ME YÉ bon ba nyônôs basaambok ikété bon juem, bagwal bem ba bi bana i Karisa, man mbai i loñ Grikia, ba bé bôt ba bôlô. Hala a bé i ñwii 1926.

Ñwii wada i bisu bi ngéda, bagwal bem, ba bi boma John Papparizos, nnigil Bibel (jôl li jon ba bé ba nsébél Mbôgi Yéhôva) nu makénd ni nu a bé néh nkwel. Nhelek ni ndoñi Bitilna John a bé ti bo, bagwal bem ba bi bôdôl ke makoda ma Banigil Bibel ma libôga jés. M’ma yem a bééna hémle i ngui inyu Yéhôva Djob, to hala kiki a bé yi bé añ to tila, a bé tééne bôt bape likalô hiki ngéda le pôla i bé nene. Ngoo le, pua yem a bé bok ndik mis mé i ngii mahôha ma bôt ndék ni ndék, a bi waa ke makoda.

Me ni bilôk bikéé di bé diihe Bibel ndi mintuk mi boñge mi bé yoña bés. I ñwii 1939, ngéda Érôpa i bi jôp i Gwét bi Ntôla bi nyônôs biba, ngim jam i bi nyingis libôga jés. Maasañ wés le Nikôla Psarras, nu a bé a ma tip kôs sôble, ba bi noode énél nye i jôp i ntôñ gwét u Grikia. Ni makénd momasôna, Nikôla nu a bééna 20 ñwii a bi kal bisônda le: “Me nla bé me jo gwét inyule me yé sônda i Kristô.” Ba bi ep nye i bikééhene inyu bisônda, ba ha nye mok inyu jôm li ñwii. Hala a bi hélés bés!

Masoda le i bibôdle bi ñwii 1941, ntôñ gwét u loñ Ngisi ni bisônda bipe ba bi pala jôp i loñ Grikia, ba pémés ki Nikôla i mok. A témb i Karisa, nyoo nyen mankéé wem nu mañ le Ilias a bi kahal pombe nye ni mambadga ma Bibel. Me bé me emble bo loñge. Mbus ngéda, me, Ilias ni mankéé wés nu muda nu mbus le Efmortia; di bôdôl nigil Bibel, di kenek yak hiki ngéda i makoda ma  Mbôgi Yéhôva. Ñwii u bé u noñ ha, bés bo baa di ti bésbomede nkikip yak Yéhôva, di kôs ki sôble. Mbus ha, bilôk bikéé bi-na bipe bi yila Mbôgi Yéhôva.

I ñwii 1942 likoda li Karisa li bééna njohok bilôk bikéé bi bôlôm ni bi bôda bôô, ba ba bééna ipôla 15 ni 25 ñwii. Di bé yi bés bobasôna le, mandutu makeñi ma bé bem bés. Jon inyu lédés bésbomede, di bé kodba to imbe ngéda di bé la, inyu nigil Bibel, tôp tjémbi ni soohe. Sôk i nsôk, hémle yés i bi lédhana.

Ngéda Gwét bi Ntôla bi nyônôs biba bi bé mal, bisônda bi maki i loñ Grikia bi bi kahal kolba ngomin, ba sagal gwét bi ngui ikété loñ. Bisônda bi maki bi bé ke mambai, bi énlak bôt i jôp ntôñ nwap. Ngéda bi bi pam i mbai yés, bi nip boñge ba Mbôgi Yéhôva baa​—Antôniô Sukaris, Ilias, ni me. Di bi soohe bo le, ba nwas bés, inyule di yé bikristen bi bi yoñ bé ngaba i mam ma nkoñ isi; Ndi bi bi nyéksa bés i ke bebee ni hikôa hi Olympus, yom kiki bo 12 ngeñ i liké ni mbai yés.

Mbus ndék ngéda, ñane bisônda bi maki a ti bés oda le di jôp mu ntôñ wap gwét u bé ke jo gwét, libôga mbus libôga. Ngéda di bi toñle nye le bañga bikristen i yoñ bé mangaa inyu nol mut wap libôk, ñane bisônda a bi unup ngandak, a nyuge bés bisu bi ñane wé. Ngéda di bi témb di tiimba añle nye nlélém jam, ñane nkeñi nu, a ti oda le, “Yoña jakas, ni kena i bôt bana ba mbabaa i dokta.”

