1. Limbe jam lilam li bé bem Lôk Yuda i i bé minkôm?

 MASÉÉ ma bé le ma nol Lôk Yuda. Yéhôva Djop a bi ‘tinde Kirus, kiñe Persia’ i kobol Lôk Israel i i bi boñ ngandak nwii minkôm i Babilôn. Kiñe i bi ti kunde le Lôk Yuda i témb i loñ yap inyu “oñ ndap Yéhôva, Nyambe nu Israel.” (Ésra 1:1, 3) Kinje nwin nlam! I ngéda Lôk Yuda i bi nok nwin u, ba bé yi le ba ntémb ba bôdôl bégés Yéhôva i loñ yap.

2. Ngéda Lôk Yuda i bi témb i loñ yap, jam li bisu ba bi boñ li bé le kii?

² I nwii 537 B.N.Y., Lôk Yuda ihogi i i bé minkôm i bi pam i Yérusalem, nu a bé tison bisu i ane i nwelmbok i Yuda. Ngéda ba bi bol nyoo, ba bôdôl oñ témpel, i nwii 536 B.N.Y., ba bé ba ma tek hikuu!

3. Imbe ngolba Lôk Yuda i bi boma?

³ Ngéda Lôk Yuda i bi bôdôl oñ témpel, ngandak bôt i bi kahal kolba bo. Biloñ bi bé ha ipañ ‘bi bi sôs bôt ba Yuda ñem, bi kônha bo woñi.” (Ésra 4:4) Hala a bé ndutu ngandak inyu Lôk Yuda, ndi ngolba i bi telbene bé ha. I nwii 522 B.N.Y., kiñe Persia ipe le Artaxerxes a bi bôdôl ane. * Baoo ba bi tehe le ba nla gwélél i njel i inyu  boñ le ba sôña le maoñ ma kee ni bisu, ba bé “hégda manganga kingéda matéñ.” (Tjémbi 94:20) Ba bi tilna Kiñe Artaxerxes kaat inyu kal nye le Lôk Yuda i nkolba nye. (Ésra 4:11-16) Kiñe a bi emble bo, a sôña le maoñ ma kee ni bisu. (Ésra 4:17-23) Lôk Yuda i i bé maséé i oñ témpel, i bi téé maoñ.—Ésra 4:24.

4. Ngéda baoo ba bé kolba bôlô maoñ, kii Yéhôva a bi boñ? (Yésaya 55:11)

⁴ I bôt ba bé gwélél bé Yéhôva mu loñ, ni bôt bape i Persia, ba bé sômbôl téé maoñ ma témpel. Ndi Yéhôva a bi kit le maoñ ma m’a ke ndik ni bisu, i ngéda a mpot jam, li nyon ndigi. (Añ Yésaya 55:11.) A bi unda mpôdôl Sakaria biyiinda juem, inyu boñ le a lédés Lôk Yuda. Biyiinda bi, bi bi hôla bo i nok le ba gwé bé le ba kon baoo bap woñi, ba kena ndik nson u Yéhôva ni bisu. I yiinda i nyônôs itan, Sakaria a bi tehe tééne bilambe ni bie bi ôlivé biba.

5. Kii d’a tehe munu yigil ini?

⁵ Bésbobasôna di yé di nimis makénd ngim mangéda. Jon yiinda i nyônôs itan Yéhôva a bi unda Sakaria inyu lédés Lôk Israel, i nla lédés yak bés. Ibale di ntibil nok i yiinda i, i nla hôla bés i téñbe ni Yéhôva i ngéda di mboma ngolba, i ngéda ba nhéñha nson wés, ni i ngéda di nkôs biniigana bi ntôñ bi di nok bé.

6. Kii i ñéba le yiinda i tééne bilambe ni bie bi ôlivé biba, i i yé i kaat Sakaria 4:1-3 i bi lédés Lôk Yuda? (Béñge titii i lipep li bisu.)

