NGÉDA me bé i suklu, mam ma bi héñha bé ngandak. I suklu yem, bôt we ni bo ni bé bôdôl suklu ha ngéda i, ni bé sugus ki yo ntôñ; hala a bé boñ le u bé yi môi ma libim li bôt ba tison, yak bo ba yik joñ.

Tison i Liberty i bé nyonok ni nwom, yom ba bé sal ngandak ha ngéda i, i bé mbaha. Ngéda me bi gwéé, pua yem a bé sal i bifam bi bôt libôga jés. Ngeñ me yila mañge wanda, me bi nigil i luk kater, me meya ki ngim makeñge ma bôlô ma nson isi.

Me bi yi bé pua nye mañge wanda. A bééna 56 nwii ngéda me bi gwéé; m’ma yem a ban-ga 35 nwii. Pua yem a bé nkôt mut, makwasi, a ban-ga ngui, a gwéhék bibôlô bi ngui, a niigaga ki bés bon bé i boñ nlélém. A mah bé ba ngwañ i niñ yé, ndi a bé boñ biliya le di bana homa liyééne, mbot, ni bijek​—a bé tôñ bés hiki ngéda. A bi wo i ngéda a bééna 93 nwii. M’ma nye a bi wo, a ban-ga 86 nwii. To wada ikété yap a gwélél bé Yéhôva. Ikété lôk kéé yem, ndik mankéé nu mbus nyen a tiñi i sélél Djob kiki mañ likoda ibôdôl i nwii 1970 i ke ni bisu.

M’ma yem a bé gwés base ngandak. A bé kena bés i mitin mi Baptist hiki kel sonde. Ngéda me bééna 12 nwii, ha nyen me nok biniigana bi Trinitas inyu ngélé bisu. Jon me bat m’ma yem le: “Lelaa hala a nla bôña le, Yésu nyetama a yé Man ni Isañ nlélém ngéda?” Me ngi bigdaga ndimbhe yé: “A lok yem, di nla bé nok jimb li.” Li bé toi jimb inyu yem. Ngéda me bééna 14 nwii, me bi sôblana i man lép wada ha libôga jés​—ba bi ube me mu letee ni ngélé aa, kiki Trinitas i bé niiga!

Ngéda me bi jôp suklu i njohok bôt, me bééna liwanda jada, nu a bé nleñ bikut, a bi tinde me i boñ nlélém kiki nye. Jon me bi bôdôl hiañda minsôn, kayéle ba yoñ me i ntôñ bajo bisañ u ba nsébél ni ngisi le Golden Gloves. Ndi kiki me bé yi bé jo sañ, me bi so ntuk u, mbus le me joo ndigi ni ndék bôt. Mbus, ba bi yoñ me ntôñ sônda u loñ Amérika, ba om ki me i loñ Jaman. Mu kii me bé sal nyoo, bikiñe gwem bi bi om me i suklu i i bé niiga baane bisônda, ba hoñlak le me gwé ngap i éga bôt. Ba bééna ngôñ le me pohol i ba sônda niñ yem yosôna. Me bé gwés bé bôlô sônda, jon mbus nwii ima mi suklu, mi ba bé nyégsa bôt i boñ, me bi téé bôlô i nwii 1956. Hala a bi nom bé, me yôña ntôñ sônda umpe.

