1. Di yé nkwoog nkaa ni kii?

 BÉS bagwélél ba Yéhôva di nyi le a ngwés bés ni le a gwé ngôñ le di bana niñ i nlôôha ba ilam. (Rôma 8:35-39) Di yé ki nkwoog nkaa le matiñ ma Bibel ma yé nseñ i ngéda di ngwélél mo. (Yésaya 48:17, 18) Ndi kii di nlama boñ ibale mandutu ma mpuhe bés?

2. Mambe mandutu di nla boma, ma nla tinde bés i badba le kii?

² Bagwélél ba Yéhôva bobasôna ba mboma mandutu. Kiki hihéga, i nla pam le mut wés lihaa wada a wéha bés nyuu. Tole béba kon i nla gwel bés kayéle di mpam ha bé i gwélél Yéhôva kiki di boñok. I nla pam le bikuu bi kwél bés. Tole di nkôs ndééñga inyule di yé Mbôgi Yéhôva. Mu kii di mboma i nya mandutu i, di yé le di badba le: ‘Inyuki i mam ma momasôna ma mpémél me? Baa me mboñ jam li téé bé? Baa hala a nkobla le me nlémél ha bé Yéhôva? Baa i ma pam le u bana i nya mahoñol i? Ibale hala, u ntomb bañ. Ngandak bagwélél ba Yéhôva i bi bana minlélém mi mahoñol.​—Tjémbi 22:1, 2; Habakuk 1:2, 3

3. Kii kaat Tjémbi 34:19 i niiga bés?

³ Añ Tjémbi 34:19. Baa u nyimbe i mam ima ba mpôdôl mu nlôñ kaat u: (1) Bôt ba téé sép ba mboma mandutu. (2) Yéhôva a nsôñ bés mu mandutu di mboma. Lelaa Yéhôva a nkobol bés mu? Njel yada i yé le a nhôla bés i niñ munu nkoñ ’isi unu ibabé emel. To hala kiki Yéhôva a mbôn bés le di ga ba maséé i ngéda di gwélél nye, a ma bé kal bés le d’a niñ ibabé ndutu yo ki yo. (Yésaya 66:14) A nti bés maéba i bok mis i dilo di nlo, i ngeñ di ga pam i bana niñ nye a ngwés  inyu yés, i boga ni boga. (2 Korintô 4:16-18) Ilole i ngéda i i nkola, a nhôla bés le di pam i gwélél nye hiki kel.​—Minlénd mi Yérémia 3:22-24.

4. Kii di ga tehe munu yigil ini?

⁴ Nano di béñge ndémbél i bagwélél ba Yéhôva ba ngéda kôba ni ba len ini. Kiki d’a tehe, i nla pam le mandutu ma puhe bés. Ndi ngéda di mbôdôl Yéhôva ñem a ga nit bés ibabé pééna. (Tjémbi 55:22) Mu kii di ga wan i ndémbél i yosôna di badba le: ‘Kii me yé le me boñ ibale i nya jam ini i mpémél me? Lelaa dihéga dini di nhôla me i kônde bôdôl Yéhôva ñem? Kii hala a niiga me?’

5. Mambe mandutu Yakôb a bi boma ngéda a bé sal yak nkil wé? (Béñge titii i lipep li bisu.)

⁵ I bi pam le mandutu ma puhe bagwélél ba Yéhôva ba ngéda kôba ba Bibel i mpôdôl. Di yoñ le hihéga hi Yakôb. Isañ a bi kal nye le, a kee a biiba ni ngond yada i Laban, mut wap lihaa nu yak nye a bé gwélél Yéhôva, hala a bé lama boñ le a kôhna ngandak bisai. (Bibôdle 28:1-4) Yakôb a bi noñ maéba ma. Yakôb a bi yék nkoñ u Kanaan a ke ntandaa liké, letee ni yak Laban nu a bééna bingond biba, Léa bo Rahel. A bé a bolok nyoo, kiki a ntehe ndik ngond Laban i nyônôs iba le Rahel, a ngwés nye. Inyu bii nye a neebe le a nsal inyu Laban nwii minsaambok. (Bibôdle 29:18) Ndi mam ma bi ke bé kiki Yakôb a bé hoñol. Laban a bi lôk nye, iloole a ti nye Rahel, nwet a bi ti nye Léa, ngond yé i mañ. Tolakii Laban a bi neebe ti Yakôb Rahel i mbus sonde yada, a bat nye le a témb a sélél nye nwii minsaambok. (Bibôdle 29:25-27) Mu 20 ma nwii Laban bo Yakôb ba bi sal ntôñ, Laban a bi séñ nye kusa, séñ ni séñ!​—Bibôdle 31:41, 42.