⁶ Añ Sakaria 4:1-3. Yiinda i tééne bilambe ni bie bi ôlivé biba i bi lédés Lôk Yuda i ngéda ba bé kolba bo. Lelaa? Baa ni nyimbe le tééne bilambe i gwé môô hiki ngéda? Bie bi ôlivé biba bi nha môô ikété ngim ébél, yak i ébél i, i nha môô ikété bilambe bisaambok bi yé mu tééne bilambe. I môô ma, ma mboñ le bilambe bi loñ ngéda yosôna; Sakaria a bi bat añgel le: “A nwet wem, i mam mana ma nkobla le kii?” Añgel i kal nye bibañga bi Yéhôva bini le: “‘I mam mana momasôna ma ga bôña bé ni ngui i mintôñ mi gwét, to ni lipémba li bôt ba binam, ndi ni mbuu wem,’ hala nyen Yéhôva nu mintôñ mi gwét a nkal.” (Sakaria 4:4, 6, MN.) I môô ma mpémél mu bie, ma yé mbuu mpubi u Yéhôva u u mal bé. Mbuu u Yéhôva u gwé ngui iloo mintôñ mi gwét mi Persia nwominsôna. Kiki Yéhôva a bé ni bôt ba bé oñ témpel, ngolba yo ki yo i bé bé le i sôña le ba kena nson wap ni bisu. Hala a bé toi nwin nlam! Lôk Yuda a bé lama ndik bôdôl Yéhôva ñem, ni jôp i bôlô. Hala ki nyen ba bi boñ, tolakii ba bi sôña nson wap.

7. Kii i bi kônha i bôt ba bé oñ témpel maséé?

⁷ Jam jada li bi boñ le i bôt ba bé oñ témpel ba kon maséé. Limbe jam? I nwii 520 B.N.Y., kiñe ipe le Darius I, a bi bôdôl ane i Persia. I nwii u nyônôs ima u ane yé, a bi léba le ba bi sôña nson maoñ ma témpel ngi jom yo ki yo. Ha nyen a bi ti kunde le bôlô maoñ i kee ni bisu. (Ésra 6:1-3) I nwin u, u bi hélés ngandak bôt, ndi a bi sugul bé ha. A bi ti oda le i bôt ba bé ha ipañ ba kolba ha bañ bôlô maoñ, ni le ba ti nkus ni bisélél inyu boñ le maoñ ma kee ni bisu!  (Ésra 6:7-12) Hala a bi boñ le Lôk Yuda i mélés maoñ ma témpel bebee le nwii mintan i mbus ngéda, i nwii 515 B.N.Y.—Ésra 6:15.

8. Inyuki di nlama bé kon woñi i ngéda ba nkolba bés?

⁸ Yak munu ngéda yés, ngandak bagwélél ba Yéhôva i mboma ngolba. Kiki hihéga, bahogi ba yé biloñ i het ba nsôña nson wés. Mu biloñ bi, ba yé le ba gwel lôk kéé, ba ‘kena ki bo i bisu bi bangomin ni bikiñe’ inyu añle bo ñañ nlam. (Matéô 10:17, 18) Ngéda ihogi, i ngéda ba nhéñha ngim ñane, lôk kéé i yé i kôs hogbe. Tole nkéés wada nu a gwé mahoñol malam, a nla yoñ makidik ma ma mboñ le nson wés u kee ni bisu. Lôk kéé ipe i mboma ngolba nya ipe. Ba nsôña bé nson wés nyoo biloñ gwap, ndi bôt bap ba lihaa ba nkolba bo inyule ba nsômbôl le ba waa gwélél Yéhôva. (Matéô 10:32-36) Libim li ngéda, ngeñ bôt ba lihaa ba ba nkolba lôk kéé yés ba nléba le lôk kéé i nsomol bé, ba nwaa kolba bo. Ngim bôt i i bé kolba lôk kéé yés ngandak, i bi yik yila Mbôgi Yéhôva. Ngéda ba nkolba we, u tomb bañ! Lédés ñem. Yéhôva a nhôla we ni mbuu mpubi wé, jon u kon bañ woñi!

9. Inyuki ngim Lôk Yuda i bé bé maséé ngéda ba bi tehe hikuu hi témpel?

⁹ Ngéda hikuu hi témpel hi bi mal téga, ngim mimañ mi bôt i Lôk Yuda i bi ee. (Ésra 3:12) Ba bi tehe témpel ilam Salômô a bi oñ, jon ba bé tehe le témpel mondo i bé “kiki to jam.” (Hagai 2:2, 3) Ngéda ba bé hégha témpel mondo ni nlômbi témpel, hala a bé lôôha tééñga bo. Yiinda Sakaria a bi tehe, i bé lama hôla bo ngandak. Lelaa?