Me bé me ma nigil i unda le me yé toi lok ha ngéda i. Ngôñ i unda le me bé lôs munlôm kiki bisinima bi bé tinde bés, i bi lôôha yoña me. Ndi ngéda me bé tehe batéé likalô, libak jap li bé mahéñha. Me bôdôl nigil ngim mam i bi héñha niñ yem héñha yosôna. Kel yada, mu kii me bé kiiña i tison ni litôa jem li nyañga li li bé bé nhôk ngii, boñge bôda iba ba bi pek me. Me bé yi bo​—ba bé lôknyañ i mbus i nkil wem, nwet a bii mankéé nu mañ nu muda. Boñge bôda ba, ba bé Mbôgi Yéhôva. Me bé me ma neebe ba Nkum Ntat ni ba Tôde ’ilo! ba bi bôk ba ti me, ndi i litehge jem, Nkum Ntat a bé lôôha let i nok. I kel i, ba bé naña me i lo i yigil kaat i likoda, i i bé tagbe i mbai yap, i kodok ndék bôt inyu yigil Bibel i mambadga ni mandimbhe. Me bôn bo le, m’a noode ba ha. Ha nyen ba bat me, ba nwemlaga le: “Wee w’a ba ha?” Ni me me timbhe le: “Ñ, m’a ba ha.”

Me bi yiga tam mbônga me bi ti, ndi me bé ha bé le me héñha mam. Jon u u u, me bi ke. Boñge ba bi hélés me ngandak. Me bé hégda bé le, ba bé yi Bibel ngandak hala! Mbus ngandak dilo di base ni m’ma, me bééna bé yi Bibel i kôli. Nano, me bé bebee i kônde nigil. Jon me bi neebe yigil Bibel. Jam li bisu me bi nigil, li bé le, jôi li Nyambe nu Ngui yosôna le Yéhôva. Ngandak nwii bisu bi ngéda, me bi bat m’ma yem bonjee ba yé Mbôgi Yéhôva, a timbhe me le: “Yaa, bôt ba ba mbégés mañ mut wada nu jôi jé le Yéhôva.” Ndi nano, me bi sôk yi bonjee ba bé!

Me bi pala hol i pes mbuu, me yik le me nléba maliga. Sôñ bôô ndigi mbus me kee likoda jem li bisu, me bi sôblana​—i sôñ Matumb i nwii 1957. Litehge jem li niñ li bi héñha. Ngéda me mbigda nlômbi wem libak li lôs mut, me yé maséé ni jam Bibel i niiga me inyu libak li bañga munlôm. Yésu a bé mut peles. A bééna ngui ni lipémba  iloo bôt ba binam bobasôna. A bi jo bé kekikel, ndi “a nihbe ndigi ndutu,” kiki mbañ i bi bôk i kal. (Yésaya 53:2, 7) Me bi nigil le bañga nnigil Yésu “a nlama ba minyaô ni bôt bobasôna.”​—2 Timôtéô 2:24.

I nwii 1958, me bôdôl nson nsañal. Ndi mbus, me bé lama téé wo inyu ndék ngéda. Inyuki? Me bi kit le me mbii Gloria​—hingonda hiada ikété dingonda diba ti di bi naña me i yigil i kaat! Me mah tam bé makidik ma. Gloria a bé i mis mem kiki tik ngok, a ngi yii hala i len ini. Inyu yem, a nlôôha bane me nseñ iloo diamañ. I mis mem, a mpôôna perl yada le Hope Diamond​—ndi inyu yem, i ta ndik bé diamañ me mbôdôl ñem, ndi i yé toi me moo. Me bi bii nye! Nwaha le a añle bé nyemede njee a yé:

“Di bé bés boñge 17. M’ma yem a bé a tiñi ni Djob. A bi wo ngéda me bééna 14 nwii. Ha ngéda i nyen pua yem a bôdôl nigil Bibel. Kiki m’ma a bé ha bé, pua a bi nôgla ni ñéga suklu. Mankéé nu mañ nu muda a bé kôôba bac i yônôs iba, jon pua a bé bat too a bé le a ke i suklu ngim hilo, me me kee hii hipe, la ni la. Hala a bé boñ le hiki ngéda, wada ikété yés a bé ha mbai inyu bôñgôl lôk kéé i nsôk, ni inyu lamb ilole pua a nhuu i bôlô. Ñéga suklu a bi neebe, hala a bi nom letee mankéé a net makékse mé. Mahaa ma Mbôgi Yéhôva ima ma bi nigil Bibel ni bés, kayéle ikété yés 11 ba bi yila Mbôgi Yéhôva. Me bé gwés likalô, tolakii me bé jôs libak jem li nsut. Sam a ma hôla me mu ngandak, nano a yé nwii ndi nwii.”