6. Mambe mandutu mape Yakôb a bi bana?

⁶ Yakôb a bi bana mandutu mape. A bééna lihaa likeñi, ndi bon bé bôlôm ba bé nôgla bé. Ba bi nuñul yak manyañ wap nu mbus le Yôsep kiki nkol. Bilok gwé gwobiba, Siméôn bo Lévi, ba bi lona mbolo ikété lihaa, ba nhoo yak jôl li Yéhôva mahindi. U héya hala, Rahel nwaa Yakôb nu a bé gwés ngandak a bi wo ki a ngwal man wé nu nyônôs iba. Njal i bi nai kayéle Yakôb a bé nyégsaga i ke ngwéé Égiptô tolakii a bé ñunuk ngandak.​—Bibôdle 34:30; 35:16-19; 37:28; 45:9-11, 28.

7. Lelaa Yéhôva a bi éba Yakôb le a ngi lémlak nye?

⁷ Mu manoodana ma momasôna, Yakôb a bi ke ni bisu i hémle mimbônga mi Yéhôva, to Yéhôva a bi tjôô bé Yakôb. Kiki hihéga, tolakii Laban a bi tégbaha ngéda yosôna i lôk Yakôb, Yéhôva a bi ti nye lingwañ. Ni hégda le maséé ma bé le ma nol Yakôb, i ngéda Yéhôva a bi hôla nye i tiimba tehe Yôsep, nu a bé hoñol le a bi wo behee! Maada malam Yakôb a bééna ni Yéhôva ma bi hôla nye i yémbél mandutu ma momasôna. (Bibôdle 30:43; 32:9, 10; 46:28-30) Yak bés ibale di nke ni bisu i bana maada malam ni Yéhôva, di ga pam i yémbél mandutu momasôna ma ma yé le ma puhe bés.

8. Kii Kiñe David a bé sômbôl boñ?

⁸ Kiñe David a bi la bé boñ i mam momasôna a bé gwés boñ nson u Yéhôva. Kiki hihéga, a bi bana ngôñ ikeñi i ôñôl  Djob jé témpel. A bi ke i tehe Natan inyu añle nye hala. Jon mpôdôl Natan a timbhe nye le: “Boñ kiki ñem woñ u ntinde we i boñ, inyule bañga Nyambe a yé ni we.” (1 Miñañ 17:1, 2) Bibuk bi, bi bi lama lédés David ngandak. Bebek a bi jôp i bôlô kunda yada, a bôdôl kôôba maoñ makeñi ma.

9. Kii David a bi boñ i ngéda Natan a loo i kal nye le mam ma nhéñha?

⁹ I mbus ngéda, mpôdôl Yéhôva a ntémb yak David inyu kal nye le mam ma nhéñha. “Ndi u u,” Yéhôva a kal Natan le, David bé nyen a ga ôñôl nye témpel; ndi man wé wada. (1 Miñañ 17:3, 4, 11, 12) Kii David a bi boñ i ngéda a bi nok i jam li? A bi héñha mahoñol, a kit le a ntégbaha ngéda yé yosôna i bok bisélél lok yé Salômô a ga yik gwélél inyu maoñ.​—1 Miñañ 29:1-5

10. Lelaa Yéhôva a bi sayap David?

¹⁰ Kunda yada i mbus ba kal David le, nye bé nyen a ga ôñôl Nyambe témpel, Yéhôva a boñ malômbla ni nye. A bôn nye le, mut wada mu i ndaye yé a ga ane i boga ni boga. (2 Samuel 7:16) Hégda maséé David a ga nôgda i mbok yondo i ngéda a ga léba le, Yésu nu a Ñane inyu hikôô hi nwii, a bi pémél i ndaye yé! I ñañ unu u ñunda le to ibale di mpam bé i boñ kii yosôna di sômblak inyu Yéhôva, di tomb bañ, bebek Djob jés li ntéédana bés bisai bipe di mah bé hégda.