Ndi di bat nye le: “Kii i bé le i kwél bés ibale bisônda bi ngomin gwon bi gwel bés? Baa ba ga tehe bé bés kiki bañga bajo gwét?” A timbhe le: “Ni ti bisônda bi yé bisu bret.” Ndi di badba le: “Nano ibale ñane bisônda bi ngomin a ntehe bés ni jakas, ndi a nyéksa bés i begee mangaa inyu ke i ti bet ba njo gwét, di ga boñ lelaa?” Ñane nkeñi nu bisônda bi maki a tibil ôt pék. Sôk i nsôk, a kal bés le: “Loñge, nano ni nke i tat mintômba! Yéna nyoo ngii dikôa, ni tat bémba.”

Jon, kiki gwét bi ikété loñ bi bé pélék, kiññem yés bés bo baa i bé ti bés kunde i neebe tat mintômba. Ñwii wada mbus ngéda, ba bi ti Ilias, nu a bé man nu mañ, kunde i ke tééda mama yés nu a bé yik muda. Antôniô a kwo kon, yak nye ba nwas nye. Ndi me, ba nwas bé me.

Mu mangéda ma, bisônda bi loñ Grikia bi bi kahal kôôge bebee ni maki. Ntôñ bisônda u u bé u gwé me minkôm u bi ke ngwéé dikôa di di yé bebee ni Albania. Kii di bé tiige bebee ni ñwaa loñ Grikia, di bi nyaa ndik bisônda bi Grikia bi nkéña bés. Bôt ba maki ba bi kon woñi, ba so. Me bi solop i mbus nkok e, hala nyen me boma bisônda bi me mbôk me añle bé.

Ngéda me kal bisônda bi Grikia le me bak mut mok nu bôt ba maki, ba bi kena me i ñamb bisônda bebee ni tison i Vérôia (nlômbi tison i Béréa i Bibel) inyu yi too maliga mon me bé pot.  Nyoo, ba bi ti me oda i tém mimbôga i het bisônda bi bé solop. Ngeñ me bi tjél, ñane bisônda a bi ti oda le ba kena me minkôm i mok mimbe mi ônd Makrônisi.

A bé homa yie, numuk, hiañgaa hi kwok, ba bé sébél nye Makrônisi i mbaa Atika, bebee le 50 km ni tison Atén. Ônd i ñap ndik 13 km, i ban-ga i ngandak yosôna pôk i 2 km ni pes. Ndi, ibôdôl ñwii 1947 kepam ñwii 1958, i bi tééda 100 000 bôt ba mok, ikété nsoñgi u, yak bôt ba maki ba bé mu, bisônda bipe bi bi bé kolba ngomin, yak ni Mbôgi Yéhôva ipe i i bé i tiñi ni Djob.

Ngéda me bol nyoo i bibôdle bi ñwii 1949, bôt ba mok ba bé nkabak môga môga. Ba bi bii me i homa ba ntat bé bôt ngandak, ni mbôgôl bôlôm ipe. Di bé bebee le 40 ma bôt i nañal isi ikété ndap libadô i bé lama yoñ ndik 10 li bôt. Di bé nyo bibôô bi malép, di jek kôn titigi ni disiñgi. Kiki libu ni mbebi bi bé tôl, hala a bé lédés niñ. Ndi masoda le di bé begee bé mbôm ngok, kiki ba bééna lem i kép bôt ba mok mbai.

Kel yada, ngéda me bé ke i ngwañ tuye, me boma ngandak Mbôgi Yéhôva i i bé lôl mandap ma mok mape. Kinje maséé di bi nok i ba ntôñ! Di bé bomna hiki ngéda di bé la, di yoñok matat le ba gwel bañ bés. Di bé tééne ki bôt ba mok bape likalô bisôsôli, bape ba bi yila Mbôgi Yéhôva mbus ngéda. Minson minlam mini, ni masoohe di bé ti ni miñem nwés nwominsôna mi bi lédés bés i pes mbuu.

Mbus jôm li sôñ, me bi tégbaha i “mok mi bikodlene” inyu héñha litehge jem mu jam li yila sônda, bôt ba bé tééda me, ba bi tehe le ngeñ i bi kola le me haba mbot i sônda. Ngéda me bi tjél, ba bi kena me bisu bi ñane ñamb bisônda. Me bi ti nye kaat i het me bi tila le me nyoñ bé ngaba i mam ma nkoñ isi. Me bi tila mu le: “Me ga ba ndigi sônda i Kristô.” I mbus ba ma bép me, ñane nu a kena me yak ñane nu yônôs iba, nu a bé bisop nkeñi mu base Grikia Ortodox, eñgbak ni nya ndi nya bieñk bi baéga bibase. Ngéda me bi timbhe mambadga mé momasôna ni Bitilna, a bôs le: “Ni nyodna me nye ha. A yé mut nu a nhémle tokii!”

