklu Giléad i bi hôla me i hol pes mbuu.

I mapémél mem ma suklu, ba bi om me kiki nsañal nu tôbôtôbô i libôga li Bronx, i tison i New York. I sôñ Njéba, i nwii 1953, me bi ke likoda likeñi ba nsébél ni hop Pulasi le Assemblée générale de la société du Monde nouveau, li li bé tagbe i nlélém tison. Mbus likoda likeñi li, me bi témb i loñ Filipin.

Bilôk bikéé bi hikuu hi loñ bi bi kal me le: “Nano w’a ke i sal kiki ngwélél makiiña.” Hala a bé lama ba me njel yondo inyu noñ mabal ma Malét, nu a bé ke mambai ni i bitison inyu hôla mintômba mi Yéhôva. (1 Pétrô 2:21) Me bé sal i soso likiiña li bééna tison i Luzon, ôn ikeñi yada i loñ Filipin. Likiiña li, li bé ke letee ni mabôga ma Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, ni Zambales. Inyu yuuga ngim bitison, me bé lama yap dikôa di nyôgi di Sierra Madré. Bon ba matôa ba bé ke bé nyoo, jon me bé bat baluk matôa makeñi, ibale me nla yén i ngii mambegee ma ma bé mu mbus. Ba bé neebe mangéda mape, ndi ndiyô i, i bé ndutu ngandak.

Libim li makoda li bé mondo, li ban-ga ki ndék batéé likalô. Jon bilôk bikéé bi bé maséé ngéda me bé hôla bo i tibil tjek mam ma makoda, ni ma likalô.

Mbus, ba bi om me likiiña li bé ke letee ni libôga li Bicol. Bon ba muu ma batéé likalô bon ba bé tôl nyoo, jon ba bé om ndigi basañal ba tôbôtôbô nyoo inyu tôp lipan. Me kee i ndap yada i het mpom luk ba bé gwélél u bé ntémék, man bee ni bikék biba i ngii inyu bii makôô. Ngéda me bi bet mu ngii bikék bi, bi bi kwo ikété bee, ni memede mu ngii. Hala a bi yoñ me ngandak ngéda inyu héya mahindi ma, ni i ba bebee inyu je kosi!

Ngéda me bé sal mu likiiña li nyen me bi bôdôl hoñol Nôra, nu a bi bôk sal i Bulacan kiki nsañal. Ndi nano, a bé nsañal nu tôbôtôbô i tison i Dumaguete, me bi ke i yuuga nye. Mbus ngéda, di bôdôl tilna bikaat, kayéle i nwii 1956 di biiba. Di bi tégbaha sonde bisu mbus libii jés, i mayuuga ma likoda li ôn i Rapu Rapu. Di bé lama bet dikôa ni ke mbôñgô liké, ndi inyu ngélé bisu i niñ yés kiki babiina, di bé maséé i sélél bilôk bikéé bi, bi bi bé niñik haa ni tison!

Mbus bebee le nwii mi-na mi nson makiiña, me ni nwaa wem, ba bi naña bés i ke sal i Bétel. Jon sôñ Kondoñ 1960 i bé bibôdle bi ntandaa ngéda di ntégbaha i Bétel. Mu kii ngéda i bé tagbe, me bi nigil ngandak ipañ bilôk bikéé bi bi gwé mbegee ikeñi ntôñ, mu kii di bé sal lôñ, yak Nôra a bé maséé i sal bibôlô nya ndi nya i Bétel.

Kiki me yé Bétel, me nkôs nsima i ba mbôgi i mahol ma mbuu i loñ i Filipin. Ngélé bisu me bi bol i Bétel, me bak mañge wanda nu a yé ngi bii, batéé likalô ba bé ndigi 10 000 ikété loñ yosôna. Ndi nano, batéé likalô ba nloo 200 000 i Filipin, lôñni mbôgôl ni mbôgôl basal i Bétel, ba ba nit nson u ñañ nlam.

Kiki bôlô i bé keñep, Bétel i kahal yila isii. Jon Juu li bakena ntôñ li bi ti kunde le di yéñ homa nkeñi inyu oñ Bétel i mondo. Me ni mankéé nu a bé nkena homa ba mpémés bikaat, di bé ke mandap ni mandap ha libôga li hikuu hiés inyu yi too mut a bé le a nuñle bés homa wé. Ndi to wada a bi top bé, isañ mbai wada a kal yak bés le: “Bés bon ba Kina, di mbéna bé nuñul disi. Di nsomb ndigi.”

Ndi kel yada, hala a bi hélés bés le nwet hisi wada, a bat bés ibale di bé le di somb hisi hié; inyule a bé ke i yén i loñ Amérika. Liboñok jé li bi yibil makôga inyu ngandak mam mape di bé bé le di hégda. Mut wé libôk numpe, a yoñ makidik le a nuñul hisi hié, a ti ki bape ba ba bé ba yii ha libôga jé, makénd i boñ nlélém. Hala a bi boñ le di laa somb yak isi, hi mut a kal bés le: “Bés bon ba Kina, di mbéna bé nuñul disi.” Mbus ndék ngéda ndigi, pôk i homa hikuu hi loñ hi bé lama ôña i kônde keñep, ngélé aa. Me yé nkwoog nkaa le hala a bé sômbôl i Yéhôva le jam li li bôña.

I nwii 1950, men me bé lôôha ba mañge ikété lihaa li Bétel. I len ini, me ni nwaa wem bon di nlôôha ba miñunuk mi bôt i Bétel. Me ntam bé makidik me yoñ i noñ Malét to hee homa a mbat le me kee. I yé maliga le, bagwal bem ba bi luhul me mbai yap, ndi Yéhôva a bi ti me lihaa likeñi li bilôk bikéé. Me gwé bé me pééna yo ki yo, le Yéhôva a nti bés mam momasôna di gwé ngôñ, ibabé i béñge nson di nkôs i ntôñ wé. Me ni Nôra di nti Yéhôva mayéga inyu mam malam momasôna a nti bés, di nti ki bôt bape makénd i bôble Yéhôva.​—Malaki 3:10.

Yésu a bi sébél nkottas wada le Matéô Lévi, a kal nye le: “Noñ me.” Matéô a boñ lelaa? Bibel i nkal le: “Ni nye a yék gwom gwobisôna, a telep, a noñ nye [Yésu].” (Lukas 5:27, 28) Me bi kôs pôla i boñ hala, me naña ki bôt bape i boñ nlélém, ndi b’a kôs ngandak bisai.