11. Bimbe bisai bikristen bi bisu bi bi kôs, tolakii Ane i Djob i bi lo bé i ngéda ba bé hoñlak? (Minson mi baôma 6:7)

¹¹ Bikristen bi hiai hi bisu bi bi boma mandutu ba bé hoñol bé le ba ga boma. Kiki hihéga, ba bééna ngôñ ikeñi i tehe Ane i Djob i nlo, ndi ba bé yi bé imbe ngéda y’a loo. (Minson mi baoma 1:6, 7) Kii ba bi boñ? Ba bi tégbaha ngéda yap yosôna i nson likalô. Kiki ba bé añal ñañ nlam ni mbok yosôna, ba bi tehe toi le Yéhôva a nsayap biliya gwap.​—Añ Minson mi baôma 6:7.

12. Kii bikristen bi hiai hi bisu bi bi boñ i ngéda njal i bi nai?

¹² I bi pam ngim ngéda le njal i nai “ni nkoñ ’isi wonsôna.” (Minson mi baôma 11:28) I bi bañ bé bikristen bi hiai hi bisu. Baa u yé le hégda lelaa i njal i, i bi tééñga bo? Basañ mbai ba bi lama badba le: Lelaa ba ga yoñ ndun ni mahaa map? Lelaa boñge ba wanda bahogi ba ba bi kit le ba nkéñbaha nson wap ba bé le ba boñ? Baa ba bé le ba hoñol le nseñ u yé le ba bem ndugi le njal i mal? Bobasôna ba bi yéñ manjel i kena nson wap ni bisu. Hiki wada wap a téak likalô kiki la yé. Ba bé ki maséé i kap i ndék gwom ba bééna ni lôk kéé i Yudéa.​—Minson mi baôma 11:29, 30

13. Bimbe bisai bikristen bi hiai hi bisu bi bi bana i ngéda njal i bi nai?

¹³ Bimbe bisai bikristen bi bi bana i ngéda njal? I bet ba bi kôhna mahôla, ba bi nôgda toi le Yéhôva nyen a bé nit bo. (Matéô 6:31-33) Maada ni lôk kéé yap i i bi lôl bo mahôla ma bi kônde let. I bet ba bi ti makébla inyu nit lôk kéé yap, tole i bet ba bi yoñ ngaba i nson mahôla, ba bi nôgda toi le “ti i nlona maséé iloo kôhna.” (Minson mi baôma 20:35) Yéhôva a bi sayap ba bobasôna ba bi yoñ bitelbene i kena nson wap ni bisu tolakii himala hi bé nayak.

14. Kii i bi pémél Barnabas bo ñôma Paul, mam ma bi sôk lelaa? (Minson mi baôma 14:21, 22)

 ¹⁴ I hiai hi bisu, i bé i pam le ndééñga i puhe bikristen. Di tehe i yom i bi pémél Barnabas bo ñôma Paul i ngéda ba bé téé likalô i Listra. Bôt ba bi bôk ndugi ba leege bo loñge, ba emble bo. Ndi ndék ngéda i mbus, baoo bap “ba tinde limut” i ôm Paul ngok ba tjôô nye, ba hoñlak le a nwo. (Minson mi baôma 14:19) Ndi hala a bi téé bé Banabas bo Paul, ba bi ke ni bisu i añal ñañ nlam homa numpe. Mam ma bi sôk lelaa? Ba bi ‘yilha ki jôga li bôt banigil, u héya hala, bibuk gwap ni ndémbél yap bi bi lédés lôk kéé. (Añ Minson mi baôma 14:21, 22.) Kiki Barnabas bo Paul ba bi waa bé añal ñañ nlam to i bisu bi ngolba, hala a bi boñ le ngandak bôt i yi maliga. Ntel ngéda wonsôna di nke ni bisu i ngwel nson Yéhôva a bi ti bés, di ga kôs bisai bi mbuma ñañ.