Me ni Gloria di bi biiba i sôñ Matjel i nwii 1959. Di bi sal ntôñ kiki basañal. I sôñ Njéba u nlélém nwii, di bi yônôs lipep inyu jôp i nson Bétel, inyule di bééna ngôñ i sal hikuu hikeñi. Mankéé nu gwéha nu jôl jé le, Simon Kraker, a bat bés mambadga. A kal bés le Bétel i bé leege bé babiina ha ngéda i. Di mah bé nimis ngôñ i ke sal i Bétel​—ndi hala a bi yoñ ngandak ngéda inyu ke nyoo!

Di bi tilna hikuu hiés hi loñ, le ba om bés i het ngôñ i yé keñi. Ba timbhe bés le, di nlama pohol homa wada: tison i Pine Bluff, tole tison i Arkansas. Ha ngéda i, tison i Pine Bluff i bééna makoda ima​—jada li bé inyu bakana, lipe inyu miñindô. Ba bi om bés likoda li miñindô, li li bééna ndigi 14 batéé likalô.

Hala a nla hélés bé i nok le Mbôgi Yéhôva i bééna mbagla ipôla bakana ni miñindô. Njom yosôna i yé le, ba bé bé le ba boñ nya ipe. Hala a bé i bôk mbén ibale bakana ni miñindô ba bé ntôñ, jam li, li bé le li lona ki bo ndutu. I ngandak bahoma, lôk kéé i bé kôli kon woñi le ba bôk Ndap Ane, inyule ba bé tehe miñindô ni bakana ba kôdi inyu bégés Djob ntôñ. Hala a bé a ma bôña. Ibale Mbôgi Yéhôva i i yé ñindô, i ntééne nkana likalô, ba bé le ba gwel nye​—bebek, ba bude ki nye. Jon, inyu yônôs nson wés likalô, di bi noñ mbén i, di ban-ga botñem le mahéñha m’a bôña.

Nson wés likalô u bé bé jam li ntomb to ndék. Mu kii di bé sal libôga i het miñindô mi bé, di bé di koode i ndap bakana ngim mangéda, bés ngi kôôba. Di bé lama hoo ôt pék too di kwélés bo ndék, tole di bat nwéhél, di tagbe. Hala nyen mam ma bé bôña i bahoma bahogi, ha ngéda i.

I yé ntiik le, di bé lama sal ni ngui inyu yén basañal. Ngandak bibôlô bi bé ti ndik bés ndék moni inyu ngim kel. Gloria a bé sal bon ba bibôlô i mandap ma bôt. Me bi kôhna kunde i hôla nye, inyu boñ le a laa mal bôlô i, pes kel. Ba bé ti bés bijek bi kosi. Hiki sonde, Gloria a bé ke siya mambot ma ngim ndap lihaa. Me bé mbôñglak mbônji i bôt, me jôgga biwinda, me boñok ki bibôlô bipe. Ndap lihaa i bakana yada, di bé jôa biwinda​—Gloria a bé a jôgga pes kété, me me jôgga pes mbédgé. Nson u, u bé yoñ bés ngim kel, jon ba bé ti bés bijek i kosi. Gloria a bé je ikété ndap, ndi a bé jéla bé ni bôt ba lihaa, me me jek mbédgé i litéédana li matôa. Hala a bé tééñga bé me. Bijek bi, bi bé ne ngandak. Lihaa li, li bé minyaô; ndi libak li bôt ba bé kéña bo, li  bi sôk yoña bo. Me nhoñol kel yada, ngéda di bi telep i liyôñôl li belesin. Ngéda ba bi mal hoo belesin ikété matôa més, me bat mut a bé sal ha ibale Gloria a bé le a ke i luk. A bi nun me ni mis mabe, ndi a timbhe me le: “I yé nkwéhék.”