10. Lelaa bibañga bi añgel bi bi yé i kaat Sakaria 4:8-10 bi bi hôla Lôk Yuda?

¹⁰ Añ Sakaria 4:8-10. Kii añgel i bé sômbôl kal i ngéda i bi kal le Lôk Yuda i ga ‘hak ngéda i ga tehe nkôô lipidô i woo u [ngomin Lôk Yuda le] Sérubabel’? Nkôô lipidô ba mpôdôl hana, ba bé gwélél wo inyu tehe too yom i kôdi bé. Añgel i bé sômbôl yis bagwélél ba Yéhôva le, to hala kiki ngim bôt i bé tjelel inyule témpel i bé isii,  ba bé lama mal oñ yo kingéda sômbôl i Yéhôva. I témpel i i bé lama lémél Yéhôva, jon yak Lôk Yuda i bé lama ba maséé. Yéhôva a bé sômbôl ndik le ba bégés nye mu témpel i kingéda sômbôl yé. Lôk Yuda i bé lama ba maséé ibale ba bé bégés Yéhôva kiki a ngwés, ba yik ki le a nkônôl bo maséé.

11. Mambe mandutu bagwélél ba Yéhôva bahogi ba mboma i len ini?

¹¹ Ngandak lôk kéé i nok ndutu i ngéda nson wap u nhéñha. Bahogi ba bi sal ngandak nwii kiki bagwelson ba tôbôtôbô, i mbus ba héñha bo nson. Bape ba bi téé nson wap u ba ngwés ngandak inyule ba ñun. I pot mbale, i ngéda ba nhéñha we nson, hala a ta bé jam li ntomb. I yé le i pam le di ba bé maséé ni makidik ma nyôña, tole di nok bé inyuki ba nyoñ mo. I nla ki ba le nson wés u lémlak bés ngandak. Di nla ki tomb inyule di nhoñol le d’a la ha bé sélél Yéhôva kiki di séélak nye. (Bingéngén 24:10) Lelaa yiinda Sakaria a bi tehe i nla hôla bés i sélél Yéhôva ni ñem wonsôna?

12. Lelaa yiinda i Sakaria i nla hôla bés i ngéda ba nhéñha bés nson?

¹² Ibale di ntehe mam kiki Yéhôva, di nlôôha bé tjelel i ngéda ba nhéñha bés nson. A yé boñ ngandak mam malam munu ngéda yés, hala a yé bés bisai bikeñi i sal ni nye. (1 Korintô 3:9) To ibale nson wés u nhéñha, Yéhôva a nwaa bé gwés bés. Jon, i ngéda ba nhéñha we nson, u lôôha bañ badba mambadga. Iloole u kahal hoñol “dilo di kôba,” soohe Yéhôva le a hôla we i gwés nson woñ u mondo. (Ñañal 7:10) Iloole u béñge mam u nla ha bé boñ, béñge ma u nla boñ. Yiinda i Sakaria i ñéba bés le di nlama bana mahoñol malam. Ibale di mboñ hala, d’a ba maséé, d’a téñbe ki ni Yéhôva to ibale nson wés u nhéñha.

13. Inyuki ngim Lôk Yuda i bé le i hoñol le i ta bé loñge i tiimba oñ témpel?

¹³ Ba bi sôña nson maoñ ma témpel. Ndi i bôt ba bé éga nson, hala wee Prisi keñi le Yésua (Yôsua) ni ngomin  Sérubabel, “ba bôdôl oñ ndap Nyambe.” (Ésra 5:1, 2) Ngim Lôk Yuda i bé le i tehe le makidik ma ma ta bé malam. Baoo ba bé tehe bo ba ñoñ, jon ba bé le ba yéñ manjel i kolba bo. Yôsua bo Sérubabel ba ba bé kena nson, ba bééna ngôñ i yi le Yéhôva a yé ni bo. Ba bi yi hala. Lelaa?