15. Kii ndémbél i mankéé Macmillan i niiga bés?

¹⁵ I bibôdle bi nwii 1914, bagwélél ba Yéhôva ba bé bem ngim mam. Di yoñ ndémbél i mankéé Macmillan. Kiki ngandak lôk kéé ipe ha i ngéda i, mankéé Macmillan a bé hoñol le ndék ngéda wee a nke i ngii. Jon mu nkwel a bi ti i sôñ Dipos nwii 1914, a kal le: “Bebek le nkwel wem u nsôk unu me yé i ti.” Maliga ma yé le, wo bé won u bé nkwel wé u nsôk. Mankéé Macmillan a bi sôk tila le: “Ngandak ikété yés i bé hoñlak le di ga bet i ngii ha i ngéda i.” A nkônde le: “I jam di bé lama boñ, li bé le di kee ni bisu i pagap ni nson Nwet.” Hala nyen mankéé Macmillan a bi boñ. A bé gwel nson likalô ni makénd. A bana nsima i lédés ngandak lôk kéé i i bé i mok inyu maliga. A bi tôl bé makoda yak i ngéda a bé ñunuk. Umbe nseñ mankéé Macmilan a bi kôs, kiki a bi ti ngéda yé yosôna nson u Ane? I nwii 1966, ndék ngéda iloole a nwo, a tila le: “Me mah bana bé hémle i ngui kiki i len ini.” Kinje ndémbél i ngui di nlama kôna, téntén ibale di mbem lisuk nano a yé ntandaa ngéda, ndi li yé ngi lo!​—Lôk Héber 13:7.

16. Imbe ndutu i bi puhe mankéé Herbert Jennings bo nwaa?

¹⁶ I yé i pam le kon u puhe ngandak bagwélél ba Yéhôva. Kiki hihéga, mu ñañ u niñ yé, mankéé Herbert Jennings b a ñañle bés maséé nye ni nwaa ba bi bana mu nson wap u basañal ba tôbôtôbô i loñ i Ghana. Ndi i mbus ngéda, ba léba le a gwé kon mahoñol. I ngéda a bé pôdôl i kon u, mankéé Jennings a bi bigda bibañga bi kaat Yakôbô 4:14, i i ñunda le, di nyi bé lelaa “mam ma ga ba yani.” (Añ.) A tila le: “Kiki mam ma bi nai, bitelbene bi yôña inyu boñ le di nyodi i Ghana, di yék mawanda més ma ñem nyuu. Di témb i Kanada inyu matibla.” Yéhôva a bi hôla mankéé Jennings bo nwaa i ke ni bisu i gwélél nye, tolakii kon i bé tééñga bo.

17. Lelaa ndémbél i mankéé Jennings i bi hôla lôk kéé ipe?

¹⁷ I yom mankéé Jennings a bi kal mu  ñañ u niñ yé, i bi lôôha tihba bilôk bikéé bipe. Sita yada i ntila le: “I ngéda me bi añ ñañ u, u bi ti me makénd iloo hihéga. . . . I ngéda me bi añ lelaa mankéé Jennings a bi ba nyégsaga i tjôô nson wé inyu yoñ ndun ni mbôô wé, hala a bi hôla me i bana litehge lilam li kon wem.” Mankéé nu munlôm numpe a tila le: “Me bi sal kiki mañ jôm li nwii, ndi me bi téé inyule me bé kônôl i ño. Me bé nôgda ndik wee me gwé ha bé nseñ, kayéle me bé tôñ ngandak. To añ ñañ u niñ i bôt i ba Nkum Ntat i bé lédél me . . . Ndi hônba i mankéé Jennings i bi tiimba ti me makénd.” Hala a niiga bés le, i ngéda di nhônba mandutu, hala a nti bôt bape makénd. Yak i ngéda mam ma nke bé kiki di hoñlak i niñ yés, di nla ba ndémbél i hémle ngui ni i hônba.​—1 Pétrô 5:9.