Maselna ni mam mabe me mbôk añle bé, di bi tégbaha mangéda malam ni bilôk bikéé, di gwéhék ki nson wés likalô! Ngéda di bi bol inyu ngélé bisu i tison i Pine Bluff, di bi ke i yén yak mankéé nu a bé ñéga likoda. Nwaa wé a bé bé ntôñ, ndi Gloria a bi bôdôl yigil ni nye. Nlélém ngéda, yak me me bôdôl nigil ni ngond yap bo nlôm. Kinje bisai le nyañ mbai bo ngond yé ba bi yoñ makidik i sélél Yéhôva, ba sôblana ki.

Di bééna yak mawanda ma ñem nyuu likoda li bakana. Ba bé naña bés ngim mangéda i je ni bo kôkôa, ndi di bé lama ke ndik nyoo ni juu, inyu boñ le mut a tehe bañ bés. Ha ngéda i, nlôñ u bé hôñôs mbagla matén ni bisañ, u bé ke ngui ngandak (ba bé sébél wo le KKK). Me ngi hoñlak ngéda me bi tehe mut wada a yii libebe, a bak a héba puba mboñ, ni hikôtô kiki bôt ba nlôñ u KKK. Nya mam i, i bi sôña bé lôk kéé yés i bana maboñok malam ipañ bôt. Kel yada i ngéda sép, di bééna ngôñ ni moni inyu ke likoda li ndôn, mankéé wada a bi neebe somb litôa jés inyu ti bés pôla i ke. Ndi sôñ yada mbus ngéda, di bé huu nwaak kel yada mbus likalô li mandap ni mandap, ni gwigil i si hiañgaa. Di bé di bolok ndap, di ñada jam li hélha. Litôa jés li bé bisu bi ndap yés! Ni mana matila ngii léman matôa le: “Me ntimbhe bé litôa linan kiki likébla. Manyuñ nan nu mbuu.”

Liboñok lilam lipe ki, li bi lôôha tihba me. I nwii 1962, ba bi naña me suklu i ba nsébél le Suklu nson u Ane i nwelmbok i tison Lansing, i New York. I bé nom sôñ yada, i kodok mimañ mi likoda, bagwélél ba makiiña, ni bagwélél ba ndôn. Ngéda ba bi naña me mu suklu i, me bé sal bé, di yebek. Ndi, nwet bôlô i ndap téléfôn yada i tison Pine Bluff a bi naña me i kwel ni nye. Ibale ba yoñ me bôlô, ki me bi ba man ñindô nu bisu i sal nyoo. Sôk bi sôk, ba bi kit le ba nyoñ me. Me bé le me boñ lelaa? Ñem wem wonsôna u bé i suklu mimañ, ndi moni mi bé bé. Hala a bi yoñ me ngéda inyu yi too me neebe bôlô i, me hôya suklu mimañ. Me bé bebee i tilna lôk kéé le me nlo ha bé i suklu mimañ, ngéda hélha jam i bi pémél me, i m’a hôya bé.

Mankéé nu muda wada likoda jés, nu nlôm a bé bé Mbôgi Yéhôva, a bi koode likôga jés kegla tutu, a nand me nkuda. U bé nyonok ni moni. A bé a telep kegla tutu ni bon bé, inyu ke i wom i ket sut​—ba hééga bikai bibe bi bi bé kéña yo​—inyu tééda libim li moni li li bé lama hôla me i ke New York. A kal me le: “Ke i suklu, u nigil ngandak mam nyoo, kayéle ngéda u nlo u niiga  bés mo!” Ha nyen, me bat ndap téléfôn i het me bé lama bôdôl bôlô, too me bé le me bôdôl sonde yada mbus mamélél ma suklu. Ba bi timbhe me le: “To yom!” Ndi hala a bi tééñga bé me. Me bé me ma yoñ makidik mem. Me yé maséé le me bi neebe bé bôlô i!