Kegla i bé noñ ha, bisônda bi témb bi ti me oda le me haba mbot sônda. Ngéda me bi tjél, ba bi ôm me bikut, ba bébék ki me ni kék. Mbus ba kena me i dokta li ñamb sônda inyu tehe too bihés ngwem bi bi bugi bé, mbus ba ôt me i labga yem. Hala a bi yila lem i hiki kel mu sôñ iba i bi yiga noñ ha.

Kiki me bi somol bé, miñunbak mi bisônda mi bi sôk noode kogse mondo. Ba bi kañ me moo mbus, ndi bisônda bi bép me isi mabal ni hisôô hi minkôô. Ikété njôghe keñi, me hoñol bini bibañga bi Yésu: “Bé ni yé nsaibak ngéda bôt ba nyahal bé, ni tééñga bé . . . Bé kona maséé, ni hak ngandak, inyule nsaa nan u yé nkeñi ngii; inyule hala nyen ba tééñga bapôdôl ba ba bôk bé bisu.” (Matéô 5:11, 12) Mbus, ndééñga ini i nene wengoñle y’a mal bé, me nimis yi.

Me bi yiga tôde ikété ndap mok i nlôôha sune, ngi bret, ngi malép to lañgat. To hala, me nôgda memede nwee. Kiki Bibel i mbôn, “nsañ Nyambe” u bé ‘tat ñem wem ni mahoñol mem.’ (Filipi 4:7) Hilo hi bé noñ ha, sônda yada i i bééna loñgeñem i bi ti me bret ni malép, lôñni kôdi mbéñ. Mbus, sônda ipe i bé ti me bijek gwé. Ngéda me bi tehe maboñok ma, ni mape ki, me nôgda le Yéhôva a bé tôñ toi me.

Bangomin ba bi tehe me kii mut nu a nlôôha ni nledek ño, ba yabna me bikééhene bi bisônda i tison Atén. Nyoo, ba bi ti me ñwii maa mi mok i tison Yarôs, i yé ônd i i yé 50 km i pes likôl i tison Makrônisi.

Ndap mok i Yarôs i yé nkum ndap mboñok ni brik bi biték bi bi nkôyôp, i gwé iloo 5 000 bôt ba mok ba m’bô. I ntééda ki Mbôgi Yéhôva isaambok, bobasôna ba bi ke mok inyule ba nyoñ bé ngaba i mam ma m’bô. Tolakii i bé bé bés kunde i boñ hala, bés basaambok di bé bomna bisôsôli inyu nigil Bibel. Hiki ngéda, di bé kôhna  yak mbamble ba nsébél le La Tour de Garde (Nkum Ntat), u di bé tiimba tila ni moo inyu gwélél wo i gwilgil gwés.

Kel yada nu di bé nigil bisôsôli, ntat mok wada a puhe bés, a yoñ bikaat gwés. Ba bi sébél bés yak nkena ndap mok, di bé bembek le ba ga kônde bés ñwii mi mok. Mahéñha ni hala, a bi kal le: “Di nyi i bet ni yé, di ndiihe ki makidik manan. Di nyi le di nla hémle bé. Témba bôlô.” A bi ti yak bahogi ikété yés bibôlô bi nhoi. Miñem nwés mi bé nyonok ni mayéga inyu Yéhôva. To hala kii di bé i mok, ndéñbe yés i bé ti Yéhôva bibégés.

Ndéñbe yés i bi lona ki bisai bipe. Mbus a bé a ma tibil béñge bihiumul gwés bilam, mut mok wada nu a bé malét minsoñgi nunkeñi a bat bés mambadga inyu biniigana gwés. Ngéda ba bi pémés bés Mbôgi Yéhôva i mok i bibôdle bi ñwii 1951, ba bi pémés yak nye. Sôk i nsôk, a bi yila Mbôgi Yéhôva ni nsañal nu ngéda yosôna.

Mbus mapémél mem ma mok, me bi témb i Karisa i het lihaa jem li bééne. Kiki ngandak bôt i loñ yem, me ke i tison Melbourne, i loñ Ôtrélia. Nyoo nyen me boma Janet, di biiba, loñge sista kiyaga. Di bi néñés man munlôm wada ni bon bôda baa i njel maliga.

I len ini, nu me nloo 90 ma ñwii, me ngi salak kiki mañ u likoda. Minlômbi nwem mi mambabaa mi mboñ le nyuu yem ni makôô mem ma nsôghe, téntén ngéda me ntip lôl likalô. Ndi to hala, makidik mem ma ngi yii le, me ba “sônda i Kristô.”​—2 Timôtéô 2:3.