18. Kiki di ntehe i titii, kii ndémbél i sita yada i i bé yik muda i loñ i Najéria i niiga bés?

¹⁸ Bikuu kiki himala hi Kôrôna, bi nkwél ngandak bagwélél ba Yéhôva. Kiki hihéga, yik muda yada i loñ i Najéria i bééna ndik ndék bijek. Kekela yada, ngond yé i bat nye le, kii di ga je i mbus di mal lamb kop yés i kôn i nsôk. Sita yés i timbhe ngond yé le kiki di ga bana ha bé to jam i mbus di mal je, di nlama noñ ndémbél i yik muda Sarépta nu i ngéda a bi je bijek gwé bi nsôk, a bii bot yé ñem yosôna yak Yéhôva. (1 Bikiñe 17:8-16) Ilole ba mbôdôl hoñol i yom ba ga je ha len kôkôa, bilôk bikéé bi bé lôl bape mahôla mu ngéda himala, ba bi lona bo ngim jomb. I jomb li li bééna bijek bi bi bé le bi nom letee ni sonde iba. Sita a bi yik kal le hala a bi hélés nye i tehe ikepam limbe likala Yéhôva a  bé emble bo. Ñ, i ngéda di mbôdôl Yéhôva ñem, mandutu ma niñ ma nla boñ le di kônde kôôge nye bebee.​—1 Pétrô 5:6, 7.

19. Imbe ndééñga mankéé Aleksey Yershov a bi boma?

¹⁹ Masañ mana, ngandak lôk kéé i bôlôm ni i bôda i nhônba ndééñga i ba bé bem bé. Di yoñ hihéga hi mankéé Aleksey Yershov nu a niñ loñ i Ruslan. Bilôk bikéé bi Ruslan bi bé niñ ikété nwee, i ngéda mankéé Yershov a bi sôblana i nwii 1914. Munu mangéda mana, mam ma nhéñha i Rusland. I nwii 2020, ba bi jôp i ndap i mankéé Yershov ba hun yo, ba kadal ngandak yé gwom. Ngandak sôñ i mbus, ngomin a bi ôm nye nsohi, ba kena nye bikééhene. I jam li bi kônde ôbôs mam li bé le, minsohi ba bé ôm nye mi bé lôl bividéô mut wada a bé kadba le a yé nnigil Bibel a bi unda. Kinje nliba!

20. Lelaa mankéé Yershov a bi lédés maada mé ni Yéhôva?

²⁰ Baa mankéé Yershov a bi ôt ngim nseñ mu ndééñga i? Ñ, maada mé ni Yéhôva ma bi kônde let. A nkal le: “Me ni nwaa wem di bé soohe hiki ngéda, me bi nôgda le ibabé mahôla ma Yéhôva ki me bi pamba bé. I ngéda me bé me tomb, yigil i Bibel i bé ti me makénd. Me bi ôt pék mu ndémbél i bagwélél ba Yéhôva ba kôba. Ngandak miñañ mi Bibel mi ñunda le, i ngéda di mboma mandutu, di yén nwee, di bôdôl Yéhôva ñem.”

21. Kii di ntehe munu yigil ini?

²¹ Kii di ntehe munu yigil ini? Munu nkoñ ’isi unu, ngim mangéda, mandutu di bemek bé ma nla kwél bés. Ndi to hala, Yéhôva a mah tjôô bé bagwélél bé ba ba mbôdôl nye ñem. Kiki nlôñ kaat u u ñéga i yigil ini u ñunda “mut a téé sép a gwé ngandak manoodana, ndi mu manoodana ma momasôna, Yéhôva a nsôñ nye.” (Tjémbi 34:19) Jon, ilole di bok mahoñol més mu mandutu més, di béñge lelaa Yéhôva a nit bés. Ha nyen di ga kal kiki ñôma Paul le: “Inyu mam momasôna, me gwé ngui ni njel nu a nti me lipémba.”​—Filipi 4:13.