Ni bini bibuk nyen Gloria a mbigda ngéda di bi tégbaha i tison i Pine Bluff: “Me bi lôôha gwés libôga li! Me bééna gwigil bi Bibel yom kiki bo 15 tole 20. Di bé ke likalô li mandap ni mandap kegla, mbus di bé gwélél ngéda i bé i yii inyu tégbaha gwigil bi Bibel, masañ mape letee ni ngeñ 11 i juu. Nson wés likalô u bé nlam ngandak! Me bé maséé i yén mu nson u. I pot maliga, me bééna bé ngôñ i héñha nson wem inyu ke nson makiiña, ndi Yéhôva a bé kôôbana bés nson umpe.” A boñ ki hala.

Ngéda di bé sal kiki basañal ba ngéda yosôna, di bi bat i sal kiki basañal ba tôbôtôbô. Di bé yi le hala a nla bôña inyule ngwélél wés ndôn a bat bés le di nit likoda jada i Texas, a bééna ki ngôñ le di kee nyoo kiki basañal ba tôbôtôbô. Mahoñol ma, ma bi lémél bés. Jon, di bi bem, di bemek ndimbhe i ntôñ, ndi hikukuu hiés i het ba bé ômle bés maléta u bé ndik hôlô. Sôk bi sôk, di kôhna léta kel yada​—ba bi om bés i bôlô makiiña! Hala a bé i sôñ Kondoñ u nwii 1965. Mankéé Leon Weaver, i len ini, nu a yé nkot Juu li hikuu hi loñ i Amérika, yak nye a bi yila ngwélél makiiña nlélém ngéda.

Me bé kon nson u ngwélél makiiña woñi. Nwii wada tole ima bisu bi ngéda, ngwélél nu ndôn, James A. Thompson, Jr., a bi béñge too me nyônôs bilem inyu nson makiiña. Ni loñgeñem, a bi unda me bilem me nlama sal, a éba ki me mam ma mbéda inyu ba loñge ngwélél makiiña. Me bi tégbaha ndik ndék ngéda i nson makiiña, ha nyen me bi nôgda le me bééna toi ngôñ ni maéba mé. Mbus, me bi yila ngwélél makiiña, Mankéé Thompson nyen a bé ngwélél ndôñ nu bisu, nu me ni nye di bi sal. Nhôôlak mankéé unu, u bi ba ndémbél ilam inyu yem.

Mu dilo ti, ba bé uñgus bé ngwélél makiiña ngandak. Me bi tégbaha ngim sonde inyu béñge lelaa ngwélél makiiña a nyuuga likoda. Yak nye, i sonde i bé noñ ha, a bé béñge lelaa yak me me nyuuga likoda lipe. A bi ti me maéba ni biniigana bipe. Ndi mbus ngéda, a yék bés. Me ngi hoñlak me nkal Gloria kel yada le, “baa a yé toi nyégsaga i témb nano?” Ha ngéda i nyen, me bi nigil ngim jam li mahee. Minhôôlak mi bilôk  bikéé mi ga ba ha hiki ngéda inyu hôla bés​—ibale u nwas le ba hôla we. Me ngi diihege mahôla ma ma nlôl me ni minhôôlak mi bilôk bikéé kiki bo J.  R. Brown nu a bé ngwélél makiiña, ni Fred Rusk nu a nsal i Bétel.