14. Inoñnaga ni kaat Sakaria 4:12, 14, kii i bi lédés Prisi keñi le Yôsua ni ngomin Sérubabel?

¹⁴ Añ Sakaria 4:12, 14. Munu yiinda ini, añgel i nkal Sakaria mpôdôl Yéhôva le, bie bi ôlivé biba bi yé “minhook mi bôt ima” hala wee Yôsua bo Sérubabel. Añgel a bi kal le i bé wengoñle i bôt ba bo iba ba bé ‘ba téé ipañ Nwet nu hisi hiosôna’ le Yéhôva. Kinje bisai bikeñi! Yéhôva a bé bôdôl bo ñem. Jon yak Lôk Israel i bé lama bôdôl bo ñem inyule Yéhôva nyen a bé gwélél bo.

15. Lelaa di yé le di éba le Bañga i Djob i yéne bés nseñ?

¹⁵ I len ini, Yéhôva a ngwélél Bañga yé le Bibel inyu éga ntôñ wé. Mu Bañga yé, a ñunda bés lelaa di nlama bégés nye. Lelaa di nla éba le maéba a nti bés mu Bañga yé ma yéne bés nseñ? Ngéda di ñañ yo di yéñék i nok yo. Badba le: ‘Ngéda me ñañ Bibel tole bikaat bi ntôñ, baa me yé me yoñ ngéda i ôt pék? Baa me nyéñ nok ngim mam i “i nlet i nok”? Tole me yé me pala añ me tagbe?’ (2 Pétrô 3:16) Ibale di nyoñ ngéda i ôt pék mu mam Yéhôva a niiga bés, di ga nôgôl nye, di sal ki nson wés likalô loñge.—1 Timôtéô 4:15, 16.

16. Ngéda di ntibil bé nok biniigana “nkol u maliga ni u pék” u nti, kii i nla hôla bés?

¹⁶ Yéhôva a ngwélél yak “nkol u maliga ni u pék” inyu éga bés. (Matéô 24:45) Ngim mangéda, nkol u maliga ni u pék u nla ti biniigana bi di nok bé. Kiki hihéga, ba yé le ba kal bés le di kôôba inyule bikuu bi nla kwo i homa di nyééne, ndi bés di hoñlak le hala a nla bé bôña. Tole i ngéda himala, di yé le di hoñol le nkol u maliga ni u pék u mpéé ni bikila. Kii di nlama boñ ibale di nhoñol le biniigana di nkôs bi téé bé? Di hoñol bisai Lôk Israel i bi kôs i ngéda ba bi nôgôl maéba ma Yôsua bo Sérubabel. Di nla ki ôt pék mu miñañ mi Bibel di nsoñgol. Mangéda mahogi, Yéhôva a yé  a ti bagwélél bé biniigana bi bi nene le bi téé bé, ndi i ngéda ba nôgôl gwo, bi ntohol bo.—Bakéés 7:7; 8:10.

17. Lelaa yiinda i tééne bilambe ni bie bi ôlivé biba i bi hôla Lôk Yuda?

¹⁷ Yiinda i nyônôs itan Sakaria a bi tehe i bé kidik, ndi i bi hôla Lôk Yuda i bana mahoñol malam inyu kena nson wap ni bisu ni i bégés Yéhôva. I ngéda ba bi noñ maéba ma bé mu yiinda i, ba bi nôgda le Yéhôva a ngwés bo, a yé ni bo, a ñéga ki bo. Yéhôva a bi gwélél mbuu mpubi wé inyu hôla bo i kena nson wap ni bisu ni maséé.—Ésra 6:16.

18. Lelaa yiinda Sakaria a bi tehe i nla hôla we?

¹⁸ Yiinda i tééne bilambe ni bie bi ôlivé biba Sakaria a bi tehe i nla hôla bés ngandak. Kiki di ntehe munu yigil ini, i nla lédés bés i ngéda bôt ba nkolba bés, i nla hôla bés i ba maséé i ngéda ba nhéñha nson wés, i nla ki hôla bés i bôdôl Yéhôva ñem i ngéda di nkôs biniigana bi di nok bé. Kii u nlama boñ i ngéda u mboma mandutu? Pog, tehe mam Sakaria a bi tehe, hala wee mam ma ñunda le Yéhôva a ñéga ntôñ wé. Kiki u nyi hala, bôdôl Yéhôva ñem, u kee ni bisu i gwélél nye ni ñem wonsôna. (Matéô 22:37) Ibale u mboñ hala, Yéhôva a’ hôla we i gwélél nye ni maséé mba ni mba.—Kôlôsé 1:10, 11.