Ôa ipôla bakana ni milañga mi bôt i bé ntjamak ha ngéda i. Kel yada KKK ba bi kodba i tison Tennessee, i het di bé yuuga likoda jada. Me ngi hoñlak kel ipe, ngéda juu jés li likalô li bi téé likalô inyu ke je i homa ba nuñul bijek nlambak. Me bi ke i luk, ni me me tehe mpémba nkana u u bé nuna kiki ntonba, a bak nkebek ni nyuu yosôna kiki ñane ntôñ bôt ba mbagla matén. Me nyen a bé noñ. Ndi mankéé wada nu a bé nkana, a bak mpémba iloo bés boba, a bi noñ bés. A bat me le: “A Mankéé Herd, baa mam ma nke loñge?” Ntonba u, u hoo pam ibabé i gwélél luk. Nwii ndi nwii, me bi yi le ôa ipôla matén i nlôl ndik bé ni ôa kôgôô; ndi i nlôl ni béba i i yé ikété yés​—béba Adam, i di bi kôdôl bés bobasôna. Me bi pam i nok le manyuñ nu mbuu a yé toi manyuñ ibabé i béñge kôgôô yé, ni le a’ ba bebee i wo inyu yoñ ibale hala a mbéda.

Di bi nom 33 nwii i nson makiiña, mu nwii mi nwominsôna, di nsal ki kiki ngwélél ndôn 21 nwii. Nwii mi mi bé nyonok ni bisai, di boma ki ngandak mam i bé tina makénd. Ndi bisai bipe bi bé bem bés. I sôñ Hikañ, i nwii 1997, yom di bé emel ibôdôl behee, i bi yon. Ba bi naña bés i lo sal i Bétel i Amérika​—hala a bi yon 38 nwii mbus di bi yônôs lipep li majôp més nyoo. I sôñ i bé noñ ha, di bôdôl sal i Bétel. Me bé hoñlak le lôk kéé i i bé éga Bétel, i bé sômbôl ndik le me hôla bo inyu ndék ngéda, ndi mam ma bi sôk nya ipe.

Me bôk sal i Man juu li nson li Bétel. Hala a bi bane me homa suklu keñi. Bilôk bikéé bi bé sal mu, bi bé lama timbhe mambadga ma ngui muu ma mimañ, ni bagwélél ba makiiña ba bé bat ni loñ yosôna. Kinje maséé i tehe le, lôk kéé i bé sal mu, ni i i bé niiga me, i bi hônba me ngandak mu kii i bé ti me mahôla. Ndi me nôgda le ibale ba ntiimba om me i sal nyoo, ki m’a témb me bana ngôñ le bilôk bikéé bi, bi niiga me.

Me ni Gloria di ngwés Bétel ngandak. Di bééna lem i pule telep ngéda di bé i nson makiiña, i lem i, i bi hôla bés ngéda di bi bol i Bétel. Yom kiki bo nwii wada mbus majôp més i Bétel, me bôdôl sal kiki nhôla i Juu li nson li bakena ntôñ li Mbôgi Yéhôva. Mbus, i nwii 1999, ba bi naña me i sal i Juu li bakena ntôñ. Me nigil ngandak mam mu nson u, ndi ikété mam momasôna, li li bi lôôha li bé li li nyis bés ntiik le Yésu Kristô​—he mut binam bé​—nyen a yé ño ntôñ.

Ngéda me nhoñol niñ yem, me mbéna nôgda nlélém kiki mpôdôl Amôs. Yéhôva a bi yimbe ntat mintômba nu suhulnyu nu, nu a bé sal kiki nso tibil bie bi sikômôr​—bi bi bé bijek bi diyeyeba. Ndi Djob a bi téé Amôs mpôdôl, a yônôs ki nye ni bisai mu nson u. (Amôs 7:14, 15) Nlélém jam inyu yem, Yéhôva a bi yimbe me, me man hiyeyeba nsalwom i tison i Liberty, i Indiana, a kôp me mbunja bisai​—bi me nla bé to sima! (Bingéngén 10:22) Me nôgda toi le niñ yem i bi bôdôl ni liyep, ndi lisuk li yé nyonok ni ligwañ i pes mbuu, iloo jam me bé le me hégda!